هوش مصنوعي جذابيت بازي شطرنج را افزايش داده است

شطرنج به‌دليل منطق سرد خود معروف است؛ اما ولاديمير كرامنيك عاشق زيبايي اين بازي است. وي مي‌گويد: «شطرنج نوعي خلق‌كردن است». سال ۲۰۰۰، كرامنيك بر گري كاسپاروف پيروز شد و چند سال قهرمان شطرنج جهان بود. كرامنيك سال گذشته از رقابت‌هاي شطرنج بازنشسته شد. او معتقد است اين روزها خلاقيت شطرنج كاهش يافته است. قهرمان پيشين شطرنج جهان كامپيوترها و محاسبه‌هاي بي‌روح را سرزنش مي‌كند كه با فراهم‌كردن مجموعه‌ي عظيمي از راهكارها، كار را براي بازيكنان آسان كرده‌اند. او مي‌گويد:

در بسياري از رقابت‌هاي سنگين، نيمي از بازي و حتي گاهي كل بازي به‌صورت حفظي اجرا مي‌شود. افراد براساس آماده‌سازي كامپيوتري بازي مي‌كنند، نه آماده‌سازي ذهن خود.

كرامنيك به كمك يكي از كامپيوترهاي قدرتمند شطرنج جهان ايده‌هايي براي بازيابي برخي هنرها و خلاقيت‌هاي انسان در شطرنج ارائه داد. او با ديپ‌مايند، آزمايشگاه هوش مصنوعي الفابت، همكاري مي‌كند. اين تيم خالق نرم‌افزار آلفازيرو است. آلفازيرو براي شكست رقبايش، ۹ سبك متفاوت شطرنج و الگوهاي جديد و خلاقانه را ياد مي‌گيرد. در سال ۲۰۱۷، آلفازيرو به‌خوبي توانست بهترين بازيكنان كامپيوتري شطرنج يا بازي Go يا بازي ژاپني شوگي را شكست دهد. به‌اعتقاد كرامنيك، نتايج جديد آلفازيرو مي‌تواند چشم‌اندازهاي جديدي به علاقه‌مندان شطرنج نشان دهد. پروژه‌ي يادشده حالتي مشاركتي براي رابطه‌ي بين بازيكنان شطرنج و ماشين دارد. نناند توماسف، پژوهشگر ديپ‌مايند مي‌گويد:

موتورهاي شطرنج در ابتدا براي بازي عليه انسان‌ها و با هدف غلبه بر آن‌ها ساخته شدند. حالا سيستمي مانند آلفازيرو را شاهد هستيم كه امكان ماجراجويي خلاق با همكاري انسان را مي‌دهد.

تقريبا ۱،۵۰۰ سال از آشنايي انسان با بازي شطرنج مي‌گذرد و تغيير قوانين اين بازي امري جديد نيست؛ اما امروزه، بسياري از علاقه‌مندان و بازيكنان شطرنج معتقدند كامپيوترها اين بازي را كسل‌كننده كردند. پس از آنكه بازيكنان اروپايي يكي از مهره‌هاي كُند شطرنج را به وزير قدرتمند كنوني تبديل كردند، اين بازي به‌سرعت و تا ۵۰۰ سال بعد گسترش يافت. در سال ۱۹۹۶، يك سال قبل از آنكه ديپ‌بلو از شركت IBM گري كاسپاروف را شكست دهد، بابي فيشر، يكي از اعجوبه‌هاي شطرنج جهان، به مطبوعات گفته بود شطرنج به طراحي مجدد نياز دارد تا بر حافظه‌ي كامپيوتري غلبه كند و خلاقيت را توسعه دهد. ازاين‌رو، او شطرنج فيشر رندوم را رونمايي كرد. در اين سبك شطرنج، قوانين معمولي ثابت مي‌مانند؛ اما موقعيت‌هاي شروع مهره‌ها در هر بازي تغيير مي‌كنند. فيشر رندوم كه با عنوان Chess960 هم شناخته مي‌شود، بالاخره به يكي از نوآوري‌هاي شطرنج جهان تبديل شد و حالا مسابقات خود را دارد.

ديپ‌مايند و كرامنيك براي يافتن انواع جديد بازي شطرنج توانايي آلفازيرو براي يادگيري بازي از صفر را مطالعه كردند تا بتوانند به زيبايي و نواقص آن در طول سال‌هاي گذشته پي ببرند. توماسف بيان مي‌كند: «نيازي نيست چند ماه يا چند سال از زندگي خود را وقف نوعي بازي كنيد تا متوجه زيبايي آن شويد.» آلفازيرو درمقايسه‌با نسخه‌ي قبلي‌اش، يعني آلفاگو، بسيار انعطاف‌پذيرتر و قدرتمندتر است. در سال ۲۰۱۶، آلفاگو قهرمان Go جهان را شكست داد و تحولي جديد در هوش مصنوعي رقم زد. آلفاگو بازي را بر‌اساس قوانين و روش حفظ امتياز و برنامه‌اي از‌پيش‌تعيين‌شده براي بردن آموخت.

آلفازيرو در بازي شطرنج از مهره‌هاي رقيب اطلاعي ندارد. در طول ساعت‌ها بازي سرعتي دربرابر انواع قدرتمندتر از خود، مهارت پيدا كرد و از انديشه متخصصينات بسياري از افراد، از موتورهاي شطرنج قبلي رفتار طبيعي‌تري از خود نشان مي‌دهد. آلفازيرو در فرايند يادگيري به مهارت‌ها و ايده‌هاي قرن‌ها شطرنج انسان دست يافت و به استعداد خود اضافه كرد.

آلفازيرو ۹ روش جايگزين شطرنج را آزمايش كه عبارت‌اند از: شطرنج بدون قلعه (رخ) كه اولين مسابقه‌ي اختصاصي آن ماه ژانويه برگزار شد. در اين سبك، حركت قلعه حذف مي‌شود. حركت قلعه به بازيكن اجازه مي‌دهد از پوشش شاه به‌عنوان مانوري دفاعي استفاده كند و دو مهره را هم‌زمان حركت دهد. در پنج روش ديگر شطرنج ازجمله شطرنج تورپدو، حركت سربازان تغيير داده شدند. براي مثال، سربازان مي‌توانند هم‌زمان به‌اندازه‌ي دو خانه بالا بروند.

تاكنون، كرامنيك بيش از ۷۰ صفحه تحليل درباره‌ي اكتشافات آلفازيرو منتشر كرده است. در تطبيق قوانين جديد آلفازيرو، وي نشانه‌هايي از زيبايي يافت. به‌گفته‌ي كرامنيك، شطرنج بدون قلعه شامل الگوهايي جديد و غني براي محافظت از پادشاه است. يكي از تغييرات ديگر شطرنج، شطرنج خودگير است كه در آن بازيكن مي‌تواند مهره‌هاي خود را براي پيشروي بازي قرباني كند.

كرامنيك اميدوار است ماجراجويي‌هاي آلفازيرو بتواند بازيكنان تمام سطوح را راضي كند. محبوبيت شطرنج در طول سال‌ها همواره افزايش يافته است؛ اما به‌گفته‌ي جنيفر شاهيد، يكي از قهرمانان شطرنج ايالات متحده، محبوبيت اين بازي به‌تازگي با شبيه‌سازي‌هاي ذهني جديد با سرعت چشمگيرتري افزايش يافته است. افزايش محبوبيت Chess960 هم نشانه‌ي ذائقه‌‌ي افراد به انواع جديد اين بازي به‌ويژه براي سوپراستارها است. شاهيد نيز مانند كرامنيك از تغييرات بازي شطرنج براي افزايش جذابيت آن استقبال مي‌كند. ديپ‌مايند و پروژه‌ي كرامنيك مي‌توانند خلاقيت شطرنج كامپيوتري را افزايش دهند. الي ديويد پژوهشگر اعتقاد دارد:

به‌جاي اينكه شطرنج كامپيوتري را قوي‌تر كنيم تا بر انسان غلبه كند، مي‌توانيم بر شطرنج به‌عنوان هنر تمركز كنيم.

يكي از دانشجويان آزمايشگاه ديويد مشغول كار روي نرم‌افزار شطرنجي است كه قدرت شبيه‌سازي بازيكن واقعي را دارد. طبق تجربه‌ي كرامنيك، انسان‌ها به‌جاي رقابت با ماشين مي‌توانند با آن همكاري كنند و بدين‌ترتيب، مي‌توان تجربه‌ي احساسي و هيجاني بازي را افزايش داد.