معماي كوويد ۱۹؛ چرا انتشار ويروس كرونا در برخي نقاط بيشتر و در برخي كمتر است؟
ويروس كرونا تاكنون هزاران نفر از مردم ايران را به كام مرگ كشانده است اما در عراق، همسايهي اين كشور، تعداد موارد گزارش شده به كمتر از صد مورد ميرسد. در آنسوي دنيا در جمهوري دومينيكن تعداد موارد ابتلا به ۷۶۰۰ نفر رسيده؛ درحاليكه هائيتي در آنسوي مرز اين كشور تنها ۸۵ بيمار را گزارش داده است.
در اندونزي، هزاران نفر بر اثر كوويد ۱۹ جان خود را از دست دادهاند؛ اما در مالزي، همسايهي نزديك اين كشور، به دليل اعمال محدوديتها و قوانين قرنطينه، آمار مبتلايان به كمتر از ۱۰۰ مورد ميرسد. ويروس عامل كوويد ۱۹، تقريبا به تمام كشورها رسيده است اما تأثير آن بر همه جا يكسان نيست. كلانشهرهايي مثل نيويورك، پاريس و لندن بهشدت تحت تأثير اين ويروس قرار گرفتهاند درحاليكه تاكنون در كلانشهرهاي ديگري مثل بانكوك، بغداد، دهلي نو و لائوس، موارد پراكندهاي گزارش شده است.
مأموران مرزي عراق در ضربتيه، مرز مشترك با ايران. در آنسوي اين مرز، يكي از بزرگترين كانونهاي انتشار ويروس در خاورميانه قرار دارد. در عراق اما تعداد موارد مبتلا نسبتا اندك است.
دليل پراكندگي ويروس، معمايي است كه زمينهساز انديشه متخصصينيهها و حدس و گمانهاي متعددي شده است اما هنوز هيچ پاسخي قطعي براي آن وجود ندارد. رسيدن به پاسخ قطعي ميتواند حاوي مفاهيم زيادي براي چگونگي واكنش كشورها به كوويد ۱۹ باشد. براي مثال با رسيدن به پاسخ قطعي ميتوان درجهي ريسك و زمان مناسب براي از سرگيري رفت و آمدهاي اجتماعي را تشخيص داد.
در حال حاضر صدها پژوهش در سراسر جهان به تأثير آمار، شرايط موجود و ژنتيك بر گسترش ويروس اختصاص يافتهاند. پزشكهاي عربستان سعودي در حال مطالعه تفاوتهاي ژنتيكي و رابطهي آن با درجههاي مختلف كوويد ۱۹ در ميان اعراب سعودي هستند. از طرفي دانشمندان برزيلي بهدنبال رابطهي ژنتيك و كوويد ۱۹ هستند. تيمهاي پژوهشي در كشورهاي مختلف هم در حال مطالعه تأثير داروهاي فشار خون بر شدت بيماري و واكسن سل بر كاهش شدت بيماري هستند.
شدت گسترش كوويد ۱۹ در بسياري از كشورهاي در حال توسعه با آب و هواي گرمسيري و جمعيت جوان، كمتر است. درنتيجه دما و جمعيتشناسي ميتوانند معيارهاي تأثيرگذاري باشند. از طرفي شدت همهگيري در كشورهاي گرمسيري مثل پرو، اندونزي و برزيل در حال افزايش است. پس نميتوان دما را عاملي قطعي براي جلوگيري از گسترش بيماري دانست.
قوانين سفت و سخت قرنطينه و فاصلهگذاري اجتماعي، بهشدت مؤثر بودهاند اما در كشورهاي ميانمار و كامبوج بدون رعايت اين قوانين، تنها چند مورد ابتلا گزارش شد. طبق انديشه متخصصينيهاي اثباتنشده و البته انكارناپذير، شايد ويروس اصلا به اين كشورها نرسيده باشد؛ اما تركيه و روسيه هم كه وضعيت خوبي داشتند، درگير اين بحران شدند.
تنها زمان ميتواند به پرسشهاي فوق پاسخ دهد. براي مثال آنفولانزاي اسپانيايي در سال ۱۹۱۸ در ايالت متحده گسترش يافت و زمانيكه گمان ميرفت تا تابستان موج آن فروكش كرده باشد، دوباره با موجي كشندهتر در پاييز بازگشت و سومين موج آن هم درست يك سال بعد شيوع پيدا كرد. در نهايت اين بيماري به نقاط دوردستي مثل جزاير آلاسكا و اقيانوس آرام هم گسترش يافت و يك سوم جمعيت جهان را مبتلا كرد. به گفتهي دكتر اشيش جها، رئيس مؤسسهي پژوهشي سلامت جهاني هاروارد:
ما تازه در آغاز راه بيماري هستيم. اگر شيوع كوويد ۱۹ را به بازي بيسبال تشبيه كنيم، تازه در دومين نوبت بازي هستيم و ممكن است در ديگر نوبتها، نقاط ديگري از جهان هم آلوده شوند.
ضدعفوني خيابانها در يوگياكارتاي اندونزي، اواسط ماه مارس
پزشكان متخصص بيماريهاي ويروسي در سراسر جهان معتقدند، هنوز براي رسيدن به تصوير كامل همهگيرشناسانه، دادههاي كافي در اختيار ندارند و شكافهاي اطلاعاتي در بسياري از كشورها ميتواند به نتيجهگيريهاي خطرناك منجر شوند. براي مثال فرايند تست در بسياري از نقاط اسفناك است و ميتواند خوشبيني كاذب به روند بيماري را بهدنبال داشته باشد. از طرفي در برخي كشورها، آمار اصلي مرگ و مير به درستي اعلام نميشود. بااينحال هنوز الگوهاي گسترده واضح هستند. از طرفي در برخي نقاط جهان، خاكسپاريهاي انبوه و عدم پذيرش بيماران از سوي بيمارستانها به دليل نبود جاي خالي ديده ميشود و از سوي ديگر در ديگر نقاط جهان، آثار كمي از كوويد ۱۹ به چشم ميخورد.
طبق مصاحبههاي انجامشده با چند متخصص بيماري عفوني، مقامات بهداشتي، همهگيرشناسها و پژوهشگران سراسر دنيا، چهار عاملي اصلي ميتوانند به توصيف محل شكوفايي ويروس و محل ركود آن كمك كنند. اين چهار عامل عبارتاند از: آمار جمعيتشناسي، فرهنگ، محيط و سرعت واكنشهاي دولتي. البته هر كدام از دلايل احتمالي ميتوانند با شواهد و مثالهاي نقض همراه باشند. براي مثال اگر جمعيت سالخورده بيشتر در معرض خطر باشند، كشور ژاپن در صدر فهرست قرار ميگيرد. با اين حال، معيارهاي يادشده از انديشه متخصصينات دانشمندان، قانعكنندهتر هستند.
نيروي جواني
به گفتهي روبرت بالينگر، استاد بيماريهاي عفوني از دانشگاه پزشكي جانز هاپكينز، در بسياري از كشورهايي كه آمار ابتلاي كمي دارند، جمعيت جوان بيشتر است. شدت بيماري جوانان خفيف يا بيعلامت است و احتمال انتقال به ديگران هم كمتر است. به نقل از سازمان جهاني بهداشت، بروز اشكالات كشندهي كوويد ۱۹ در جوانها كمتر است.
براي مثال از ميان ۱/۳ ميليارد جمعيت قارهي آفريقا، تنها ۴۵ هزار نفر به كوويد ۱۹ مبتلا شدهاند. آفريقا جوانترين قارهي جهان است كه بيش از ۶۰ درصد جمعيت آن از افراد زير ۲۵ سال تشكيل شده است. به گزارش مقامهاي بهداشتي محلي در تايلند و نجف عراق، گروه سني بين ۲۰ تا ۲۹ سال، بيشترين درصد ابتلا را به خود اختصاص دادهاند اما علائم كمي در آنها ديده شده است. در مقابل، ميانگين سني مبتلايان ايتاليا كه يكي از كشورها با بيشترين آمار مبتلا است، بيش از ۴۵ سال و ميانگين سني مرگ و مير بر اثر كوويد ۱۹ در اين كشور، ۸۰ سال است.
حرم امام علي (ع) در نجف عراق. جوانان نجف، بيشترين آمار مبتلايان را به خود اختصاص دادهاند اما علائم كمي دارند
به گفتهي ژوزف كار، متخصص كارشناس سلامت جهاني و جمعيت دانشگاه فناوري نانيانگ سنگاپور، افراد جوانتر معمولا، سيستمهاي ايمني قويتري دارند كه ميتواند به علائم خفيفتر منجر شود. براي مثال در عربستان سعودي و سنگاپور، بيشتر نيروي سادههاي مهاجر خارجي عامل شيوع بودند كه بسياري از آنها در خوابگاههاي محدود زندگي ميكنند. بااينحال، بسياري از نيروي سادهها جوان و سالم هستند و نيازي به بستري ندارند.
علاوه بر جواني، وضعيت مناسب جسماني و سابقهي خوب سلامتي هم ميتواند به كاهش تأثير ويروس در ميان مبتلايان كمك كند؛ درحاليكه سوابق بيماريهايي مثل فشار خون بالا، ديابت و چاقي ميتوانند وضعيت بيماري را وخيمتر كنند. البته استثناهايي هم در انديشه متخصصينيهي جمعيتشناسي ديده ميشود. ژاپن با بالاترين سن ميانگين، داراي نرخ مرگ و مير كمتر از ۲۵۰ نفر است. البته اين كشور تستهاي خود را هم افزايش داده است.
منطقهي گواياس اكوادور از مراكز شيوع كوويد ۱۹، يكي از جوانترين جمعيتها را دارد كه تنها ۱۱ درصد آن را جمعيت بالاي شصت سال تشكيل ميدهند. با اين حال در اين كشور نرخ مبتلايان بالا رفته است. دكتر جها از هاروارد هشدار ميدهد كه در برخي افراد جوان، علائم عجيبي ديده شده است كه هنوز هيچ توضيحي برايشان وجود ندارد.
فاصله فرهنگي
عوامل فرهنگي مثل فاصلهگذاري اجتماعي اعمالشده در برخي جوامع ميتوانند از مردم اين كشورها در برابر كوويد ۱۹ محافظت كنند. در تايلند و هند يعني مناطقي كه آمار ابتلا نسبتا پائين است، افراد معمولا با رعايت فاصله با يكديگر صحبت و احوالپرسي ميكنند. در ژاپن و كرهي جنوبي هم مردم معمولا تعظيم ميكنند و حتي قبل از شيوع كوويد ۱۹، در صورت ابتلا به بيماري تمايل به استفاده از ماسك داشتند.
مسافران طبق پروتكل فاصلهگذاري اجتماعي در قطار نشستهاند. بانكوك، تايلند.
در بسياري از كشورهاي در حال توسعه، رسم مراقبت از سالمندان در خانه بهمعني تعداد كم خانههاي سالمندان است. از طرفي نبود چنين فرهنگي در غرب يكي از دلايل شيوع بالاي بيماري است. بااينحال استثناهايي هم در انديشه متخصصينيهي فاصلهگذاري فرهنگي وجود دارد. در بسياري از نقاط خاورميانه از جمله عراق و كشورهاي خليج فارس، اغلب مردها هنگام ملاقات، يكديگر را در آغوش ميگيرند يا دست ميدهند اما با وجود چنين رفتاري بسياري از آنها مبتلا نشدهاند.
بهطور كلي، «فاصلهگذاري ملي» داراي مزاياي زيادي است. كشورهاي نسبتا ايزوله از انديشه متخصصين جغرافيايي، بهصورت خودكار از فاصلهگذاري سود ميبرند. كشورهاي دوردستي مثل كشورهاي مستقر در اقيانوس آرام جنوبي و بخشهايي از كشورهاي زير صحراي آفريقا، در طول چند ماه اخير رفت و آمدهاي كمي داشتهاند. متخصص كارشناسان سلامت در آفريقا، سفرهاي محدود از كشورهاي ديگر را يكي از دلايل اصلي نرخ پائين ابتلا در اين قاره ميدانند.
كشورهايي كه درگيري سياسي يا جنگ دارند، كمتر تحت تأثير كوويد ۱۹ قرار ميگيرند
كشورهايي مثل ونزوئلا كه به دلايل سياسي، دسترسپذيري پاييني دارند، سوريه و ليبي كه درگير جنگ داخلي هستند، يا لبنان و عراق كه در طول چند ماه اخير درگير تظاهرات بودهاند، كمتر تحت تأثير كوويد ۱۹ قرار گرفتهاند. نبود حملونقل عمومي در برخي از كشورهاي يادشده هم ميتواند دليل ديگري براي كاهش گسترش ويروس باشد.
گرما و نور
بهانديشه متخصصين ميرسد ويروس كروناي جديد ميانهي خوبي با هواي گرم ندارد. براي مثال اين ويروس در طول زمستان در كشورهاي معتدلي مثل ايتاليا و ايالات متحده بيشتر گسترش يافت درحاليكه در كشورهاي گرمتري مثل چاد يا گويان ديده نشد. ديگر كروناويروسها مثل نمونههاي عامل سرماخوردگي ساده در آب و هواهاي گرم و مرطوب كمتر منتقل ميشوند.
اما به گفتهي پژوهشگرها، هواي گرم براي جلوگيري از گسترش ويروس كافي نيست. برخي از بدترين شيوعها در كشورهاي در حال توسعه در مناطقي مثل آمازوناس برزيل رخ دادهاند. بهگفتهي مارك ليپسيچ، رئيس مركز پوياييشناسي بيماريهاي واگيردار از دانشگاه هاروارد:
بهترين حدس اين است كه شرايط تابستان ميتواند به پيشگيري از شيوع كمك كند اما بعيد است منجر به ركود چشمگير يا كاهش موارد مبتلا شود.
به گفتهي دكتر رائول رابادان، زيست شناس محاسباتي دانشگاه كلمبيا، ويروس كوويد ۱۹ به قدري واگيردار است كه بعيد است گرما و رطوبت بهتنهايي چارهساز باشند.
مراسم تدفين قربانيان ويروس كرونا در گورستاني در مانواس برزيل.
اما هواي گرم ابعاد ديگري هم دارد. براي مثال مردم وقت بيشتري را بيرون از خانه ميگذرانند. بهگفتهي آقاي كار از دانشگاه فناوري نانيانگ:
افرادي كه در محيطهاي محصور و بسته زندگي ميكنند شايد بتوانند چرخهي ويروس را متوقف كنند و احتمال ركود بيماري را افزايش بدهند.
طبق پژوهش مدلسازان بومشناسي دانشگاه كانتيكت، پرتوهاي فرابنفش نور خورشيد مانع از انتشار ويروس كرونا ميشوند؛ بنابراين سطوحي كه زير نور مستقيم خورشيد هستند كمتر آلوده ميشوند اما اغلب انتقالها از طريق تماس با فرد آلوده رخ دادهاند نه لمس سطوح. البته هيچ دانشمندي مانند دونالد ترامپ، تاباندن نور به داخل بدن فرد مبتلا را توصيه نميكند و آب و هواي گرمسيري هم صرفا حس كاذب امنيت را به مردم القا ميكنند. به گفتهي دكتر دومنيكا كوالوس، پژوهشگر پزشكي اكوادور:
برخي افراد ميگويند، اينجا هوا گرم است و هيچ اتفاقي براي من نخواهد افتاد. برخي هم به تصور اينكه نور آفتاب از آنها در برابر ويروس محافظت ميكند، حمام آفتاب ميگيرند.
قرنطينه و سختگيريهاي اوايل شيوع
كشورهايي مثل ويتنام و يونان كه از همان ابتداي شيوع ويروس كوويد ۱۹، قرنطينهي عمومي را آغاز كردند، موفق به كنترل همهگيري شدند و قدرت فاصلهگذاري اجتماعي و قرنطينه را ثابت كردند. در آفريقا، كشورهايي كه تجربهي تلخ ويروسهايي مثل HIV، سل و ابولا را داشتند، موفق به واكنش سريع شدند. جزئيات دما و تماس كاركنان فرودگاه سيرالئون و اوگاندا ثبت شد و خيلي قبل تر از همتايان خود در ايالات متحده و اروپا موارد بهداشتي را رعايت كردند و ملزم به استفاده از ماسك شدند.
سنگال و روآندا هم مرزهاي خود را بستهاند و با تعداد كم مبتلايان، حكومت نظامي اعلام كردند. وزارتخانههاي بهداشت اين دو كشور همچنين رديابي افراد را زودهنگام شروع كردند. تمام اين اقدامات در كشورهايي رخ داده است كه بخش بهداشت آنها بهشدت به پول، پرسنل و تأمين كالاي خارجي نيازمند است. بهگفتهيكاترين كيوبوتونگي، مدير مركز پژوهشهاي سلامتي و جمعيتي آفريقا، حالا كشورهاي خارجي بايد صرفا به وضعيت خود توجه كنند. او افزود:
روزي تمام كشورها بيدار ميشوند و با خود ميگويند، بار كشورمان بر شانههايمان قرار دارد پس بايد قدمي برداريم.
سيرالئون پروتكلهاي رديابي بيماري را پيشنهاد داده است كه در زمان شيوع ابولا در سال ۲۰۱۴ از آنها استفاده كرده بود. نرخ مرگ و مير اين كشور بر اثر ابولا به ۴۰۰۰ نفر رسيده بود. به همين دليل، دولت سيرالئون، مراكز اورژانس را در هر منطقهاي برپا كرد و ۱۴ هزار متخصص درماني استخدام كرد. تاكنون نرخ مبتلايان اين كشور تنها به ۱۵۵ مورد رسيده است.
البته هنوز مشخص نيست چه كسي حقوق كاركنان درماني سيرالئون يا هزينههايي مثل حملونقل و پوششهاي محافظتي مناسب در طول فصل باراني را پرداخت ميكند. اوگاندا كه از ابولا ضربهي سختي خورده بود، به سرعت مسافران دبي را پس از مشاهدهي اولين مورد ابتلا از اين كشور، قرنطينه كرد. مقامات اين كشور همچنين به رديابي ديگر مسافراني پرداختند كه در طول هفتههاي گذشته از دبي به اين كشور سفر كرده بودند. مقامهاي بهداشت اوگاندا همچنين روزانه ۱۰۰۰ رانندهي كاميون را تست ميكنند. معمولا بسياري از افراد كه نتيجهي تست مثبتي دارند از تانزانيا يا كنيا به اين كشور آمدهاند. اين كشورها نظارت شديدي ندارند و به افزايش نگراني از نفوذ ويروس به مرزهاي اوگاندا منجر شدهاند.
نقطهي مطالعه در كامپلاي اوگاندا، اوايل آوريل. اوگاندا اقدامات نظارتي شديدي را اعمال كرده است
به نقل از سازمان جهاني بهداشت، قرنطينه همراهبا ممنوعيت اجتماعات مذهبي يا رويدادهاي ورزشي تاكنون بهشدت مؤثر بودهاند. بيش از يك ماه پس از بسته شدن مرز كشورها، مدارس و اغلب كسبوكارها، كشورهايي مثل تايلند تا اردن شاهد كاهش تعداد مبتلايان بودند. در خاورميانه، تعداد زيادي از مساجد، زيارتگاهها و كليساها بسته شدند و اين كار به پيشگيري از گسترش بيشتر ويروس كمك كرد.
در ايران، زيارتگاهها تا تاريخ ۲۸ اسفند يعني يك ماه پس از ثبت اولين مورد ابتلا در شهر قم باز بودند. ويروس به سرعت از شهر قم در ديگر نقاط كشور منتشر شد و تا ۱۶ ارديبهشت نزديك به ۱۰۰ هزار نفر را طبق آمار رسمي آلوده كرد. قرنطينه اقدام مؤثري است اما در كشورهايي كه امنيت اجتماعي كمي دارند و افراد معمولا در اقتصاد غيررسمي مشغول به كار هستند، تعطيلي كسب و كارها و الزام به رعايت قرنطينه براي مدتي طولاني كار دشواري است. در چنين جوامعي، وقتي افراد مجبور به انتخاب بين فاصلهگذاري اجتماعي و امرار معاش بشوند، قطعا مورد دوم را انتخاب ميكنند.
مردم بين فاصلهگذاري اجتماعي و امرار معاش، قطعا مورد دوم را انتخاب ميكنند
از طرفي واكنش ديرهنگام، قرنطينهي غيرپيوسته و قطرهچكاني در برخي كشورها فايدهاي ندارد. با اين حال، كامبوج و لائوس، دو كشوري هستند كه با وجود قوانين اندك فاصلهگذاري اجتماعي، بازهي شيوع كوتاهي را تجربه كردند و در طول تقريبا سه هفته، هيچ مبتلاي جديدي نداشتند. شهروندان مسيحي و مسلمان لبنان نسبت به مردم ايران و ايتاليا بيشتر به زيارتگاهها ميروند. احتمال آلودگي در زيارتگاهها بالا است و طبيعتا بايد آمار مبتلايان لبنان هم بيشتر باشد اما برخلاف تصور، اين گونه نبوده است. به گفتهي دكتر روي نسناس، مشاور بيماريهاي عفوني در يكي از بيمارستانهاي لبنان: «همه چيز خلاف پيشبينيها پيش رفته است و دليل آن را نميدانيم.»
چرخاندن تاس
اغلب متخصصها معتقدند، دليل واحدي براي افزايش يا كاهش شيوع در كشورهاي مختلف وجود ندارد. پاسخ به اين پرسش به تركيبي از معيارهاي يادشده يا به اعتقاد برخي پژوهشگرها به شانس وابسته است.
براي مثال در كشورهايي با فرهنگ و اقليم مشابه، اگر شخص مبتلا به رويداد اجتماعي شلوغي برود، نتايج متفاوتي به وجود ميآيند. براي مثال، مسافري در كشتي كروز دايموند پرينسس در ساحل ژاپن، نزديك به ۶۳۴ نفر را آلوده كرد يا يكي از ميهمانان آلوده در مراسم ختمي در آلباني، تعداد زيادي را مبتلا كرد. مورد ديگر زني ۶۱ ساله بود كه در كليساي دئگوي كرهي جنوبي، بيماري را به صدها نفر منتقل كرد و سپس ويروس به هزاران نفر ديگر در اين كشور منتقل شد.
مركز سئول، كرهي جنوبي، در ماه مارس. تنها يك رويداد منجر به جريان سيل عظيم ويروس به كل كشور شد
ازآنجاكه شخص ناقل ممكن است به مدت يك هفته يا بيشتر بدون علامت باشد، ويروس ميتواند با سرعت نمايي و حتي تصادفي شيوع پيدا كند. اگر زن مبتلا در دئگو، روز يكشنبهي ماه فوريه، در خانهي خود مانده بود، ميزان شيوع در كرهي جنوبي ميتوانست به كمتر از نصف برسد.
برخي كشورها برخلاف تصور و انتظار، زياد آلوده نشدهاند و پژوهشگرها را در بهت و حيرت فرو بردهاند. براي مثال اولين مورد ابتلا در تايلند، در اواسط ژانويه گزارش شد. زمانيكه مسافري از ووهان، شهر مركز ويروس كرونا، به اين كشور سفر كرده بود. در طول هفتههاي بحراني شيوع، تايلند همچنان از مسافران چيني استقبال ميكرد؛ اما به دلايلي اين بازديدها منجر به شيوع و همهگيري بالا نشدند؛ و وقتي كشورها با وجود اقدامات اشتباه، نتيجهي بدي نميگيرند، باعث شگفتي ميشوند. به گفتهي دكتر پاندو ريونو، متخصص بيماريهاي عفوني از دانشگاه اندونزي:
در اندونزي، وزير بهداشتي داريم كه معتقد است با دعا ميتوان از كوويد ۱۹ دوري كرد. همچنين تستهاي كمي را انجام دادهايم؛ اما تنها خوش شانسي ما اين است كه جزاير زيادي در كشور داريم و محدوديت سفر ميتواند مانع از آلودگي شود. وگرنه هيچ اقدام صحيح ديگري انجام نميشود.
هم انديشي ها