آمونيوم نيترات چيست و چگونه موجب انفجار مرگ‌بار در لبنان شد؟
آمونيوم نيترات كه ظاهرا انفجار مهيب ديروز در بيروت، پايتخت لبنان را به‌وجود آورد، تا امروز عامل بسياري از انفجارهاي تصادفي و بمب‌گذاري‌هاي تروريستي بوده است. اصلي‌ترين متخصصد آمونيوم نيترات استفاده به‌عنوان ماده‌ي افزودني به كود براي كمك به خاك‌هاي دچار كمبود نيتروژن است. توليد جهاني اين ماده به بيش از بيست‌ميليون تن در سال رسيده است و درنتيجه، مقدار فراواني از آن اكنون در اطراف ما وجود دارد.
آمونيوم نيترات اكسيد‌كننده‌اي به‌شدت مؤثر است و به پتاسيم نيتراتي شباهت دارد كه ماده‌ي اكسيدكننده در باروت است. توانايي اكسيدكنندگي بدين‌معنا است كه آمونيوم نيترات در سطح اتمي، الكترون‌ها را در واكنشي شيميايي از ديگر اجزا جدا مي‌كند و احتراق سوخت‌ها را با افزايش اكسيژن موجود دراختيار آن سوخت‌ها افزايش مي‌دهد. به‌منظور آغاز واكنش، آمونيوم نيترات بايد با شعله‌ي باز يا ديگر منابع اشتعال تماس برقرار كند. در حادثه‌ي بيروت، متخصصان اشاره مي‌كنند كه وسايل آتش‌بازي در انفجار دخيل بوده‌اند.
به‌منظور ايجاد قدرت انفجاري، آمونيوم نيترات معمولا با نفت كوره تركيب مي‌شود تا ماده‌اي به‌نام آنفو را به‌وجود آورد؛ مخلوطي انفجاري كندسوز (ضعيف) كه در وزن يكسان درمقايسه‌با مواد منفجره‌ي امروزي نظير C4، قدرت بسيار كمتري دارد؛ اما توليدش بسيار ارزان است. هرچند مواد انفجاري كندسوز سرعت سوختن سريعي دارند، برخلاف مواد منفجره‌ي قوي، كُندتر از سرعت صوت مي‌سوزند و همين امر موجب مي‌شود به‌‌وضوح قدرت تخريب كمتري داشته باشند. آنفو در معدن‌كاوي و ساخت‌وساز به‌كار مي‌رود.
آمونيوم نيترات به‌عنوان كود آورنده‌ي حيات است؛ اما آنفو مي‌تواند ماده‌اي مرگ‌بار باشد و ازآنجاكه ساختش در مقادير زياد آسان است، نزد تروريست‌ها محبوبيت فراواني دارد. صرفا تركيب گازوئيل با چندين كيسه كود آمونيوم نيترات، مي‌تواند به ساخت ماده‌ي منفجره منجر شود. عيب آنفو اين است كه منفجركردن آن نسبتا دشوار است. وقتي تيموتي مك‌وي در سال ۱۹۹۵ نقشه‌ي بمب‌گذاري در اوكلاهاما سيتي آمريكا را كشيد، نتوانست هيدرازين، گزينه‌ي انفجاري خود يا مقدار كافي TNT را تهيه كند. بااين‌حال، وي به‌آساني بيش از ۲۲۰۰ كيلوگرم آمونيوم نيترات به‌دست آورد و درنهايت، با ساخت بمب به‌وسيله‌ي آن، موجب كشته‌شدن ۱۶۸ نفر شد.
هرچند آمونيوم نيترات به‌تنهايي به‌عنوان ماده‌ي منفجره‌ي صنعتي به‌كار نمي‌رود، ماده‌اي ناپايدار است و در دماي زياد به گاز اكسيد نيتروژن و بخار آب تجزيه مي‌شود. همان‌طوركه اشاره شد، آمونيوم نيترات ماده‌اي انفجاري نسبتا ضعيف است؛ اما وقتي مقادير چشمگيري از آن در كار باشد، قدرت تخريب افزايش مي‌يابد. به‌عنوان مقايسه، قدرت اين ماده درمقايسه‌با TNT تقريبا ۴۰ درصد برآورد مي‌شود. به‌نقل از نخست‌وزير لبنان، نزديك به ۲،۷۰۰ تن آمونيوم نيترات در انباري در بندرگاه بيروت ذخيره شده بود؛ درنتيجه، انفجار حاصله در اين شهر مي‌تواند تقريبا معادل سلاحي يك‌كيلوتني (هزار تن TNT) باشد. امواج لرزه‌اي ثبت‌شده نيز با زمين‌لرزه‌اي به قدرت ۳/۳ ريشتر برابر بود. نيروي آزاد‌شده دراثر انفجار بيروت، موجي ضربه‌اي را به‌وجود آورد كه با درنورديدن كل شهر موجب تخريبي شد كه برخي شاهدان آن را با فاجعه‌ي انفجار بمب هسته‌اي در هيروشيما مقايسه مي‌كنند.
در آوريل ۱۹۴۷، كشتي‌اي باربري به‌نام گرندكمپ در شهر تگزاس‌سيتي لنگر انداخته بود. گرندكمپ كه در جنگ جهاني دوم به‌عنوان كشتي كلاس ليبرتي ساخته شده بود، ۲،۳۰۰ تن بار آمونيوم نيترات داشت. بنا‌به گزارش‌ها، ظاهرا فردي ته‌سيگاري همچنان در حال سوختن را درون انبار كشتي انداخت. سپس با مشاهده‌ي خيزش دود از محموله، چندين‌بار براي خاموش‌كردن آن تلاش شد؛ اما آتش مرتب بازمي‌گشت و درنهايت، فشار گاز درون كشتي دريچه‌ها را گشود و ابري از دود زرد و نارنجي منتشر كرد. اين رنگ نشانگر اكسيد نيتروژن سمّي است و در ابري نيز ديده مي‌شود كه لحظاتي پيش از انفجار اصلي در بيروت ظاهر شد.
وقتي گرندكمپ منفجر شد، بيش از ۴۰۰ نفر ازجمله بسياري از تماشاگراني را به كام مرگ كشاند كه براي ديدن عمليات آتش‌نشاني در اسكله جمع شده بودند. همچنين، بيش از پنج‌هزار زخمي به‌جا گذاشت و دست‌كم يك‌هزار ساختمان را با خاك يكسان و پنجره‌ها را تا فاصله‌ي ۱۶ كيلومتري خرد كرد. ناگفته نماند لنگر دوتني كشتي نيز بيش از يك كيلومتر پرتاب شد.
مشخصه‌هاي انفجاري آمونيوم نيترات به‌خوبي اثبات شده است. بيانيه‌ي رسمي دولت لبنان و تصاوير ثبت‌شده از بندر بيروت نشان مي‌دهند كه آمونيوم نيترات در آن محل ذخيره شده بود. ويدئو حادثه نيز بيانگر آن است كه آتش‌سوزي اوليه در انبار حاوي وسايل آتش‌بازي در جريان بود. آمونيوم نيترات ماده‌ي منفجره‌ي قدرتمندي نيست و به‌سختي نيز منفجر مي‌شود؛ اما مقادير درخورتوجه از آن انفجاري عظيم را به‌وجود مي‌آورد.
هم انديشي ها