بيوگرافي يوهانس گوتنبرگ، مخترع فرايند چاپ صنعتي

يوهانس گوتنبرگ (Johannes Guenberg) مخترع آلماني قرن ۱۵ ميلادي بود كه با القابي همچون آهنگر، زرگر، مخترع و ناشر شناخته مي‌شود. او با طراحي و توسعه‌ي فرايند چاپ سربي، اين علم را به اروپا و سپس كل جهان معرفي كرد. اختراع فرايند چاپ سربي كه توسط گوتنبرگ انجام شد، انقلاب چاپ را در جهان به‌دنبال داشت و به‌عنوان يكي از نقاط مهم تاريخ هزاره‌ي دوم شناخته مي‌شود. بسياري از مورخان، شروع دوران مدرن را در تاريخ بشر، از زمان اختراع گوتنبرگ مي‌دانند.

تركيب دستاوردهاي گوتنبرگ در صنعت چاپ، دستگاهي را به‌همراه داشت كه امكان چاپ انبوه جزوه رايگان را ممكن كرد و از لحاظ اقتصادي هم براي ناشران و هم براي عاشقان جزوه رايگان، محصولاتي بادوام را به ارمغان مي‌آورد. گوتنبرگ در توليد قطعات چاپ، از تركيب سرب و قلع و آنتي‌موان استفاده كرد كه ذوب در دماي پايين و توليد مقرون‌به‌صرفه‌تر را به‌همراه داشت. درواقع او مخترع فرايند چاپ نبود، بلكه اين فرايند را به دستگاه‌هايي با قابليت اتكا و توليد انبوه تبديل كرد.

توسعه‌ي فرايند چاپ مكانيكي و انتشار انبوه جزوه رايگان و مقاله، نقش مهمي در شكل‌گيري دوره‌ي رنسانس داشت. علم در شكل كتب چاپي با سرعت بيشتري در دست‌رس عموم مردم جامعه قرار مي‌گرفت و ديگر در انحصار گروهي محدود نبود. همين روند، شكل‌گيري طبقه‌ي متوسط را در جوامع به‌همراه داشت. فرايندي كه گوتنبرگ اختراع كرده بود، تا قرن ۱۹ به‌صورت انبوه به‌كار گرفته مي‌شد تا اينكه انقلاب صنعتي بخار، فرايندي با بازدهي بيشتر را متولد كرد و سبك چاپ غربي، به سرتاسر جهان گسترش يافت.

بازسازي طرح دستگاه چاپ گوتنبرگ

اكثر منابع تاريخي، زمان تولد يوهانس گوتنبرگ را سال ۱۴۰۰ ميلادي بيان مي‌كنند (سال تولد بين ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۴ تخمين زده مي‌شود). او در شهر ماينتس آلمان به‌دنيا آمد. پدرش تاجر بود و فريل گنشفليش زور لادن و مادرش، الس ويريش، نام داشت. برخي منابع، شغل تجارت پدر يوهانس را مرتبط با زرگري مي‌دانند و برخي ديگر، او را تاجر لباس بيان كرده‌اند.

زمان تولد و زندگي گوتنبرگ، مطالعه جزئيات كودكي او را دشوار مي‌كند و منابع تاريخي، تنها تخميني از شرايط زندگي او زده‌اند. فعاليت احتمالي پدرش به‌عنوان زرگر و همكاري با كليسا، يوهانس را با مفاهيم تجارت طلا آشنا كرد. به‌هرحال اكثر مورخان، تاريخچه‌ي آهنگري و زرگري خانواده‌ي گوتنبرگ و آشنايي آن‌ها با فرايندهاي شكل‌دهي به فلزات را تأييد مي‌كنند. انتخاب نام خانوادگي گوتنبرگ نيز بر اثر همين روابط با كليسا و خاندان‌هاي اشرافي توسط فريل براي خانواده انتخاب شد.

در سال ۱۴۱۱ شورشي عليه خانواده‌هاي اشرافي در ماينتس رخ داد و بيش از صدها خانواده مجبور به مهاجرت شدند. خانواده‌ي گوتنبرگ نيز به التويله آن‌در‌راين نقل مكان كردند؛ جايي كه الس، يك ملك اجدادي داشت. هاينريش والو، از مورخاني است كه در جزوه رايگان‌هاي خود، بخش‌هاي متعددي از زندگي گوتنبرگ را شرح مي‌دهد. او با اشاره به عدم وجود اطلاعات زياد از كودكي و نوجواني يوهانس، تنها به سفر او از ماينتس در سال ۱۴۳۰ اشاره مي‌كند.

نقاشي از گوتنبرگ در كارگاه چاپ

يوهانس ظاهرا به‌خاطر دلايل سياسي شهر محل تولد را به مقصد استراسبورگ ترك كرده است. او در دانشگاه ارفورت به تحصيل پرداخت. البته تحصيل گوتنبرگ در اين دانشگاه نيز جزو گمانه‌زني‌هاي تاريخي محسوب مي‌شود كه بر پايه‌ي اسناد ثبتي دانشگاه و حضور نام Johannes de Altavilla در آن‌ها شكل گرفت. گوتنبرگ در استراسبورگ در نيروهاي شبه‌نظامي عضويت داشت و فعاليت‌هاي آهنگري مرتبط با طلا انجام مي‌داد. او در سال ۱۴۳۷، روش‌‌هاي پرداخت و پاك‌سازي طلا را به يك تاجر ثروتمند يادگيري داده بود، اما چگونگي فراگيري علم مذكور توسط گوتنبرگ، مشخص نيست.

گوتنبرگ در سال ۱۴۳۹ در پروژه‌اي با هدف ساختن آينه‌هاي فلزي درگير شد كه از لحاظ مالي، يك شكست تمام‌عيار بود. در آن زمان تصور مي‌شد كه آينه‌هاي فلزي، نور مقدس را در خود حفظ مي‌كنند. آينه‌ها به زائراني فروخته مي‌شدند كه براي بازديد از آخن به آن منطقه سفر مي‌كردند. نمايشگاهي براي ارائه و فروش آينه‌ها و ديگر آثار هنري مذهبي براي سال ۱۴۳۹ برنامه‌ريزي شده بود، اما سيل و عواقب آن، رويداد را به تأخير انداخت و درنتيجه يوهانس و شركا، قادر به درآمدزايي از سرمايه‌گذاري خود نبودند. گوتنبرگ به سرمايه‌گذارها قول داد كه براي جبران خسارت‌هاي مالي، «رازي علمي» را با آن‌ها در ميان خواهد گذاشت. برخي ادعا مي‌كنند كه راز مذكور، همان فرايند چاپ با قطعات متحرك (Movable Type) بوده است.

قطعات حروف‌چيني دستگاه چاپ، يادگار اختراع گوتنبرگ

مخترع فرايند چاپ صنعتي در سال ۱۴۴۸ به زادگاهش، ماينتس رفت و مبلغي را از خانواده قرض گرفت تا دستگاه جديد خود را به‌صورت متخصصدي و عملي بسازد. او احتمالا تا آن زمان با فرايند چاپ فرونقش آشنا شده بود. گوتنبرگ براي توليد قطعات دستگاه چاپ خود از مس استفاده و با يكي از مشهورترين حكاك‌هاي آن زمان اروپا ملقب به Master of Playing Cards همكاري مي‌كرد.

گوتنبرگ تا سال ۱۴۵۰ به‌نوعي فرايند چاپ خود را با بازدهي مناسب تكميل كرده بود. اولين دستاورد چاپي او يك شعر آلماني بود كه با استفاده از همان، اولين سرمايه‌گذارها براي توليد انبوه دستگاه چاپ جذب شدند. يوهان فاست و دامادش پيتر شوفر اولين كساني بودند كه براي توليد دستگاه چاپ با قطعات متحرك، با گوتنبرگ همكاري كردند. شوفر قبلا به‌عنوان كاتب در پاريس فعاليت كرده بود و به‌عنوان يكي از اولين طراح‌هاي فونت در تاريخ شناخته مي‌شود.

اولين سرمايه‌اي كه گوتنبرگ براي پروژه‌ي دستگاه چاپ خود دريافت كرد، به‌اندازه‌ي ۸۰۰ سكه‌ي طلاي آن سال‌هاي آلمان بود كه با نام Guilder شناخته مي‌شد. به‌هرحال اولين كارگاه در هوف هامبرشت راه‌اندازي و پروژه‌ي مشهور اولين انجيل چاپي در آنجا انجام شد. گوتنبرگ براي پروژه‌ي جديد خود ۸۰۰ سكه‌ي طلاي ديگر سرمايه قرض گرفت و پروژه را در سال ۱۴۵۲ شروع كرد. منابع تاريخي ادعا مي‌كنند كه گوتنبرگ در آن سال‌هاي ابتدايي پروژه‌هاي چاپ جزوه رايگان‌هاي ديگر همچون گرامر لاتين را انجام مي‌داد و حتي دو دستگاه پرس مجزا براي چاپ متون مذهبي و غيرمذهبي داشت. چاپ متون براي كليسا، سودآوري خوبي را براي كسب‌وكار گوتنبرگ به‌‌همراه داشت.

انجيل گوتنبرگ

گوتنبرگ در سال‌هاي پاياني قرون وسطي و سلطه‌ي كليسا، فرايند چاپ صنعتي را توسعه مي‌داد. همان‌طور كه گفته شد حتي همين فرايند او، به پايان يافتن قرون وسطي و شكل‌گيري رنسانس كمك كرد. البته به‌هرحال چاپ انجيل، مهم‌ترين پروژه‌ي گوتنبرگ بود كه شهرت فرايندش را به گوش حكّام آن زمان رساند و پيشرفت‌هاي بزرگ بعدي را به‌‌همراه داشت. مخترع آلماني در سال ۱۴۵۵ اولين نسخه از انجيل را چاپ كرد كه به‌نام انجيل گوتنبرگ هم شهرت يافت. پاپ پيوس دوم در همان سال و پس از مشاهده‌ي اولين نسخه‌هاي چاپي انجيل، در نامه‌اي به كاردينال كارواخال نوشت:

هر آن‌چه درباره‌ي مرد شگفت‌انگيز فرانكفورتي نوشته شده، صحيح است. من نسخه‌ي كامل انجيل را نديدم، اما بخش‌هايي از آن را مشاهده كردم. متن جزوه رايگان به‌‌خوبي نوشته شده است و خواندن آن به‌هيچ‌وجه دشوار نيست. اعلي‌حضرت شما مي‌توانيد به‌آساني و حتي بدون نياز به عينك، متن اين انجيل را بخوانيد.

صنعتي شدن فرايند چاپ و افزايش شهرت گوتنبرگ، آسان و بدون چالش نبود. او يك سال پس از چاپ اولين نسخه از انجيل، وارد درگيري حقوقي با سرمايه‌گذار اصلي، فاست شد. فاست درخواست پس گرفتن پولش را داشت و معتقد بود گوتنبرگ به‌درستي از سرمايه استفاده نمي‌كند. سرمايه‌ي ۱،۶۰۰ سكه‌اي كه گوتنبرگ از فاست دريافت كرده بود، اكنونبايد به‌ميزان ۲،۰۲۶ سكه بازپرداخت مي‌شد. درنهايت، دادگاه به نفع فاست رأي داد و او كنترل كل كارگاه چاپ انجيل و حق فروش نيمي از انجيل‌هاي چاپ‌شده را به‌دست آورد.

طرحي از روش‌هاي قديمي چاپ چوبي

گوتنبرگ پس از شكست در پرونده‌ي حقوقي فاست، تقريبا ورشكست شده بود، اما كارگاه چاپ كوچكي را اداره مي‌كرد و در شهر بامبرگ، مشغول چاپ انجيل بود. ازطرفي به‌خاطر عدم نشانه‌گذاري چاپ‌هايي كه در كارگاه‌هاي گوتنبرگ انجام مي‌شد، هيچ سند تاريخي براي تأييد تعداد جزوه رايگان‌ها و نسخ چاپ شده در آن زمان وجود ندارد. به‌هرحال برخي از جزوه رايگان‌هاي مهم تاريخ همچون ۳۰۰ صفحه از لغت‌نامه‌ي كاتوليك سال ۱۴۶۰ ماينتس، به كارگاه گوتنبرگ نسبت داده مي‌شود.

چاپ‌خانه‌ي فاست و شوفر كه پس از پرونده‌ي حقوقي به‌صورت كامل در اختيار آن خانواده بود، اولين جزوه رايگان‌هاي تاريخ را با ذكر نام چاپ‌خانه منتشر كرد. آن‌ها با افتخار از فرايند چاپ صنعتي كارگاه خود صحبت كرده و هيچ اشاره‌اي هم به‌نام گوتنبرگ نمي‌كردند.

منابع تاريخي اسناد زيادي از روش توليد دستگاه‌هاي چاپ با قطعات متحرك توسط گوتنبرگ ندارند. در دهه‌هاي بعد، استفاده از پانچ و ماتريس‌هاي مسي در فرايندهاي چاپ در سرتاسر اروپا مرسوم شد. هنوز مشخص نيست كه گوتنبرگ فرايندهاي پيچيده‌ي ماتريسي را اختراع كرد يا نسخه‌ي او، تلاشي ابتدايي بود و توسعه‌هاي بعدي را به‌همراه داشت. 

بخشي از بيانيه‌هاي مارتين لوتر كه با بهره‌گيري از چاپ و توزيع انبوه، اصلاحت پروتستاني را به‌همراه داشتند

در سال ۱۴۶۲ جنگي در منطقه‌ي ماينتس رخ داد و فاتحان، گوتنبرگ را تبعيد كردند. او كه در آن سال‌ها فردي مسن بود براي ادامه‌ي زندگي و كار مجددا به التويله آن‌در‌راين رفت و به‌عنوان ناظر در يك چاپ‌خانه مشغول به كار شد. در سال ۱۴۶۵، دستاوردهاي گوتنبرگ به رسميت شناخته شدند و نشان افتخاري Hofmann به او اهدا شد. نشان مذكور، علاوه بر علائم افتخاري، سرمايه‌هاي غيرنقدي مناسبي را نيز براي گوتنبرگ به‌همراه داشت. برخي ادعا مي‌كنند كه گوتنبرگ در آن زمان به ماينتس بازگشت.

يوهانس گوتنبرگ در سال ۱۴۶۸ از دنيا رفت و جسدش در كليساي فرانسيسكان ماينتس دفن شد. كليسا و گورستان آن در سال‌هاي بعد از بين رفتند و اكنون مقبره‌ي گوتنبرگ ناشناس است. در سال ۱۵۰۴، پروفسور ايوو ويتيگ، در جزوه رايگان خود به گوتنبرگ به‌عنوان مخترع تايپوگرافي اشاره كرد. تا سال ۱۵۶۷ هيچ نقاشي يا پرتره‌اي از گوتنبرگ وجود نداشت تا اينكه هاينريش پنتلون در جزوه رايگان خود پيرامون بزرگان تاريخ آلمان، نقشي خيالي را از گوتنبرگ ترسيم كرد.

اگرچه گوتنبرگ در فقر از دنيا رفت، دستاورد صنعتي او به سرتاسر جهان گسترش يافت و اخبار و جزوه رايگان‌ها با سرعتي قابل‌توجه در بين مردم جابه‌جا مي‌شد. همين فرايند، به شكل‌گيري دور‌ه‌ي رنسانس كمك كرد و انقلاب علمي سال‌هاي بعد را نيز به‌همراه داشت. پس از چند سال، مركز چاپ در اروپا به ونيز منتقل شد كه حتي تصور تولد فرايند چاپ را در ايتاليا به‌همراه داشت. حتي فرايندهاي اصلاحات پروتستاني مارتين لوتر نيز با بهره‌گيري از چاپ صنعتي و گسترش سريع اخبار و مقاله‌ها ممكن شد. 

موزه‌ي گوتنبرگ در ماينتس

در طول تاريخ، انواع مكان‌ها و يادگارها و پروژه‌ها به‌نام گوتنبرگ شناخته شده‌اند. مخترع تأثيرگذار تاريخي كه به‌نوعي علمي شدن فرايندهاي زندگي و كسب‌وكار، مديون تلاش‌هاي او براي چاپ انبوه بود در آلمان، مجسمه‌هاي متعددي از گوتنبرگ ديده مي‌شود و موزه‌ها و دانشگاه‌هاي گوناگوني به‌نام او وجود دارد.  موزه و دانشگاه گوتنبرگ در ماينتس، از مهم‌ترين مراكزي هستند كه به‌نام مخترع اهل اين شهر شناخته مي‌شوند. پروژه‌ي گوتنبرگ، يكي از ديگر المان‌هاي مهم ديگر به‌نام مخترع فرايند چاپ صنعتي است كه به‌عنوان قديمي‌ترين جزوه رايگان‌خانه‌ي ديجيتال جهان شناخته مي‌شود. فرهنگ عامه و رسانه‌هاي متعدد، گوتنبرگ را فردي بسيار بزرگ و تأثيرگذار در تاريخ مي‌دانند. بسياري او و اختراعش را مهم‌ترين فرد و رخداد هزاره‌ي دوم ميلادي مي‌نامند.