بيوگرافي ابوعلي سينا، پدر علم پزشكي و فلسفه مدرن
ابوعلي سينا (در زبانهاي لاتين مشهور به Avicenna) با نام كامل ابوعلي حسين بن عبدالله بن حسن بن علي بن سينا، دانشمند ايراني قرن چهارم هجري است. او بهعنوان يكي از بزرگترين پزشكان، فيلسوفان، منجمان و نويسندگان تاريخ شناخته ميشود. دوران تحقيق و فعاليت اين دانشمند به نام دوران طلايي اسلام شناخته ميشود. ابن سينا را پدر علم مدرن پزشكي نيز مينامند.
ابوعلي سينا حدود ۴۵۰ جزوه رايگان و مقاله دارد كه ۲۴۰ عدد از آنها حفظ شدهاند. از اين ميان ۱۵۰ جزوه رايگان در مورد فلسفه و ۴۰ جزوه رايگان در مورد علم پزشكي هستند. جزوه رايگان شفا بهعنوان دايرةالمعارف علم و فلسفه و همچنين جزوه رايگان قانون بهعنوان دايرةالمعارف علم پزشكي از يادگارهاي اين دانشمند بزرگ هستند. جزوه رايگان قانون بهعنوان مرجعي يادگيريي در بسياري از دانشگاههاي پزشكي جهان شناخته شده و تا سال ۱۶۵۰ ميلادي تدريس ميشده است. ابن سينا علاوه بر فلسفه و پزشكي، در علوم بسيار متنوع ديگر از جمله نجوم، شيمي، جغرافيا، زمينشناسي، روانشناسي، الهيات، منطق، رياضيات، فيزيك و حتي ادبيات و شعر نيز مقالاتي نوشته است.
تولد و تحصيل
ابن سينا در يكم شهريور سال ۳۵۹ هجري شمسي (۹۸۰ ميلادي) در روستاي افشانه در نزديكي بخارا در ازبكستان كنوني به دنيا آمد. در آن زمان بخارا پايتخت سامانيان بود. مادرش ستاره نام داشت و اهل بخارا بود. پدر او، عبدالله اهل بلخ بوده و در دولت سامانيان مشغول به فعاليت بود. برادر كوچك ابوعلي يعني محمود، در ۵ سالگي او به دنيا آمد. ابن سينا از كودكي به يادگيري قرآن و ادبيات مشغول بوده و در ۱۰ سالگي قرآن را حفظ كرد. اين حقيقت در اتوبيوگرافي ابن سينا آورده شده است.
اين دانشمند در سنين كودكي علاقهي خود به علوم مختلف را نشان داد و با مطالعهي منابع مختلف، رياضيات هندي و علوم اسلامي مانند فقه را آموخت. جزوه رايگانهاي اصول اقليدس، مقدمهي پورفيري و المجسطي نوشتهي بطلميوس از آثاري هستند كه ابن سينا در كودكي و تحت تعليم اساتيد مختلف مطالعه كرد.
ابن سينا در نوجواني مباحث متافيزيك ارسطو (مابعدالطبيعه) را مطالعه كرده وسوالات زيادي در مورد اين علم در ذهنش شكل گرفت. او پس از خواندن انديشه متخصصينيات فارابي در مورد اين جزوه رايگان، پاسخ بسياري از سوالهاي خود را پيدا كرد. پس از آن او به مطالعهي فلسفه علاقهمند شده و با مطالعهي بيشتر، سوالاتش نيز بيشتر شد.
نقش تصوير مشهور ابن سينا بر گلدان نقره - موزه ابن سينا، همدان
پدر علم پزشكي مدرن در ۱۶ سالگي به اين دانش علاقهمند شده و مطالعاتش را در آن پي گرفت. او علاوه بر يادگيري انديشه متخصصينيات اوليهي اين علم، با درمانهاي متعدد، روشهاي درماني جديدي را نيز كشف كرد. او در سن ۱۸ سالگي به پزشكي شناختهشده در منطقهي خود تبديل شده بود. نكتهي جالب اين كه ابن سينا در نوشتههاي خود، پزشكي را علمي ساده ميداند و بههمين خاطر توانسته در مدت كوتاهي در آن پيشرفت كند. از انديشه متخصصين او علومي همچون رياضيات و متافيزيك، پيچيدگيهاي بسيار بيشتري دارند. بههرحال پيشرفتهاي دانشمند جوان روز به روز بيشتر ميشد و گفته شده او بسياري از بيماران را بدون دريافت هزينه، درمان ميكرد.
ابن سينا در ۱۶ سالگي به فراگيري علم پزشكي مشغول شد
در مورد مذهب ابن سينا، مباحث متعددي در تاريخ وجود دارد. برخي مورخان همچون بيهقي، او را پيرو فرقهي اخوانالصفا ميدانند و برخي ديگري مانند ديميتري گوتس مذهب سني حنفي را براي او متصور شدهاند. مورخ و فقيهي ديگر به نام نصرالله شوشتري در قرن ۱۴ ميلادي او را شيعهي ۱۲ امامي خواند و شرفالدين خراساني از فيلسوفان و مورخان معاصر نيز همين مذهب را براي او متصور شد. دليل شرف براي اين فرضيه، رد كردن دعوت سلطان محمود غزنوي، حاكم سني براي پيوستن به دولت، توسط ابن سينا است. در مورد مذهب خانوادهي اين دانشمند نيز مباحثههاي زيادي بين مورخان وجود دارد و برخي آنها را سني و برخي ديگر شيعه ميدانند.
ابوعلي سينا در مجسمهي چهارطاقي اهدايي ايران به سازمان ملل
جواني و شروع نگارش جزوه رايگان
ابن سينا در سنين جواني بهعنوان پزشك نوح دوم ساماني (ملقب به امير رضي) فعاليت ميكرد. او بيماري شديد اين فرماندار را درمان كرده و امير رضي نيز بهعنوان پاداش، اجازهي دسترسي و مطالعه در جزوه رايگانخانهي سلطنتي امپراطوري ساماني را به او داد. پس از مدت كوتاهي اين جزوه رايگانخانه آتش گرفت. دشمنان ابن سينا ادعا ميكردند كه او بهمنظور جلوگيري از دسترسي ديگران به منابع علمياش، خود دست به آتش زدن جزوه رايگانخانه زده است. بوعلي در آن سالها در تجارت و امور مالي نيز به پدرش كمك ميكرد و اندك زمان باقيمانده براي نوشتن بهره ميبرد.
تصوير ابن سينا در يكي جزوه رايگانهاي نسخهي خطي قرون وسطي در اروپا
ابوعلي سينا در ۲۲ سالگي پدر خود را از دست داد. امپراطوري ساماني نيز در سال ۳۸۳ هجري (۱۰۰۴ ميلادي) سرنگون شد. اين دانشمند بزرگ كه دعوت محمود غزنوي براي كار در دربار را نپذيرفت، به گرگانج در تركمنستان امروزي رفت. وزير آن زمان دولت غزنوي كه حامي محققان بود، يك مستمري مختصر براي ابن سينا در انديشه متخصصين گرفت. درآمد اين دانشمند در آن زمان كم بود و او در مناطق مختلف از نيشابور تا مرو و مرزهاي خراسان به دنبال مسيري براي ادامهي فعاليتهاي علمياش بود.
قابوس بن وشمگير فرماندار آن زمان طبرستان از حاميان محققان بود و ابن سينا اميدوار بود كه نزد او امنيت داشته باشد. در نهايت نيروهاي قابوس نيز عليه او شورش كرده و او را كشتند. در نهايت بوعلي كه خود نيز در آن زمان از بيماري شديد رنج ميبرد، به گرگان رفت و به كمك يكي از دوستانش، به مطالعه و نوشتن در مورد منطق و نجوم پرداخت. بسياري از رسالههاي ابن سينا در همين زمان نوشته شده است. شروع جزوه رايگان مشهور قانون نيز در همين زمان اقامت در گرگان (به لاتين هيركاني) بوده است.
مجوز مطالعه در جزوه رايگانخانه ساماني، پلي براي موفقيتهاي آتي شيخالرئيس بود
مقصد بعدي ابن سيناي جوان، ري بود. حدود ۳۰ مقاله از آثار او در زمان اقامت در ري نوشته شد. در آن زمان مجدالدوله ديلمي فرمانرواي ري بود و آل بويه بهعنوان سلسلهي حاكم در ايران شناخته ميشد. مادر مجدالدوله يعني سيده خاتون نايبالسلطنهي ري بود. پس از مدتي درگيريها در داخل حكومت ري بالا گرفته و نايبالسلطنه با پسران خود اشكالاتي پيدا كرد. در نتيجه ابن سينا از ري به قزوين رفته و پس از مدت كوتاهي همدان را بهعنوان مقصد خود انتخاب كرد.
همدان نيز مكان امني براي ابن سينا نبود و مقامات حكومتي تلاش زيادي ميكردند تا او را به فعاليت در كنار خود مجبور كنند. بههرحال او مدتي را بهصورت مخفي زندگي ميكرد اما در همين دوران نيز از مطالعه و تحقيق در علوم مورد علاقهاش دست نكشيد. او شاگرداني را بهصورت شبانه و با يادگيري خلاصههايي از جزوه رايگانهاي شفا و قانون تعليم ميداد.
ارز رسمي تاجيكستان
شيخالرئيس كه دوران خوبي را در همدان نميگذراند، در نامهاي به ابوجعفر فرماندار وقت اصفهان، به او پيشنهاد همكاري و خدمت داد. امير همدان كه متوجه اين نامه شده بود، با كشف محل اختفاي ابن سينا او را دستگير و در قلعهي فردجان زنداني كرد.
جزوه رايگان انسان معلق
ابن سينا كه هميشه مشغول مطالعه و تحقيق بود، در زمان زندان، جزوه رايگان انسان معلق را در مطالعه اثبات وجود نفس و پيكر انسان نوشت. او در اين جزوه رايگان كه نوعي آزمايش فكري محسوب ميشود، به تشريح كامل دليل وجود روح و منحصربهفرد بودن آن ميپردازد. ابن سينا در جزوه رايگان انسان معلق مغز را مكاني براي تعامل دليل و احساسات ميداند.
سرانجام اختلافات ميان فرمانداران اصفهان و همدان در اين مدت بالا گرفت و در سال ۱۰۲۴ ميلادي، همدان به تصرف نيروهاي اصفهان درآمد و به دستور ابوجعفر، مزدوران تاجيكي از اين شهر اخراج شدند. در نهايت ابن سينا از زندان آزاد شده و با نزديكي به امير همدان، به تحقيق در زمينهي ادبيات پرداخت. بههرحال او هنوز از زندگي در همدان راضي نبوده و بههمراه برادرش از اين شهر فرار كرد. پس از يك سفر خطرناك، آنها به اصفهان رسيده و به گرمي توسط مردم و فرماندار اين شهر، از آنها استقبال شد.
ابن سينا در زندان نيز به مطالعه و نگارش جزوه رايگان پرداخت
فلسفه
ابن سينا فعاليتهاي زيادي در زمينهي فلسفهي اوليهي اسلام داشته است. او رسالههايي با عنوان منطق و ماوراءالطبيعه را در اين زمينه نگاشته و بهعنوان نمايندهي حكمت مشاء در اين علم شناخته ميشود. بسياري از جزوه رايگانهاي فلسفي او به زبان عربي هستند كه در آن زمان بهعنوان زبان علم در خاور ميانه شناخته ميشود. البته تعدادي از مشهورترين نوشتههاي او در علم و فلسفه نيز به زبان فارسي هستند كه از اين ميان ميتوان به دانشنامهي علائي اشاره كرد. منطق، طبيعيات، هيئت (نجوم سنتي) و ماوراءالطبيعه از مواردي هستند كه در اين جزوه رايگان به آنها اشاره شده است.
۲۰۰ ريالي قديمي ايران
شيخالرئيس در فلسفه، آثار ارسطو را مطالعه و مطالعه ميكرد و انتقادهايي نيز به اين فيلسوف بزرگ داشت. جزوه رايگان مشهور او در فلسفه يعني شفا، مطالعه عميقي از انديشه متخصصينيات فلسفي افلاطونيان و نوافلاطونيان را در بر دارد. اين جزوه رايگان حدود ۵۰ سال پس از نوشته شدن به اروپا راه يافته و ترجمهي لاتين آن در اختيار دانشمندان آن زمان قرار گرفت. در آن زمان انديشه متخصصينيات ابن سينا باعنوان Latin Avicennism در اروپا رشد يافتند و همراه با انديشه متخصصينيات ابن رشد در اين منطقه مطالعه ميشدند.
بههرحال فلسفه و انديشه متخصصينيات ابن سينا در علوم مختلف، دانشمندان بزرگي همچون ويليا اوورن، آلبرتوس ماگنوس و توماس آكويناس را تحت تاثير قرار داد.
مطالعات او در الهيات و ماوراءالطبيعه، به مقايسه ذات و وجود ميپردازد
يكي از پيچيدهترين مطالعات و تحقيقات ابن سينا در علم و فلسفه، تركيبي از الهيات و ماوراءالطبيعه (متافيزيك) بوده كه در فلسفهي اسلامي به آن ميپرداخته است. او در تحقيقات و رسالههاي خود به مقايسه و تركيب دو مفهوم ماهيت و وجود مي پرداخته است. او بسياري از اين انديشه متخصصينيات و يافتهها را مديون مطالعهي آثار فارابي است. بههرحال مطالعات او در اين زمينه، مباحثي كاملا تخصصي در فلسفه، الهيات و متافيزيك را شامل ميشوند كه از حوصلهي اين مقاله خارج است.
يكي از مطالعات ماندگار ابن سينا، برهاني بر وجود خداوند است كه با نام برهان الصديقين شناخته ميشود. او در اين رساله به مفهومي با عنوان واجبالوجود اشاره ميكند و با برهانهاي متعدد، وجود خداوند را اثبات ميكند. پيتر آدامسون از مورخان فلسفهاي معاصر، اين برهان را يكي از تاثيرگذارترين برهانهاي آن زمان در اثبات وجود خدا ميداند و اين رساله را بزرگترين تاثير ابن سينا در تاريخ فلسفه نامگذاري ميكند. در واقع ابن سينا در مطالعات خود قصد داشت با استفاده از منطق در الهيات، وجود خداوند را با برهانهاي منطقي اثبات كند.
اولين سنگ قبر ابن سينا
ابن سينا در دوران تحقيقات خود با دانشمند معاصر يعني ابوريحان بيروني نيز مكاتباني داشت. اين دو عموما در مباحثي همچون فلسفهي ارسطويي با يكديگر مكاتبه و مباحثه ميكردند.
جزوه رايگان قانون
قانون (Canon) مشهورترين اثر مكتوب ابن سينا در مورد علم پزشكي، ساختار و تاريخچه، كيهانشناسي، علم مزاج، خلقوخو، داروها، آسيبشناسي، بيماريهاي خاص و تركيبهاي دارويي و بسياري مفاهيم اساسي ديگر در اين علم است. اين جزوه رايگان، مجموعهاي از پنج جزوه رايگان است كه هر كدام به بخشي خاص از اين علم ميپردازند.
جزوه رايگان قانون شيخالرئيس ابن سينا در سال ۴۰۴ هجري شمسي (۱۰۲۵ ميلادي) به زبان عربي چاپ شد. مطالب اين جزوه رايگان، پايههاي بسياري از مفاهيم امروزي علم پزشكي را شامل ميشود. اكثر مطالب علمي جزوه رايگان قانون تحت تاثير انديشه متخصصينيات و تعليمات جالينوس، از پزشكان يونان باستان بوده است. اين جزوه رايگان براي قرنها بهعنوان منبعي ارزشمند در علم پزشكي شناخته ميشد و استانداردي از اين علم را در زمان قرون وسطي در اروپا ايجاد كرده و تا قرن ۱۸ ميلادي بهعنوان جزوه رايگان يادگيري پزشكي شناخته ميشد.
صفحهي اول نسخهي خطي جزوه رايگان قانون چاپ سال ۱۵۹۶ ميلادي
جزوه رايگان قانون تركيبي از علم جلينوسي با فلسفه ارسطويي را در خود دارد
ابن سينا در نوشتن جزوه رايگان قانون تلاش ميكرد تا آموزههاي جالينوس را با فلسفههاي ارسطو در علم طبيعي تركيب كرده و اصول پزشكي را از آنها استخراج كند. او نگارش اين جزوه رايگان را از گرگان شروع كرده، در ري ادامه داد و در نهايت در همدان به پايان رساند. در نهايت اين جزوه رايگان عصارهاي از تمام علوم پزشكي موجود در زمان ابن سينا شد و بهنوعي يك خلاصهي معتبر از مجموعهي ۲۰ جلدي نوشتههاي جالينوس بود.
جزوه رايگان اول قانون به توضيح كلي علم پزشكي، عناصر سازندهي كيهان، مزاجشناسي، آناتومي بدن و فيزيولوژي ميپردازد. اين جزوه رايگان دلايل سلامت و بيماريها را مطالعه ميكند. او در اين جزوه رايگان، پزشكي (طب) را اينگونه معرفي ميكند:
پزشكي علمي است كه از طريق آن، حالتهاي مختلف بدن را مطالعه ميكنيم. حالتهايي همچون سلامتي، بيماري، دلايل از بين رفتن سلامتي و ابزارهايي براي بازگرداندن آن مورد مطالعه قرار ميگيرند. به بيان ديگر اين علم، هنر مطالعه سلامت و هنر بازگرداندن آن است.
در جزوه رايگان دوم، فهرستي از ۸۰۰ مادهي خالص دارويي خالص آورده شده است. اين مواد بدون تركيب با مواد و عناصر ديگر، در آن دروان بهعنوان دارو مورد استفاده قرار ميگرفتند. اولين بخش اين جزوه رايگان به مطالعه قوانين كلي در مورد داروها و رسالهاي با عنوان «علم نيروهاي پزشكي» اختصاص دارد. بخش دوم فهرست داروها را بر اساس حروف الفبا دارد كه انواع داروهاي گياهي، معدني و حيواني را شامل ميشود.
جزوه رايگان قانون چاپ سال ۱۴۸۴ ميلادي
در ليست داروهاي اين جزوه رايگان، نام دارو، منشأ آن و خصوصيات آن ذكر شده است. سپس يك يا دو اثر از مجموعهي ۲۲ اثر دارويي به هر ماده اختصاص داده شده و در ادامه، ارتباط آن با ۱۱ نوع بيماري كشف شده بيان شده است. در نهايت فهرستي از مواد قابل ساخت با آن داروي طبيعي نيز آورده شده است.
در اين جزوه رايگان، ۷ قانون در مورد كشف و ساخت داروهاي جديد نيز آورده شده كه عموما از اصول جالينوسي در آن استفاده شده است. اين قوانين تمام مراحل تهيه، آزمايش، نظارت و تاييد اثرگذاري داروها را شامل ميشوند. بهعنوان مثال شرايط ساخت دارو در ابتدا بيان شده و سپس نحوهي آزمايش آن روي نمونههاي انساني گفته شده است. در اين قوانين، اشارهاي نيز به دوز داروها و چگونگي اضافه كردن تدريجي آنها در بدن بيمار شده است. در قانون آخر اين جزوه رايگان گفته شده كه براي تايير اثر يك دارو، بايد آن را روي چند نمونه آزمايش كرد و تنها با آزمايش روي نمونهي انساني، ميتوان دارو را تاييد كرد.
جزوه رايگان سوم كه به پاتولوژي يا آسيبشناسي ميپردازد، جزوه رايگاني جامع براي شناخت عملكرد و بيماريهاي هر قسمت از بدن انسان است. در ادامهي اين جزوه رايگان، جزوه رايگان چهارم نگاشته شد كه بيماريهاي تركيبي با اثرگذاري روي چند ارگان بدن در آن مطالعه ميشود.
برخي مورخان، قانون را انجيل پزشكي مينامند
ابوعلي سينا در جزوه رايگان آخر از مجموعه جزوه رايگان قانون به مباحثه تركيب و ساخت داروها پرداخته است. او در اين جزوه رايگان فهرستي شامل ۶۵۰ داروي تركيبي را بيان كرده است. منابع او براي اين تركيبها نيز، علوم سنتي عربي، هندي و يوناني بودهاند. او هم انديشي ها خود را در مورد اين تركيبها بيان كرده و با مطالعه انواع دستورهاي ساخت دارو، در برخي موارد دستور مخصوص به خود را نيز پيشنهاد داده است.
اين دانشمند بزرگ در ادامهي جزوه رايگان پنجم به مطالعه تاثير يا عدم تاثير برخي روشهاي درماني پرداخته است. بعلاوه او جزئياتي نيز از تركيبات دارويي و منشأ آنها بيان كرده است. او به روشهاي اجرايي كه در طول زمان آزمايش شدهاند علاقه نشان ميداد و معتقد بود تركيبات دارويي بايد با احتياط بالايي ساخته و مصرف شوند. بهعقيدهي شيخالرئيس، داروهاي تركيبي اثرات پيشبيني نشده و قويتري نسبت به داروهاي خالص داشتند.
جزوه رايگان قانون چاپ قرن ۱۲ ميلادي
جزوه رايگان قانون در قرن ۱۳ ميلادي توسط جرارد سرمونا به زبان لاتين ترجمه شد. محتواي دايرةالمعارفي، نظمدهي سيستماتيك و تركيب علم جالينوس با فلسفهي ارسطويي باعث شد كه جزوه رايگان قانون بهسرعت به منبعي جامع در علم پزشكي اروپا تبديل شود. محققان علم پزشكي از همان زمان استفاده از اين جزوه رايگان را شروع كردند و دانشگاهها نيز از قرن ۱۴ آن را بهعنوان منبع رسمي خود پذيرفتند.
سر ويليام آسلر از پزشكان بزرگ تاريخ و يكي از موسسان بيمارستان جانز هاپكينز جزوه رايگان قانون را مشهورترين جزوه رايگان پزشكي تاريخ ميداند و معتقد است اين جزوه رايگان مانند انجيل پزشكي بوده و بيش از هر اثر نوشتاري ديگر، ماندگار بوده است.
جرج سارتن، دانشمند مورخ در مورد اين جزوه رايگان مينويسد:
قانون، دايرةالمعارف عظيم پزشكي است. اين جزوه رايگان شامل تعدادي از روشنگرترين مباحث پزشكي است كه اين علم را منحصربهفرد ميكند. مباحثي همچون التهابات بدن (مدياستينيت)، منبع بيماري سل، جداسازي بيماريها بر اساس عوامل آبي و خاكي، توصيح دقيق اشكالات پوستي، بيماريهاي جنسي و راههاي پيشگيري از آنها و همچنين بيماريهاي عصبي، به خوبي در اين جزوه رايگان مطالعه شدهاند.
جزوه رايگان شفا
ابوعلي سينا در كنار نگارش جزوه رايگان قانون، بخشي از وقت خود را نيز به جزوه رايگاني جامع در مورد كليت علم اختصاص داد. مورخان سالهاي ۱۰۱۴ تا ۱۰۲۰ ميلادي را زمان نگارش اين جزوه رايگان ميدانند و اولين نمونه از آن در سال ۱۰۲۷ به چاپ رسيد. اين جزوه رايگان بر خلاف اسمش ارتباطي با علم پزشكي ندارد و بيشتر براي درمان جهل روح نوشته شده است.
دستنويس فارسي از روي جزوه رايگان قانون در موزه ابن سينا - همدان
جزوه رايگان شفا شامل چهار بخش اصلي است. منطق، علوم طبيعي، رياضيات (كه شامل علوم اربعه يعني رياضيات، هندسه، نجوم و موسيقي است) و ماوراءالطبيعه جزء مباحث اصلي اين جزوه رايگان هستند. در اين جزوه رايگان از مباحث انديشه متخصصيني فيلسوفهاي يونان باستان همچون ارسطو، متفكران عصر هلنيستي همچون بطلميوس و دانشمندان مسلمان و ايراني هموچون ابويوسف كندي، فارابي و ابوريحان بيروني استفاده شده است.
جزوه رايگان شفا در مطالعه عمومي علوم مختلف و درمان جهل روح نوشته شد
از انديشه متخصصينيههاي جالب توجه در اين جزوه رايگان ميتوان به انديشه متخصصينيهي نزديكتر بودن سيارهي زهره به زمين نسبت به خورشيد اشاره كرد كه در بخش نجوم به آن پرداخته شده است. در بخش شيمي، انديشه متخصصينيهي ابن سينا در مورد شكلگيري فلزات، با تركيب انديشه متخصصينيهي جابربن حيان و ارسطو و تئوفراسطوس شكل گرفته است. او تركيبي از ايدهها را با توجه به ماهيت فازهاي معدني و فلزي ايجاد كرد.
دانشمندان اروپايي انديشه متخصصينيات ابن سينا در اين جزوه رايگان و در بخش زمينشناسي را بسيار پيشگام ميدانند. آنها معتقدند انديشه متخصصينيات او در مورد كوهها و طبيعت آنها در دورهاي بيان شد كه تا ۸۰۰ سال بعد، در دنياي مسيحيت جايي نداشت. اين دانشمند بزرگ در جزوه رايگان خود اشارهاي نيز به علم ديرينهشناسي و شكلگيري حالت سنگي فسيلها داشته است. او در جزوه رايگان خود خارج شدن موادي با قابليت سنگ كردن همهچيز در مسير را دليل ايجاد فسيلها ميداند. البته شيخالرئيس در نهايت اين پديده را آنچنان خاص و عجيب ندانسته است.
مجسمه ابن سينا در كشور آذربايجان
در بخش روانشناسي جزوه رايگان شفا، اشارههايي به ذهن، وجود آن و ارتباط آن با بدن شده است. علاوه بر آن احساسات و ادراك انسانها نيز مورد مطالعه قرار گرفته است. نكات مورد مطالعه در اين بخش بسيار جلوتر از زمان خود بودهاند. ابن سينا ابتدا به تاثير ذهن بر عملكرد بدن اشاره ميكند و حركت كردن و انجام كارها را تاثير اوليهي ذهن بر بدن ميداند. احساسات، تاثير بعدي ذهن بر بدن است كه برخي اوقات عميقتر است. نكتهي مهم اين كه ابوعلي سينا به تاثيرات تفكر و احساسات منفي روي بدن نيز اشاره كرده و برخي اوقات آنها را عامل مرگ توصيف كرده است.
ابن سينا در ادامهي بخش روانشناسي جزوه رايگان خود اشارهاي نيز به هيپنوتيزم داشته و آن را با نام وهمالعمل معرفي كرده است. او گفته افراد ميتوانند احساسات را بهگونهاي در ديگران ايجاد كنند كه تصور واقعي بودن هيپنوتيزم ايجاد شود. ابوعلي سينا اولين كسي بود كه احساسات انساني را به پنج حس خارجي (شنوايي، بينايي، بويايي، چشايي و لامسه) و پنج حس داخلي تقسيم كرد. احساسات داخلي كشف شده توسط ابن سينا عبارتند از: حس مشترك، خيال، متصرّفه، واهمه و حافظه. اين دستهبندي در بسياري از مطالعات اسلامي روي رفتارها و روان انسان تاثير داشته است.
۱۰ ريالي قديمي ايراني
در مورد استفادهي ابوعلي سينا از روانشناسي در درمان، داستان مشهوري وجود دارد. يكي از فرمانروايان ايراني به افسردگي شديد دچار شده و تصور ميكرد كه گاو است. او از غذا خوردن امتناع ميكرد و به اطرافيان ميگفت كه او را بكشند و از گوشتش غذا بپزند. بوعلي سينا براي درمان پيامي براي اين فرد فرستاد و گفت كه آماده باشد چون قصاب براي كشتنش خواهد آمد. سپس شيخالرئيس با چاقويي براي كشتن گاو رسيد و بيمار باز هم خود را به جاي حيوان نشان داد. بوعلي سينا قصد نهايي براي كشتن گاو را نشان داد اما گفت كه اين حيوان بسيار لاغر است و پيش از كشتن بايد غذا خورده و چاق شود. در نهايت آن بيمار به غذا خوردن رضايت داد و پس از مدتي، با بازيابي سلامت جسماني، حالت افسردگي و ماليخولياي او درمان شد.
حكمت سينوي در فلسفه، بر اساس انديشه متخصصينيات فلسوي ابن سينا شكل گرفت
بخش نهايي جزوه رايگان شفا به فلسفه تعلق دارد. ابن سينا كه در اين جزوه رايگان به وضوح انديشه متخصصينيات خود در مورد فلسفه در مسائل مختلف پرداخته، بهنوعي پايههاي حكمت سينوي يا ابن سيناگرايي را در آن بنا كرده است. انديشه متخصصينيههاي او براي سالها، اساس و بنيان مطالعهي فلسفه در جهان بوده است. منطق سينوي نيز در بخشهاي ديگري از اين جزوه رايگان شرح داده شده كه تفسير شخصي بوعلي سينا از منطق در اسلام بوده است. تا قرن ۱۲ اين نوع از منطق، جايگزين منطق ارسطويي در دنياي اسلام شد. يكي از بخشهاي مهم جزوه رايگان شفا، البرهان نام دارد. شيخالرئيس در اين بخش به مطالعه فلسفهي علم پرداخته و حتي روشهاي ابتدايي تحقيق و مطالعه در علم را شرح داده است.
مقبره ابن سينا در دوران قاجار
نكتهي قابل توجه در مورد ابوعلي سينا اين كه او فعاليتهايي جدي نيز در ادبيات داشته و حدود نيمي از نوشتههايش بهصورت نظم نوشته شدهاند. او اشعاري در زبانهاي عربي و فارسي دارد. ادوارد براون ايرانشناس مشهور قرن ۱۹ ميلادي معتقد است شعر زير به اشتباه به عمر خيام منصوب شده و در واقع نوشتهي ابن سينا است:
از قعر گل سياه تا اوج زحل / كردم همه اشكالات گيتي را حلبيرون جستم زقيد هر مكر و حيل / هر بند گشاده شد مگر بند اجل
سالهاي پاياني و مرگ
۱۰ تا ۱۲ سال پاياني عمر ابوعلي سينا در خدمت به ابوجعفر دشمنزيار از فرمانروايان سلسلهي آل كاكويه گذشت. او بهعنوان پزشك شخصي و مشاور علمي و ادبي اين فرمانروا فعاليت ميكرد. علم زبان و ادبيات، زمينههاي مطالعاتي ابن سينا در آن سالها بودند.
ابن سينا در حملهي ارتش به همدان دچار بيماري شديد كوليك شده بود. نشانههاي تاريخي ميگويد كه ابن سينا بر اثر اين بيماري بهسختي قابليت ايستادن داشته است. اين بيماري بار ديگر و در سالهاي آخر به او حمله كرد. شيخالرئيس كه بار ديگر به همدان بازگشته بود، توانايي مقاومت بيشتر در برابر بيماري را نداشت و حتي رژيم درماني خود را ترك كرده و سلامتش را به دست سرنوشت سپرده بود.
سنگ قبر ابن سينا در همدان
دوستان ابن سينا او را به آرامش و كار كمتر دعوت ميكردند اما او اعتقاد داشت «زندگي كوتاه و وسيع بهتر از زندگي طولاني و محدود است». در نهايت پشيماني در بستر مرگ به سراغ شيخالرئيس آمد. او در روزهاي آخر تمامي مال و اموال خود را بخشيد، غلامانش را آزاد كرد و در سه روز آخر تا پايان عمر، در خانه مانده و به خواندن قرآن مشغول شد. ابوعلي سينا سرانجام در دوم تير سال ۴۱۶ هجري شمسي در سن ۵۷ سالگي در ماه رمضان قمري از دنيا رفت و در همدان به خاك سپرده شد.
افتخارات و يادگارها
با شروع قرن ۱۳ ميلادي، ابن سينا در تمامي جهان شناخته شده بود
با شروع قرن ۱۳ ميلادي، ابن سينا كه در جزوه رايگان نويسندهي مشهور، دانته اشارههايي به او بهعنوان متفكر غيرمسيحي شده بود، در غرب و شرق بهعنوان يكي از تاثيرگذارترين متفكران تاريخ شناخته ميشد. ابن سينا از نگاه بسياري از مورخان، بزرگترين دانشمند جهان اسلام بوده و در غرب نيز يكي از تاثيرگذارترين دانشمندان است. بسياري، او را عاملي تاثيرگذار در پيشرفتهاي پزشكي مدرن و حتي دوران رنسانس در اروپا ميدانند.
تاثيرات جزوه رايگان قانون و تحقيقات ابن سينا در دانش پزشكي خصوصا در قرنهاي ۱۴ تا ۱۶ ميلادي به حدي بود كه افراد زيادي او را در كنار بقراط و جالينوس، از متفكران بنيادي تاريخ قرار ميدادند. لقب شاهزادهي علم پزشكي (princeps medicorum) نيز در اين زمان براي او استفاده ميشد.
مدال جايزهي ابن سينا - يونسكو
در دوران كنوني در كشورهاي ايران، افعانستان و تاجيكستان، ابن سينا بهعنوان يك نماد ملي و يكي از برترين پارسهاي تاريخ شناخته ميشود. نمادهاي مختلف از اين دانشمند در اين كشورها و همسايههاي ديگر همچون آذربايجان نصب شده است. آرامگاه بوعلي سينا مهمترين بناي يادبود اين دانشمند بزرگ است كه در زمان حكومت قاجار در شهر همدان ساخته شد. بناي جديد در سال ۱۳۷۶ شمسي بهعنوان يكي از آثار ملي ايران به صبت رسيده است.
ساخت بناي يادبود جديد بوعلي سينا در همدان در سال ۱۳۳۰ و در يادبود هزارمين سال تولد اين دانشمند شروع شد. اين بنا در محل منزل مسكوني يكي از دوستان صميمي شيخالرئيس يعني ابوسعيد دخوك ساخته شده و مهندس هوشنگ سيحون در طراحي آن از معماري دورهاي كه ابوعلي سينا در آن ميزيسته، استفاده كرده است.
از مكانهاي ديگري كه به نام اين دانشمند بزرگ نامگذاري شدهاند ميتوان به موسسهي تحقيقات زيست فناوري بوعلي سينا در تهران، دانشگاه بوعلي سينا در همدان، دانشگاه دولتي پزشكي ابن سينا در تاجيكستان و آكادمي علوم و پزشكي در عليگر هندوستان و تعداد زيادي دانشگاه و موسسهي يادگيري عالي ديگر اشاره كرد. نكتهي جالب اين كه يك دهانهي آتشفشاني در كرهي ماه و همچنين يك گونهي گياهي نيز به نام Avicenna نامگذاري شدهاند.
مقبرهي ابن سينا - همدان
اتحاد جماهير شوروي در سال ۱۹۸۰ و به مناسبت هزارمين سالگرد ابن سينا جشني را در كشور برگزار كرده و تمبرهاي متعددي را به افتخار او طراحي كرد. در سال ۲۰۰۳، جايزهي ابن سينا طراحي شد كه هر دو سال يك بار توسط يونسكو به افراد فعال در زمينهي اخلاق در علم اهدا ميشود.
ايران در سال ۲۰۰۹ يك چهارطاقي از دانشمندان ايراني را به دفتر سازمان ملل در وين اتريش اهدا كرد كه مجسمههايي از خيام، ابوريحان بيروني، محمد زكريايي رازي و بوعلي سينا در آن ساخته شده است. در طراحي اين مجسمه، هر دانشمند به همراه نشانهاي از زمينهي فعاليت علمياش نمود پيدا كرده كه ابن سينا در آن، جزوه رايگاني را در دست دارد.
در مورد آثار ادبي و هنري، در سال ۱۹۸۲ فيلمي با نام Youth of Genius در مورد سالهاي جواني ابن سينا ساخته شد. رمان تاريخي The Walking Drum در سال ۱۹۸۵ توسط Louis L'amour نوشته شده و در آن به مطالعه جزوه رايگان قانون ابن سينا پرداخته شده است. نوح گوردون در جزوه رايگان مشهور خود با نام پزشك داشتان يك دانشجوي حوان پزشكي را روايت ميكند كه براي ديدار با ابن سينا، برترين دانشمند آن زمان، به ايران سفر ميكند. فيلم The Physician در سال ۲۰۱۳ با اقتباس از اين جزوه رايگان ساخته شد و بن كينگزلي نقش بوعلي سينا را در آن بازي كرد. در ايران نيز در سال ۱۳۶۴ مجموعهاي تلويزيوني با نام بوعلي سينا به نيروي سادهداني كيهان رهگذر ساخته شد كه امين تارخ نقش جواني و ميانسالي اين دانشمند را در آن ايفا كرد.
هم انديشي ها