راهنماي چيدمان اسپيكرها در سينماي خانگي و سيستم هاي صوتي
چيدمان اسپيكرها چيست؟ آيا تابهحال با شنيدن صداي يك فيلم يا موسيقي از يك مجموعه سينماي خانگي (Home Theater) شگفتزده شدهايد؟ شايد براي اولين بار تازه متوجه شديد كه يك فيلم باكيفيت بالا و سيستم پخش صوت (Audio) حرفهاي چگونه ميتواند شمارا دگرگون كند. البته بخشي از اين تجربه به كيفيت و تلاشي وابسته است كه متخصصان و هنرمندان محصولات هنرهاي صوتي براي خلق يك تجربه ناب انجام دادهاند، بخش ديگر به تجهيزات شما مربوط ميشود. البته اگر شما بهترين تجهيزات صوتي را هم تهيهكرده باشيد، بايد اصول و قواعد استفاده از آنها را هم بشناسيد. اسپيكرهاي شما چه يك اسپيكر بلوتوثي (Bluetooth speaker) كوچك باشد يا يك جفت استريو در قفسه جزوه رايگانخانه تا يك سيستم صوتي سينماي خانگي (Home cinema) فرقي نميكند. با رعايت شناخت اسپيكرها و چيدمان اسپيكرها، لحظات و خاطرات شما از موسيقي و فيلمها، لحظاتي باشكوه و بهيادماندني خواهند شد.
اسپيكر
اسپيكر (Speaker) ابزاري است، براي شنيدن موسيقي و اصواتي كه بهصورت ديجيتالي تبديلشدهاند. اسپيكرها، تركيبي از قطعات الكترونيك و مكانيكي هستند. آشناترين قطعه در آنها براي ما همان ديافراگم (Diaphragm) بزرگ و نازكي است كه به يك قطعه آهنربايي و قاب دور اسپيكر متصل هستند. بارها شده كه با صدمه ديدن ديافراگم توسط يك ضربه يا نفوذ يك شي تيز، اسپيكرها كيفيت خود را از دست دادند. تازه متوجه ميشويم كه ديافراگمها چه قطعات باارزشي هستند. اسپيكرها قطعات مهم ديگري هم دارند؛ اما ديافراگم اسپيكر رازهايي دارد كه درك آن به ما كمك ميكند تا از اسپيكرها بهتر استفاده كنيم.
اسپيكر براي پخش صدا ساختهشده است. صداها در اصل ارتعاشات مكانيكي هستند و با چند شاخص كه معروفترين آنها بسامد (Frequency) و شدت صوت (Sound intensity) است، معرفي ميشوند. معيار تقسيمبندي صداها بر اساس قدرت شنوايي انسانها تعريف ميشود. محدوده شنوايي انسان از فركانس ۲۰ تا ۲۰۰۰ هرتز (Hertz) است. اين دسته از صداها همان ارتعاشات صوتي است كه با توجه بهشدت صدا و توانايي شنيداري هرروز ميشنويم. به صداهايي با فركانس بالاتر از ۱۵۰۰۰ هرتز فراصوت (Ultrasound) و پايينتر از ۲۰ هرتز فرو صوت (Infrasound) ميگويند.
دامنه شنوايي انسان در حدود ۲۰۰۰۰ هرتز است و اسپيكرها در اين محدوده كار ميكنند تا شما يك موسيقي يا صدا را بشنويد. اسپيكر تبديل صدا را، با ارتعاش ديافراگم توليد ميكنند. براي اينكه كيفيت توليد صدا در حد عالي حفظ شود پيشنهاد ميشود كه از ابعاد مختلفي از ديافراگم استفاده شود. براي هر محدودهاي از فركانسها يك سايز ديافراگم و درنهايت يك نوع اسپيكر ساخته ميشود. انواع صداها را ميتوان در چند بخش عمده تعريف كرد. صداهاي زير، صداي متوسط و صداهاي بم. صداهاي زير مثل صداي جيغ يا صداي چهچه پرندگان، صداي متوسط مثل صداي ما كه باهم صبحت ميكنيم يا صداي خواننده موسيقي، صداي بم هم مثل صداي پارس سگ يا دوب، دوب باند پرايد همسايه است.
تجربه يك صحنه از فيلم
آواز پرندگان از جنگل انبوه مقابل خانه شنيده ميشود. ناگهان همهجا ساكت ميشود و تنها صداي هيجانزده پارس سگ خانه به گوش ميرسد كه خبر ميدهد غريبهاي به آنجا نزديك ميشود. مرد خانه با شنيدن صداي سگ از جا ميپرد. با ديدن نور شديدي از پشت پنجره با سرعت به سمت پنجره ميرود و سرك ميكشد. مرد ازآنچه پشت پنجره ميبيند، حيرتزده ميشود ولي ناگهان با شنيدن صداي جيغ همسرش از پشت سر در آشپزخانه، رنگ صورتش از وحشت عوض ميشود.
اسپيكرها در اين فيلم براي ما چه ميكنند. صداي پرندگان را اسپيكرهاي كوچكتر و صداي پارس سگ را اسپيكرهاي بزرگتر پخش ميكنند؛ ولي يك حس پنهان در اين اصوات وجود دارد صداي جيغ زن كه كاراكتر مرد از پشت سر ميشنود. براي ايجاد چنين حسي است كه به چيدمان اسپيكرها دست ميزنيم تا شما هم جيغ زن را از پشت سر، تجربه كنيد. حقيقتاً فرق يك فيلم حرفهاي با فيلم معمولي در تجربه شنيداري يك فيلم است. ازانديشه متخصصين متخصص افكتهاي حرفهاي و جذابي در خيلي از فيلمها پيادهسازي شده است ولي زماني شما متوجه اثرگذاري آنها ميشويد كه علاوه بر نصب باندهاي مناسب، چيدمان اسپيكرها را به درستي انجام داده باشيد.
شناخت كلي انواع اسپيكرها اولين قدم براي چيدمان اسپيكرها
اسپيكر به سه دسته كلي تقسيم ميشوند. در زيرمجموعه اين دستهبندي كلي، شما به انواع اسپيكرها برميخوريد ولي همين شناخت كلي از اسپيكرها بسيار گرهگشا است.
اسپيكرهاي كوچك (Tweeter)
اسپيكرهاي كوچكتر وظيفهدارند صداي زير يا با فركانس بالا را پخش كنند. اين اسپيكرها به Tweeter معروف هستند و با ديافراگمي مناسب در رنج فركانس ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ هرتز ساخته ميشوند. اين فركانسي است كه شما در آن صداهاي تيز همچون آواز پرندگان يا جيغزنان را ميشنويد. Tweeter در زبان انگليسي به معني چهچه يا آواز پرندگان است.
اسپيكرهاي متوسط (Mid-range speaker)
براي پخش صداي انسانها و صداهايي با فركانس متوسط از اسپيكرهاي رده مياني به نام Mid-range speaker استفاده ميكنيم. معمولاً اسپيكرهاي متوسط در محدوده فركانس ۲۵۰ تا ۲۰۰۰ هرتز طراحي ميشوند. فركانس صداي انسان بين ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ هرتز است.
اسپيكرهاي بزرگ (Woofer)
اسپيكرهاي بزرگ به نام ووفر معروف هستند كه براي پخش صداي بم يا فركانس پايين استفاده ميشوند. ووفر در زبان انگليسي به معني پارس سگ است. يك ووفر معمولاً براي پخش رنج فركانس صوتي از ۴۰ تا ۵۰۰ هرتز ساخته ميشود. همانطور كه ميدانيد ساب (sub) يك پيشوند است. وقتي بخواهيم فركانس بمتري را پخشكنيم، از باندهاي معروف به سابووفر استفاده ميكنيم. باندهاي سابووفر معمولاً براي محدوده فركانس صوتي از ۲۰ تا ۲۰۰ هرتز هستند.
هر چه صدا زيرتر باشد يعني فركانس بيشتري دارد و هرچه بمتر ميشود يعني فركانس كمتري دارد. فركانس زياد باعث ميشود كه صفحه ديافراگم اسپيكر در ثانيه بيشتر مرتعش شود و در پخش صدا با فركانس كم صفحه ديافراگم اسپيكر كمتر مرتعش ميشود ولي سطح بزرگتري از ديافراگم به ارتعاش درميآيد. ميبينيد كه بين صدا و زمان يك رابطه مشخص است. همين رابطه و درك آن باعث ساخت هنري به نام موسيقي (Musique) است. هر سازي با توجه به خصايصي مانند جنس و ساخت و... در محدوده فركانس خاصي عمل ميكند. ديافراگمها هم از اين قاعده خارج نيستند. براي بازپخش و ساخت باكيفيت صداها انواع اسپيكر با ديافراگم مختلف ساخته ميشود. حالا ميدانيد كه ابعاد ديافراگم در مورد اسپيكرها به شما چه ميگويد. سايز ديافراگم كوچك در اسپيكرها، مناسب صدا با فركانس بالا يا صداي تيز است. سايز ديافراگم بزرگ براي پخش فركانس پايين يا صداي بم است.
در يك باند (كابينتي كه اسپيكر در آن قرار داده ميشود) شما ميتوانيد از يك نوع اسپيكر تا چند اسپيكر با ابعاد مختلف ببينيد. هر اسپيكر بخشي از اصوات مثلاً يك موسيقي را براي شما پخش ميكند؛ اما براي شنيدن صداها باكيفيت مناسب نكاتي مثل پژواك، فاصله و زاويهها هم مهم است. مجموعه اين نكات باعث ميشود كه مباحثه چيدمان اسپيكرها مطرح شود. همه اين برنامهريزيها و تقسيمبنديها براي ايجاد حالتي به نام ژرفنمايي شنيداري است؛ يعني شما بهعنوان شنونده يك موسيقي زيبا يا بيننده فيلم، تحت تأثير كيفيت انواع افكتها و صداها به تجربه عميقتري از احساسات و مفاهيم در آثار هنري برسيد.
شناخت تركيب اسپيكرها گام دوم در چيدمان اسپيكرها
براي چيدمان طلايي اسپيكرها ابتدا بايد يك شناخت حداقلي در مورد انواع تركيب اسپيكرها داشته باشيم.
حتماً تابهحال اصطلاحاتي مانند سيستم صوتي 2.1 يا سيستم صوتي 5.1 را شنيدهايد. نقطه وسط اين اعداد٬ اجزاي سيستم صوتي را از هم جدا ميكند. عدد اول تعداد اسپيكرها را معرفي ميكند و عدد دوم تعداد سابووفرها است. مثلاً وقتي ميگوييم سيستم صوتي 5.1 يعني پنجتا اسپيكر و يك سابووفر، اگر بگوييم 2.0 يعني دوتا اسپيكر، يعني همين سيستم ساده استريو. حالا اگر به شما بگويند كه يك سيستم صوتي 10.2 داريم يعني يك سيستم با ۱۰ اسپيكر و دو سابووفر براي چيدمان اسپيكرها در اختيار داريد.
هر سيستمي كه داراي دو اسپيكر است به نام استريو مشهور است به سيستم صوتي با چهار اسپيكر سيستم چهار صدايي (Quadraphonic) ميگويند. به سيستمهاي با بيش از پنج اسپيكر سيستم صداي فراگير يا صداي ساراند (Surround sound) ميگويند. سيستمهاي تككانال يا تكصدايي نيز به مونو (Mono) معروف هستند.
تكنيك چيدمان اسپيكرها بر اساس الگوهاي مهندسي صدا طراحيشده است. اين تكنيكها به ما ميگويند كه در چه نقطه يا مكاني قرار بگيريم تا بهترين كيفيت را از تجهيزات خود داشته باشيم. اصطلاحاً به اين نقاط sweet spot گفته ميشود. بهطور كل sweet spot سيستم صوتي شما تابع شرايط پژواك، فاصله و زاويهها است.
كنترل اژدهاي نامريي پژواك
براي گرفتن نتيجه مناسب و بهتر بايد يك مكان مشخص و ثابت براي شنيدن انتخاب كنيد. هركسي بنا به موقعيتي كه دارد ميتواند يك اتاق وسيع يا كوچك را تهيه كند. همين تفاوت وسعت هم باعث ميشود كه موقعيت باندها متفاوت باشد. ابعاد فضا يا اتاق شما تعيين ميكند كه چه تعداد باند و در چه جهاتي بايد تعبيه شوند. اگر يك باند هم داريد بايد فكر كنيد مكان آن درون اتاق شما كجا باشد؟ تا همه شنوندگان صداي متعادلي را بشنوند. شايد بهتر باشد در چند گوشه اتاق بنشينيد و به يك موسيقي گوش دهيد تا درك بهتري از شرايط چيدمان اسپيكرها داشته باشيد.
اينيك اصل اساسي است، پژواك كمتر صدا، باعث طبيعي شدن آن ميشود. براي اينكه در اتاق شما پژواك و تداخل صدا كمتر شود بهتر است كف اتاق فرش يا موكت شده باشد. كفپوشهاي پرزدار باعث مستهلك شدن صدا ميشوند و در اين صورت شما پژواك كمتري خواهيد داشت. همين كاهش قدرت صدا باعث ميشود، همسايگان شما نيز آرامش بيشتري داشته باشند. همين تكنيك را در مورد ديوارها با نصب پردههاي ضخيم پياده كنيد. پژواكها در برخورد صدا با اجسام سخت و صلب و با سطح تخت بيشتر توليد ميشوند، با اجسام نرم و با سطوح پيچيده كاهش پيدا ميكنند. شما ميتوانيد با صداها بازي كنيد.
وقتي ميخواهيد پژواكها كم شود ميتوانيد حتي به جنس مبلها همفكر كنيد. شايد بخواهيد صداي شما به قسمت دورافتادهتر از فضاي اتاق شما بهتر برسد. چطور است از جنس و فرم سطوح دكوراسيون يا جزوه رايگانخانه خود و تغيير جهت آن كمك بگيريد.ارتفاع سقف و حتي شكل آنهم ميتواند در تجربه شنيداري شما مؤثر باشد. اگر سقف شما گنبدي شكل است، پژواكها واقعاً ميتوانند شمارا به دردسر بيندازند. اشيايي كه از سقف آويزان هستند در تجربه شنيداري مؤثر هستند. لوسترها يا آويزها با توجه به جنس شكل خود ميتوانند انواع پژواكها را توليد كنند.
يك نكته مهم اين است كه گاهي اشكالات در همه زمان پخش موسيقي شنيده نميشوند. مثلاً گاهي ممكن است درزماني كه صداهاي بم بيشتر پخش ميشوند و يا زماني كه صداي هاي زير بهطور مستمر پخش ميشوند اشكالاتي بروز كنند. علت اين امر وجود اجسامي در اتاق است كه نسبت به محدوده فركانس خاصي حساس هستند؛ مانند همان داستان ديافراگمها با توجه به شكل و جنس و مكان قرارگيري براي يك سري فركانس دچار لرزش و ارتعاش ميشوند. مثلاً شيشهها و پنجرهها به خاطر ساختار و جنس خود فركانسهاي پايين و صداي بم را از خود عبور ميدهند ولي فركانسهاي بالا را برميگردانند. تعداد پنجرهها نيز عاملي افزاينده در پژواك است.
پژواكها عامل مهمي هستند حتي اگر شما يك باند داشته باشيد و يا حتي اگر باندها را براي مجالسي مثل سخنراني و مداحي مرتب كرده باشيد.
چيدمان اسپيكرها و مثلثهاي طلايي
تعداد و نوع باندها تكليف چيدمان شمارا مشخصتر ميكند. يك قاعده كلي وجود دارد كه درك آن كار جهتدهي و چيدمان اسپيكرها را آسانتر ميكند.
يك مثلث را تصور كنيد سر شما در رأس مثلث باشد و دو اسپيكر در گوشههاي ديگر مثلث قرار بگيرد. اين چيدمان باعث ميشود كه دو اسپيكر بافاصله مساوي در اطراف شما قرار بگيرند. در اين حالت شما يكصداي استريوي باكيفيت را تجربه خواهيد كرد. رأس اين مثلث يعني محل قرارگيري شما همان sweet spot ناميده ميشود. حالا با توجه به اين نكته ميتوانيد مكان ديگر اسپيكرها را معين كنيد. براي اين كار اسپيكرها را بر اساس نام و مشخصات از هم جدا كنيد.
نكته اصلي اين است كه باندهاي چپ در سمت چپ و باندهاي راست در سمت راست قرار ميگيرند. بهتر است اسپيكر پخش صداها با فركانس متوسط يا بهطورمعمول همان ديالوگ و گفتگوهاي انساني، به خاطر خاصيت فركانسي كه دارند در ميانه اتاق قرار بگيرند تا در شنوايي اصوات آنها اشكالي نداشته باشيد. چون اين فركانسها بهراحتي ميتوانند تحت تأثير مكان، ديوار و اشيا اتاق شما مستهلك شوند.
اسپيكرهاي فراگير يا ساراند كه ميخواهيد صداي فراگير را براي شما القا كنند در اطراف خود قرار دهيد.
سابووفر را ميتوانيد در بخش مركز و جلو قرار دهيد. قدرت سابووفر در مكان آن نيز مؤثر است. گوشهاي انسان در درك فركانسهاي بالا اشكالي ندارد ولي در فركانسهاي پايين، مخصوصاً تشخيص جهت منبع صدا دقيق عمل نميكند. با جابجا كردن سابووفر در چند جاي اتاق ميتوانيد از چيدمان اسپيكرها بهترين نتيجه را كسب كنيد.
زاويه اسپيكرها در چيدمان اسپيكرها
شنوايي انسان نسبت به فركانس بالا حساستر است و بهراحتي ميتواند جهت آن را تشخيص و به اصلاح گوش تيز كند. گوش ما فركانسهاي بالا را در ارتفاع همسطح هم بهتر تشخيص ميدهد تا وقتي در كف و روي منتشر ميشوند. بعضي از سازندگان اسپيكرها آنها را بهصورت طبقهاي به رويهم سوار ميكنند اين چينش عمودي باعث ميشود كه توييترها در بالا و ووفرها در زير قرار بگيرند. اگر شما از باندهاي جداگانه استفاده ميكنيد اين اصل را رعايت كنيد. با توجه به ارتفاع مبل يا صندلي ميتوانيد به اسپيكرهاي كوچك ارتفاع دهيد و آنها را به روي ميز يا قفسه قرار دهيد.
براي پيدا كردن ارتفاع مناسب براي چند بار، با موسيقيهاي مختلف صداي اسپيكرها را چك كنيد و تمركز كنيد روي صداي هاي ريزتر و اصواتي كه از باندهاي كوچك يا توييترها شنيده ميشود. ارتفاع توييترها از زمين را بيشتر كنيد ولي دقت كنيد كه زاويه آن با زمين موازي باشد.
جهت افقي و دقيق باندها، را ميتوان باتجربه، آزمون و تغيير چند درجهاي در زاويه هر باند نسبت به رأس مثلث انجام داد؛ ولي در كل شما رأس مثلث هستيد و باندهاي ديگر دونقطه مقابل رأس مثلث. هرچه تعداد باندهاي شما بيشتر باشد درنهايت خود را در ميان دايرهاي فرضي از باندها موازي با زمين خواهيد ديد.
مهمترين قطعه پازل چيدمان اسپيكرها، وضعيت اسپيكرهاي چپ و راست و فاصله درست آنها با شما بهعنوان شنونده است. وقتي تعداد حضار بيشتر ميشود اين معادله كمي پيچيده ميشود و پيدا كردن sweet spot كار سختي است. درواقع sweet spot يك اصطلاح است و منظور آن اشاره دقيق به يك نقطه نيست بلكه منظور جايگاه ايدهآل است. با توجه به قدرت سيستم و تعداد حضار نقطه ميتواند به يك منطقه تبديل شود. با توجه به مواردي كه گفته شد شرايط خود را بسنجيد شايد با تعويض مبلمان اشكال شما حل شد يا با تغيير مكان. البته خلاقيت هم ميتواند راه گشاي شما باشد، اگر به تجربه عميقتري از اصول بالادست پيدا كنيد.
چيدمان اسپيكرها ويژه مهماني
اگر هدف اصلي شما برگزاري يك مهماني يا سخنراني است كمي شرايط متفاوت است. معمولاً مسئله اصلي شما پيدا كردن محل اسپيكرهاي تكي است. اگر شما سيستم صوتي خوبي هم داشته باشيد باز اشكال بزرگ شما در مراسمي مانند سخنراني، در اسپيكرها و كانالهاي صوتي مياني و بزرگ اتفاق ميافتد و بهندرت صداها از كانال صداي فركانس بالا خارج ميشود. مهمترين اشكال در اينجور مواقع پژواكها و يا اكوي صدا است.
اسپيكرهاي شما در هر محلي قرار ميگيرند نبايد تأثيرات پژواكها در تجربه شنيداري، اختلال ايجاد كنند. مخصوصاً اسپيكرهاي باس اين تأثير را بيشتر نشان ميدهند. البته اين براي سخنرانهاي مختلف متفاوت است و شما نياز به برگزاري حداقل، يك جلسه تست و آزمون يك، دو، سه، صدا به همه مي رسه! براي تعيين مكان مناسب خواهيد داشت.
در اسپيكرهاي بزرگتر بهتراست فضاي بين اسپيكر و ديوار بيشتر باشد. مخصوصاً ووفرها يا سابووفرها كه يك ونتوري هوا، درون باند (كابينت) آنها تعبيهشده است. البته بستگي به مدل ونتوري هوا بايد جهت و فاصله با ديوار تعيين شود.
تكنولوژي اسپيكرهاي بيسيم در چيدمان اسپيكرها
با استفاده از تكنولوژي اسپيكرهاي بيسيم قابلحمل ميتوانيد يك زوج مناسب براي سيستم استريو تهيه كنيد. تعدادي از توليدكنندگان براي همخواني و همنوايي در اسپيكرهاي خود گزينههايي را براي تنظيم راحتتر مهيا كردند. نكته مهم اين است كه تصميم شما چيست؟ ميخواهيد اسپيكرها را بهصورت كانال چپ و راست تعريف كنيد يا دو اسپيكر باهم و بهصورت تك كانال، عمل كنند.
قوانين پيدا كردن sweet spot در اينجا هم صادق است؛ اما درهرصورت چه قبول داشته باشيد يا نه؟ حالت تك كانال يا مونو براي سخنراني بهتر است. مخصوصاً وقتي سخنرانان از يكديگر فاصله داشته باشند. اينگونه ميتوانيد با مديريت و خلق چند sweet spot مكان بزرگتري را براي شنوندگان بيشتر آماده كنيد تا صدا در محيط شما بهصورت يكنواخت و مؤثر پخش شود.
نرمافزارهاي صوتي براي مديريت اسپيكر در چيدمان بلندگوها
بسياري از اسپيكرهاي بيسيم برنامههايي هم در كنار خود دارند. اين برنامهها داراي گزينههايي براي تعيين جايگاه منابع صدا و فاصله مناسب هستند. حتي با كمك آنها ميتوانيد قابليت Immersive Sound را فعال كنيد. با اين قابليت تجربه صداي فراگير شما سهبعديتر و هماهنگتر خواهد شد. صداي هليكوپتري كه در فيلم از بالاي سر كاراكتر عبور ميكند، از سمت بالا براي شما تداعي ميشود. ديگر با چيدمان اسپيكرها فقط صدا را نميشنويد و بلكه آن را عميقاً تجربه ميكنيد.
البته اين افكتها در كل ضعيف هستند و براي گوش دادن به موسيقي، بهتر است آنها را غيرفعال كنيد. بااينحال اگر شما يك ساندبار (Soundbar) براي كنترل و خلق صداي فراگير و تنظيم استريو هم داريد اين افكتها قابلتوجه هستند. مزيت ساندبار اين است كه قصد ايجاد توهمي را براي شما ندارد ولي در مديريت و ساخت يكصداي استريو و توليد پژواكهاي مناسب رضايت شمارا برآورده ميكند؛ بنابراين اين برنامهها باوجود يك ساندبار ميتوانند، ارزش و معنا پيدا كنند.
ار سويي ديگر وجود برنامههاي مديريت اكو تا زماني كه صداي همسايهها را درنياوردهايد، خوب و مفيد است. در نرمافزارهاي اكو ميتوانيد باس را كم يا زياد كنيد تا شفافيت صدا در اتاق شما از بين نرود. اين نوع برنامهها معمولاً در سيستمها موجود است. در غير اين صورت ميتوانيد با نصب آنها به روي موبايل هوشمند يا تبلت، از توانايي آن استفاده كنيد.
هم انديشي ها