يادگيري مباني بورس؛ نگاهي به ساختار بورس و اصطلاحات پايه‌اي

در ماه‌هاي اخير اقبال گسترده اي به سمت بازار سرمايه شكل گرفته است؛ به‌طوري‌كه حتي افراد عادي و كساني كه هيچ اطلاعي از سرمايه‌گذاري و نحوه كار با بازار سهام ندارند، به‌دنبال فراگرفتن مهارت سرمايه‌گذاري در بورس هستند؛ ازاين‌رو، برآن شديم تا مجموعه‌اي يادگيريي درباره‌ي اصول پايه‌اي بورس به زبان ساده را دراختيار خوانندگان قرار دهيم تا بتوانند سريع‌تر با مباني بازار سرمايه آشنا شوند.

براي ورود به بازار سرمايه ابتدا نياز به دريافت كد بورسي داريد. براي اطلاع از مراحل دريافت كد بورسي، مي‌توانيد مقاله يادگيري بورس از ورود به بازار تا دريافت كد بورسي را مطالعه كنيد. سپس، شما مي‌توانيد با ورود به سامانه‌ي معاملات كارگزاري خود، سهام خريدوفروش كنيد. توجه كنيد كه براي هر خريدوفروش مبلغي را به‌عنوان كارمزد به كارگزاري پرداخت خواهيد كرد. پس خريدوفروش‌هاي پي‌درپي و احساسي تنها حساب كارگزار شما را پر خواهد كرد و هيچ سودي براي شما نخواهد داشت.

پيش از ورود به هر حرفه‌اي بايد الفباي آن حرفه را ياد گرفت. در هر شغلي، تعدادي مفهوم پايه‌اي وجود دارد كه اگر از آن‌ها مطلع نباشيد، نمي‌توانيد با فعالان آن حرفه ارتباط برقرار كنيد. بورس نيز از اين قاعده مستثنا نيست. بسياري از فعالان تازه‌كار در بازار بورس متوجه تفاوت ميان بازار اوليه و بازار ثانويه يا گواهي حق تقدم سهام با سهام عادي نيستند. اگر شما نيز از اين دسته هستيد، نگران نباشيد؛ چراكه در اين مقاله قرار است تمام اين مفاهيم را به زباني ساده توضيح داده شود.

اولين سؤالي كه براي افراد پيش مي‌آيد، اين است كه از بين انواع و اقسام سرمايه‌گذاري‌ها چرا بايد بورس را انتخاب كرد. در اينجا به چند دليل عمده اشاره مي‌كنيم.

شما مي‌توانيد از دو طريق به‌واسطه‌ي بورس كسب درآمد كنيد: ۱. استفاده از نوسانات ارزشي: سهمي را بخريد كه هنوز به ارزش واقعي خود دست نيافته و هنگامي‌كه رشد ارزش خود را تجربه كرد، آن را به فروش مي‌رسانيد؛ ۲. سود سهام: هر سهم در پايان سال مقداري سود سهام تقسيم مي‌كند. اگر سهام شما ازلحاظ درآمدزايي خوب عمل كرده باشد، مي‌توانيد سود خوبي از اين طريق به‌دست آوريد؛ اگرچه اكثر معامله‌گران روش اول را بيشتر مي پسندند.

در بورس تمام شركت‌ها موظف هستند اطلاعات مالي خود را به‌صورت شفاف به تمام افراد ارائه دهند. همچنين، اين شركت‌ها به‌طور مستمر حسابرسي مي‌شوند. ضمنا بايد به اين نكته اشاره كنيم كه سرمايه‌گذاران در بورس تحت حمايت مراجع قانوني قرار دارند و اگر تخلفي از شركتي مشاهده كنند، مي‌توانند آن تخلف را در مراجع قانوني پيگيري كنند.

زماني‌كه تورم ايجاد مي‌شود، عموم مردم به‌سمت خريد دارايي‌هاي سرمايه‌اي مي‌روند. سهام و اوراق بهادار نيز يكي از انواع دارايي‌هاي سرمايه‌اي است كه مي‌تواند در مواقعي كه تورم در حال افزايش است، به حفظ سرمايه كمك كند. شما با خريد سهام مالك بخشي از مؤسسه يا بنگاه اقتصادي مي‌شويد و هرچه تورم افزايش يابد ارزش اين بنگاه نيز افزايش مي‌يابد.

اكثر دارايي‌هاي سرمايه‌اي قابليت نقدشوندگي بالايي ندارند؛ مثلا مسكن به‌عنوان دارايي سرمايه‌اي قابليت نقدشوندگي كمي دارد؛ اما اكثر نمادهاي بورس توانايي نقدشندگي زيادي دارند.

خريد اكثر دارايي‌هاي سرمايه‌اي كمكي به پيشرفت اقتصادي نمي‌كند و حتي در اكثر مواقع به زيان اقتصاد است؛  امابا خريد اوراق بهادار علاوه‌بر كمك به اين شركت‌ها براي پيشبرد اهداف خود، به پيشرفت اقتصاد نيز كمك خواهيد كرد.

در اقتصاد انواع مختلفي از بازارهاي مالي وجود دارد كه به شيوه‌هاي مختلف طبقه‌بندي مي‌شوند؛ اما دو نوع از اين طبقه‌بندي‌ها براي معامله‌گران تازه‌كار اهميت بيشتري دارد كه در اينجا به اختصار توضيح داده خواهد شد.

الف. بازار سهام: همان بازار سهامي كه همگي از آن اطلاع داريم و در آن خريدوفروش مي‌كنيم. درادامه، بيشتر درباره‌ي اين بازار توضيح مي‌دهيم.

ب. بازار اوراق بدهي: شركت‌ها براي تأمين مالي دو روش دارند: ۱. سهام خود را بفروشند؛ ۲. اوراق بدهي منتشر كنند. تصور كنيد شركتي قصد دارد ۲۰۰ ميليارد تومان سرمايه خود را افزايش دهد. براي اين كار، ۲۰۰ ميليارد تومان اوراق بدهي منتشر مي‌كند و تضمين مي‌كند به كساني كه اين اوراق را خريده‌اند، ساليانه مقداري سود بپردازد و در موعد مقرر نيز اين اوراق را از آن‌ها بخرد. تفاوت اوراق بدهي با سهام اين است كه سود سهام بستگي به سودآوري شركت دارد. اگر شركتي زيان‌ده تشخيص داده شود، نياز به پرداخت سود به دارندگان سهام نيست؛ اما درباره‌ي اوراق بدهي، شركت موظف است در هر صورت سود اين اوراق را بپردازد.

ج. بازار ابزارهاي مشتقه: اين بازار در جهان يكي از پرطرفدارترين و البته پرريسك‌ترين بازارها است. در اين بازار، به شما ابزارهايي داده مي‌شود تا با استفاده از آن‌ها بتوانيد با مديريت ريسك، سودآوري بيشتري داشته باشيد؛ البته استفاده از اين ابزار در بازار ايران محدود است. انتشار اوراق بهادار در دو مرحله انجام مي‌شود و هر مرحله در يك بازار به‌خصوص انجام مي‌گيرد.

شركت‌ها و مؤسسه‌ها و بنگاه‌هاي اقتصادي براي تأمين مالي موردنياز خود به مبالغ زيادي نياز دارند؛ ازاين‌رو، اوراق بهادار منتشر و واگذار مي‌كنند. واگذاري اين اوراق به‌معني فروش بخشي از بنگاه است. به‌عنوان مثال، اگر شركتي ۱۰۰ ميليون برگه سهم منتشر كند و ۵ ميليون از اين اوراق را واگذار كند، به اين معني است كه اين شركت ۵ درصد از شركت خود را به ديگران واگذار كرده است. هنگامي‌كه شركت بخواهد اوراق را براي اولين‌بار واگذار كند، بايد اين اوراق را در بازار اوليه بفروشد. به‌عبارت‌ديگر، خريداران در بازار اوليه سهم را مستقيما از خود شركت يا ناشر اوراق مي‌خرند.

هنگامي‌كه سرمايه‌گذاران سهام را از شركت خريدند، ديگر نمي‌توانند هر زمان كه اراده كردند، اوراق را به شركت بازگردانند و پول خود را طلب كنند؛ ازاين‌رو، بازار ديگري شكل گرفته به‌نام بازار ثانويه تا در آن سهام بين افراد مختلف دادوستد شود. بدين‌ترتيب، هر زمان كه سرمايه‌گذار ديگر خواهان دراختيار داشتن سهام نبود، مي‌تواند آن را در بازار ثانويه به فروش بگذارد و ديگران آن سهم را باتوجه‌به ارزش آن بخرند.

سهام عادي: اين نوع سهام كه متداول‌ترين نوع سهام است، بيانگر مالكيت دارنده آن در يك شركت است. سهام عادي به دو نوع بي‌نام و بانام تقسيم مي‌شود كه از انديشه متخصصين مزايا هيچ تفاوتي با يكديگر ندارند و تنها تفاوت آن‌ها درج نام مالك سهام روي سهام بانام است.

سهام ممتاز: دارندگان سهام ممتاز درمقايسه‌با سهام عادي ادعاي محدودتري درباره‌ي مالكيت شركت دارن؛ اما از طرف ديگر ريسك كمتري متحمل مي‌شوند. اگر شركت قصد تقسيم سود داشته باشد، بايد ابتدا حقوق صاحبان سهام ممتاز را بپردازد، سپس به تقسيم سود بين صاحبان سهام عادي اقدام كند. همچنين، اگر شركت ورشكسته شد و قصد فروش اموال را داشت، صاحبان سهام ممتاز زودتر از صاحبان سهام عادي دارايي خود را وصول مي‌كنند. به‌بيان‌ديگر، مي‌توان گفت صاحبان سهام عادي مالكان نهايي شركت هستند؛ درحالي‌كه سهام ممتاز به‌مثابه نوعي اوراق بدهي، اما بدون سررسيد در انديشه متخصصين گرفته مي‌شود.

گواهي حق تقدم: همان‌طوركه گفته شد، شركت‌ها براي تأمين بخشي از هزينه‌هاي خود نياز به فروش سهام دارند؛ اما گاهي پيش مي‌آيد كه شركت دست به افزايش سرمايه بزند كه در اين صورت ميزان برگه‌هاي سهم افزايش پيدا مي‌كند. تصور كنيد شركتي سرمايه ۱۰۰ ميليون توماني دارد. در اين صورت شركت موظف است يك ميليون سهم به ارزش اسمي ۱۰۰ تومان منتشر كند. حال اگر اين شركت سرمايه خود را ۱۰۰ ميليون ديگر افزايش دهد، مجبور است يك ميليون سهم ديگر به ارزش اسمي هر سهم ۱۰۰ تومان منتشر كند. حال سهام اضافه شده بايد به بورس عرضه شود؛ اما شركت نمي‌تواند اين عرضه را مستقيما انجام دهد؛ چراكه با اين كار ميزان سهام ساير سهام‌داران كاهش مي‌يابد. به‌عنوان مثال، اگر شما ۱۰۰۰ سهم از اين شركت داشته باشيد، مالك ۱۰ درصد اين شركت هستيد؛ اما با افزايش سرمايه ميزان مالكيت شما از ۱۰ درصد به ۵ درصد كاهش پيدا مي‌كند.

براي حل اين اشكال سازوكار انتشار گواهي حق تقدم سهام در انديشه متخصصين گرفته شده است. هنگامي‌كه شركت افزايش سرمايه مي‌دهد، به دارندگان سهام حق تقدم خريد اوراق جديد به ارزش اسمي آن‌ها را اعطا مي‌كند و شما مي‌توانيد هر برگه سهم را به ارزش ۱۰۰ تومان بخريد و سپس در بازار بفروشيد. اگر سهام‌دار به هر دليلي نتوانست از اين حق تقدم استفاده كند، شركت به نيابت از وي سهام را در بازار مي‌فروشد و مابه‌التفاوت آن را به حساب سهام‌دار واريز مي‌كند.

افزايش سرمايه شركت‌ها به‌طور عمده از سه طريق انجام مي‌شود:

۱. افزايش سرمايه ازطريق آورده و مطالبات سهام‌داران: اين روش به اين صورت انجام مي‌گيرد كه از سهام‌داران خواسته مي‌شود به‌ازاي هر سهم اضافه شده، مبلغي به شركت بپردازند. در ايران معمولا به‌ازاي هر سهم ۱۰۰ تومان به شركت پرداخت مي‌شود؛ اما اگر سهامداري قصد خريد اين اوراق را نداشت يا نقدينگي لازم را دراختيار نداشت، مي‌تواند حق تقدم را در بازار بفروشد و سهم شركت را بپردازد.

۲. افزايش سرمايه به روش صرف سهام: در اين روش ديگر حق تقدم به سهام‌داران داده نمي‌شود و شركت سهام جديد را مستقيما به ارزش روز در بازار مي‌فروشد. توضيح چگونگي انجام اين روش و ارزش‌گذاري آن بسيار مفصل بوده و در حوصله مباحثه نيست.

۳. افزايش سرمايه از محل اندوخته و سود انباشته: در اين حالت سهام‌دار پولي پرداخت نمي‌كند؛ بلكه افزايش سرمايه از محل سود‌هاي انباشته شركت صورت مي‌پذيرد. همچنين پس از افزايش سرمايه، ميزان سهام سهام‌داران به نسبت افزايش سرمايه افزايش پيدا مي‌كند و ارزش نيز به همان نسبت كاهش مي‌يابد. به‌عنوان مثال، اگر شركتي ۴۰ درصد افزايش سرمايه داشته باشد، سهام‌داران ۴۰ درصد برگ اضافي سهم دريافت خواهند كرد؛ اما ارزش هر سهم نيز به همان نسبت كاهش خواهد يافت.

نماد: نماد نام اختصاري شركت‌هاي پذيرفته‌شده در بورس است. با استفاده از نماد علاوه‌بر نام شركت، صنعتي كه شركت در آن فعاليت مي‌كند، مي‌توان شناسايي كرد. به‌عنوان مثال، نماد خساپا متعلق به شركت خودروسازي سايپا است و حرف «خ» در ابتداي اين نماد نشان مي‌دهد كه اين شركت در صنعت خودروسازي فعاليت مي‌كند.

توقف نماد: گاهي اوقات خريدوفروش در نماد‌ها موقتي متوقف مي‌شود. اين توقف عمدتا به اين خاطر رخ مي‌دهد كه رويداد مهمي در نماد اتفاق افتاده باشد؛ به نحوي كه بتواند افزايش يا كاهش شديدي در ارزش سهام ايجاد كند؛ مثلا تغيير محل شركت، تعديل EPS، افزايش سرمايه، تخصيص سود سهام، تعيين اعضاي هيئت‌مديره و ...

عرضه‌‌ي اوليه‌ي عمومي: شركت‌هايي كه اولين‌بار وارد بازار بورس مي‌شوند، در فرايندي فروخته مي‌شوند كه به آن عرضه‌ اوليه عمومي گفته مي‌شود. فرايند‌هاي عرضه اوليه در سال‌هاي اخير تفاوت‌هاي زيادي داشته‌اند و به‌انديشه متخصصين مي‌رسد در آينده بازهم شاهد تغييراتي در نحوه انجام عرضه اوليه‌ها باشيم.

سال مالي: شركت‌ها موظف هستند زمان به‌خصوصي از سال را مبناي محاسبه سود و زيان سالانه و ساير گزارش‌هاي مالي خود قرار دهند. در اكثر شركت‌ها، سال مالي از ابتداي فروردين تا انتهاي اسفند محاسبه مي‌شود؛ اما شركت‌هايي نيز هستند كه بنا به ماهيت خاص فعاليتشان مبناي متفاوتي براي سال مالي خود در انديشه متخصصين مي‌گيرند (مثلا از ابتداي مهر تا انتهاي شهريور). در پايان سال مالي، مجمع ساليانه شركت برگزار شده و سهام‌داران عملكرد هيئت‌مديره را در طول سال مالي ارزيابي مي‌كنند.

مجمع: زماني‌كه نياز است درباره‌ي مسائل مهم شركت تصميم‌گيري شود،‌ از سهام‌داران (حتي سهام‌داران خرد) خواسته مي‌شود تا در مجمعي عمومي شركت و هم انديشي هاشان را درباره‌ي اين مسائل عنوان كنند. ازجمله مجامعي كه در شركت‌هاي سهامي برگزار مي‌شود، مي‌توان به مجمع عمومي مؤسس، مجمع عمومي عادي، مجمع عمومي عادي فوق‌العاده و مجمع عمومي فوق‌العاده اشاره كرد. تمام اطلاعاتي كه از مجمع منتشر مي‌شود، روي سامانه كُدال قرار داده خواهد شد.

سود هر سهم (EPS): درصورتي‌كه كل سود خالص به‌دست‌آ‌مده‌ي شركت را بر تعداد سهام منتشرشده تقسيم كنيم، عدد به‌دست‌آمده‌ سود هر سهم خواهد بود. براي مثال، اگر شركتي يك ميليون سهم داشته باشد و در پايان سال مالي ۵۰۰ ميليون تومان سود خالص كسب كرده باشد، سود هر سهم يا EPS برابر با ۵۰۰ خواهد بود.

سود تقسيمي هر سهم (DPS): شركت‌ها لاخبار تخصصيا تمام سود به‌دست‌آمده را بين سهام‌داران تقسيم نمي‌كنند و بخشي از آن را براي انجام پروژه‌هاي توسعه‌اي شركت نگه مي‌دارند. ميزان سودي كه شركت بين سهام‌داران تقسيم مي‌كند، DPS مي‌گويند. به‌عنوان مثال، اگر شركتي ۵۰۰ تومان سود به‌ازاي هر سهم تشخيص دهد و ۳۰۰ تومان آن را توزيع كند، گفته مي‌شود DPS سهم ۳۰۰ تومان است.

پيش‌بيني سود: شركت‌ها در پايان هرسال مالي بودجه‌ي سال آينده را منتشر مي‌كنند. يكي از مهم‌ترين اطلاعات در بودجه‌ي شركت‌ها پيش‌بيني مقدار سود هر سهم براي سال آينده است. اين پيش‌بيني عمدتا باعث جهت‌دهي سرمايه‌گذاران براي سرمايه‌گذاري در شركت‌ها مي‌شود.

تعديل سود: شركت‌هاي پذيرفته‌شده در بورس موظف‌اند به‌طور مستمر و در دوره‌هاي مشخص (به‌عنوان مثال دوره‌هاي سه‌ماهه) عملكرد واقعي خود را با بودجه‌ي پيش‌بيني‌شده مقايسه كنند. به‌عنوان مثال، ممكن است شركتي در ابتداي سال پيش‌بيني سود ۱۰۰ تومان براي هر سهم داشته باشد؛ اما پس از گذشت سه ماه باتوجه‌به عملكرد واقعي بيش از حد انتظار، اين پيش‌بيني را افزايش دهد يا حتي به‌دليل عملكرد واقعي كمتر از حد انتظار اين پيش‌بيني را كاهش دهد. چنين تغييرات پيش‌بيني سود را تعديل سود مي‌گويند.

نسبت ارزش به سود (P/E): اين نسبت از تقسيم ارزش هر سهم بر سود سهم به‌دست مي‌آيد. براي محاسبه‌ي سود هر سهم معمولا از سه روش استفاده مي‌شود:

• آخرين EPS اعلام‌شده‌ي شركت (معمولا شركت‌ها هر سه ماه يك‌بار EPS خود را اعلام مي‌كنند)
• EPS برآوردشده براي آينده شركت
• ميانگين EPS دو فصل گذشته

درحقيقت، نسبت P/E نشان‌دهنده اين است كه سرمايه‌گذاران به‌ازاي هر ريال سود از شركت چند ريال حاضرند سرمايه‌گذاري كنند.

دامنه‌ي نوسان: منظور از دامنه‌ي نوسان حداكثر افزايش يا كاهش مجازي است كه يك سهم مي‌تواند در يك روز تجربه كند. به‌عنوان مثال، اگر دامنه‌ي نوسان را ۵ درصد در انديشه متخصصين بگيريم، سهمي كه ارزش آن ۱۰۰ تومان است، تنها مي‌تواند به‌اندازه‌ي ۵ تومان افزايش يا كاهش ارزش داشته باشد. دامنه‌ي نوسان با اين هدف تعيين شده است كه در مواقع بحراني يا مواقعي كه بازار تحت‌تأثير رفتارهاي هيجاني برخي سهام‌داران خصوصا سهام‌داران خرد قرار مي‌گيرد، از بروز نوسانات شديد و درنتيجه ضرر و زيان هنگفت سهام‌داران جلوگيري شود. البته نمادهايي كه مدتي متوقف شده و در اين مدت اطلاعات بااهميتي منتشر كرده‌اند، مشمول دامنه‌ي نوسان نمي‌شوند.

صف خريد و صف فروش: هنگامي‌كه ميزان عرضه و تقاضا در سهمي نامتوازن باشد، در آن سهم صف تشكيل مي‌شود. به‌عنوان مثال، اگر تقاضاي خريد سهم از ميزان عرضه آن در بازار بيشتر باشد، در آن سهم صف خريد تشكيل مي‌شود. هرچه شناوري سهم و درنتيجه نقدشوندگي سهم افزايش پيدا كند، از حجم صف خريدوفروش در آن كاسته مي‌شود؛ چراكه همواره متقاضي براي خريد يا عرضه‌كننده براي فروش سهم در بازار وجود دارد و اين به روان‌شدن معاملات كمك مي‌كند. نكته‌ي مهم درباره‌ي صف خريدوفروش اين است كه باتوجه‌به تأثير لحظه‌اي و بسيار سريع اطلاعات بر ميزان عرضه و تقاضاي سهام، معمولا بلافاصله پس از انتشار اخبار مهم درباره‌ي سهام، صف خريد يا فروش براي آن سهم تشكيل مي‌شود. به‌عنوان مثال، اگر اطلاعاتي از افزايش نرخ سيمان منتشر شود، سرمايه‌گذاران بلافاصله سهام شركت‌هاي سيماني را مي‌خرند و در سهام اين شركت‌ها صف خريد تشكيل مي‌شود؛ پس سرعت‌عمل در تصميم‌گيري براي خريد يا فروش هر سهم مي‌تواند تأثير زيادي بر موفقيت سرمايه‌گذاران بگذارد.

حجم مبنا: حجم مبنا كمترين ميزان سهامي شركت است كه بايد در طول روز معامله شود تا ارزش آن سهم بتواند براساس سقف دامنه‌ي نوسان افزايش يا كاهش يابد. هدف از تعيين حجم مبنا اين است كه سرمايه‌گذاران اطمينان داشته باشند نوسانات ارزش سهام براساس مقدار معناداري از معاملات صورت مي‌گيرد و كسي نتواند به‌صورت كاذب و غيرواقعي ارزش سهام را تغيير دهد.

ارزش پاياني سهم: ارزش پاياني سهم ميانگين ارزش‌هايي است كه سهم در طول روز براساس آن‌ها دادوستد شده است. پس از محاسبه‌ي ميانگين ارزش سهم در طول روز، سيستم معاملات به‌صورت خودكار مطالعه مي‌كند كه آيا حجم معاملات بيش از حجم مبنا بوده است يا خير. اگر حجم معاملات از حجم مبنا بيشتر باشد، ارزش پاياني پذيرفته مي‌شود و اگر حجم معاملات كمتر از حجم مبنا باشد، به همان نسبت از افزايش يا كاهش ارزش كاسته و ارزش پاياني محاسبه مي‌شود. به‌عنوان مثال، اگر ارزش سهمي در ابتداي روز شنبه ۱۰۰ تومان و ميانگين ارزشي كه اين سهم در طول روز معامله شده، ۱۰۴ تومان باشد؛ بنابراين، ارزش پاياني اين سهم ۱۰۴ تومان بوده و ميزان نوسان آن ۴ درصد است. حال اگر حجم معاملات اين سهم برابر با حجم مبنا يا بيشتر از آن باشد، ارزش پاياني همان ۱۰۴ تومان باقي خواهد ماند. اما اگر حجم معاملات نصف حجم مبنا باشد،‌ ميزان افزايش ارزش نيز نصف خواهد شد و ارزش پاياني از ۱۰۴ تومان به ۱۰۲ تومان تغيير خواهد كرد. البته معمولا در بازار بورس معاملات بسيار بيشتر از حجم مبنا است كه ارزش پاياني سهم در يك روز برابر با ارزش پايه‌ي آن سهم در ابتداي روز بعد در انديشه متخصصين گرفته مي‌شود.