اصول صحيح تعويض دنده خودرو؛ چگونه دنده كشي كنيم؟

در رانندگي، راننده بايد كار سبك و سنگين كردن دنده (تعويض دنده) را انجام دهد. در انديشه متخصصين داشته باشيد كه اين اصول براي خودروهاي داراي گيربكس دستي صادق است و درباره گيربكس‌هاي اتوماتيك كه امكان تعويض دستي دنده وجود ندارد، تنها آشنايي با حالات مختلف گيربكس كافي است.

گرفتن دسته‌دنده از اصول اوليه رانندگي حرفه‌اي به‌شمار مي‌رود، پس دسته‌دنده را مانند شكل در دست بگيريد. دنده‌هايي كه از شما دور هستند (دنده‌‌هاي ۱، ۳ و ۵) را با كف دست هل دهيد و دنده‌هايي كه نزديك شما قرار دارند (دنده‌هاي ۲، ۴ و عقب) را با ۴ انگشت خود به عقب بكشيد. به اين نكته توجه كنيد كه در هيچ شرايطي نبايد كتف فرد از صندلي جدا شود.

از روش‌هاي نامتعارف هنگام تعويض دنده استفاده نكنيد و هميشه و در همه حال به‌خاطر داشته باشيد كه خودرو با كدام دنده در حال حركت است و در هر لحظه از وضعيت دنده خودرو مطلع باشيد. شايد اين مطلب ساده به‌انديشه متخصصين بيايد؛ اما زماني‌كه فرد با سرعت رانندگي مي‌كند، تمام اين موارد حياتي هستند.

هر دنده‌اي، دامنه حركت و سرعت مؤثري دارد كه به دامنه دور پيشرانه آن خودرو بستگي دارد. هرچه دور پيشرانه بيشتر باشد، خودرو سريع‌تر مي‌تواند به نقطه تعويض دنده برسد. در بين سرعت‌هاي متخصصدي پيشرانه، دامنه مؤثري وجود دارد كه به آن «دامنه نيرو» مي‌گويند. اين بازه جايي است كه سريع‌ترين سرعت‌گيري در آن اغلب جعبه‌دنده‌ها به نحوي طراحي شده‌اند كه بازه‌هاي مشترك نيرو در دنده‌هاي مختلف فراهم مي‌شود. نگاهي به شكل زير بيندازيد.

براي مثال در قسمتي كه بين دنده‌هاي يك و دو مشخص شده، بهترين بازه براي تعويض دنده است كه در بيشتر مواقع دقيقا قبل از بازه خطر دور پيشرانه در خودروهاي مختلف است كه اغلب با رنگ قرمز مشخص مي‌‌شود.

تعويض دنده‌ نرم درواقع يكي از اساسي‌ترين روش‌هايي است كه بسياري از رانندگان (حتي رانندگاني كه در مسابقات شركت مي‌كنند)، از آن كاملا اطلاع ندارند و درواقع از انجام‌دادن آن در هنگام رانندگي ناتوان هستند. نرم تعويض‌كردن دنده نه‌تنها به كاهش استرس رانندگي و سرنشينان كمك مي‌‌كند؛ بلكه باعث افزايش عمر جعبه‌دنده و فشار كمتر به آن مي‌شود و از انتقال وزن ناخواسته به قسمت جلوي خودرو جلوگيري مي‌كند.

تنظيم دور پيشرانه يا Rev Matching چيست؟ اجازه دهيد مثالي بزنيم تا موضوع بهتر روشن شود. شما با دنده سه در حال حركت هستيد و پيشرانه روي ۳،۰۰۰ دوربردقيقه كار مي‌كند. اگر با همان سرعت به دنده دو برويد، دور پيشرانه تا نزديكي ۵،۰۰۰ دوربردقيقه بالا مي‌آيد. شما بايد اين فاصله را با گاز‌دادن (زماني‌كه جعبه‌دنده درگير نيست) پوشش داده و پا را از روي كلاچ برداريد. با اين روش، شما اين اجازه را به خودرو نمي‌‌دهيد كه از ترمز موتوري استفاده كند و به اصطلاح برخي رانندگان قديمي از كله‌كردن خودرو جلوگيري خواهيد كرد.

همان‌طوركه خود در رانندگي شهري نيز با آن مواجه شده‌ايد، تعويض دنده براي سبك‌كردن آن (به‌عنوان مثال از دنده يك به دنده دو)، به‌مراتب راحت‌تر و كم‌دغدغه‌‌تر از سنگين‌كردن آن است. كافي است دنده‌ها را در حداكثر دامنه نيرويي خود تعويض و كمي با بازي‌كردن با پدال گاز، دور پيشرانه را براي دنده بعدي آماده كنيد تا امكان تعوض دنده در حداقل زمان فراهم شود. شايان ذكر است كه در مسابقات، دنده‌ها تا نهايت دامنه نيروي خود (دقيقا قبلا از رد لاين يا خط قرمز دور پيشرانه) تعويض مي‌شوند.

شما در دو حالت دنده را سنگين مي‌كنيد:

• خودرو با دور موتوري كمتر از بازه اعمال نيروي موردنياز راننده در حال حركت است (در اصطلاح سنتي دنده مُرده).
• به پيچي نزديك شده‌ايد و سرعت خودرو زياد است و حين ترمزگيري احتياج به دنده سنگين‌‌تر براي عبور از پيچ داريد.

در حالت اول كه تكليف مشخص است و با تنظيم دور ساده پيشرانه به‌شرح زير به دنده سنگين‌تر مي‌رويد:

• خودرو با دنده سه در حال حركت است.
• پا را روي كلاچ مي‌گذاريد.
• دنده را از سه به دو مي‌آوريد.
• با فشردن پدال گاز، دور پيشرانه را به ميزان هماهنگي مي‌رسانيد.
• پا را از روي كلاچ بر مي‌داريد.

در حالت دوم كمي اوضاع پيچيده‌تر است. ابتدا وضعيت موجود را مطالعه مي‌كنيم. راننده با سرعت (حركت روي محدوده) نزديك پيچ مي‌شود و در دنده سه ترمز مي‌گيرد و به دنده دو مي‌رود و پا را به‌آرامي از روي كلاچ برمي‌دارد. به‌دليل استفاده خودرو از ترمز موتوري، وزن بيش‌از‌پيش به جلو منتقل و وارد پيچ مي‌شود و به‌دليل توزيع وزن نامناسب، احتمال بيش‌فرماني (سرخوردن عقب خودرو) بسيار افزايش مي‌يابد و... .

اگر هنوز به مهارت كامل شبيه راننده‌هاي حرفه‌اي دست پيدا نكرده‌ايد، در ابتدا از رانندگي با سرعت زياد پرهيز كنيد و قبل از پيچ سرعت را به حد مناسب برسانيد و سپس دنده را سنگين كنيد و با تنظيم دور ساده پيشرانه به دنده سنگين‌تر برويد؛ اما اين فرايند در دنياي حرفه‌اي امكان‌پذير نيست و فرايندي زمان‌گير است كه به شما اجازه استفاده از تمام پتانسيل شتاب‌گيري را در مسير نمي‌دهد.

حال، قصد داريم شيوه تعويض دنده حرفه‌اي را در شرايط مشابه قبل مطالعه كنيم كه روش پاشنه‌پنجه (Heel and Toe) ناميده‌ مي‌شود (انتخاب دنده‌ها به‌منظور فهم بهتر و صرفا نمونه است):

۱. شتاب‌گيري با دنده سه

۲. به پيچ نزديك مي‌شويم و در نقطه ترمزگيري، شتاب‌گيري منفي (ترمز) مي‌كنيم.

۳. دور پيشرانه و سرعت به‌حدي رسيده كه مي‌توان دنده را كاهش داد. اكنون پاشنه پاي راست خود را با حفظ پنجه پا روي ترمز و چرخش در مچ به سمت پدال گاز مي‌بريم و كلاچ را مي‌فشاريم.

۴. پدال گاز را با پاشنه مي‌فشاريم تا دور پيشرانه به‌حد تنظيم برسد.

۵. به دنده دو مي‌رويم.

۶. اكنون هم‌زمان پاشنه پاي راست و پاي چپ را از روي پدال‌هاي گاز و كلاچ برمي‌داريم.

۷. اكنون اگر ترمزگيري همچنان احتياج بود كه وضعيت فشرده پدال ترمز را حفظ مي‌كنيم؛ در‌غير‌اين‌صورت، باز‌هم شتاب‌ مي‌گيريم و از پيچ عبور مي‌كنيم.

شما هم‌اكنون بدون ازدست‌دادن زمان و افزايش طول فاصله ترمزگيري و مهم‌تر از آن درگير‌كردن ترمز موتوري و درنهايت برهم‌زدن تعادل خودرو، دنده را سنگين كرده‌ايد. در انديشه متخصصين داشته باشيد كه اين روش در برخي موارد به‌صورت ترتيبي براي چند دنده استفاده مي‌شود (از پنج به چهار و از چهار به سه و...). اين روش خيلي ساده نيست؛ اما با تمرين‌كردن مي‌توانيد در آن به مهارت برسيد.

تعويض دنده نرم اولين مهارت اصلي است كه هر راننده‌اي بايد ياد بگيرد و ساير مهارت‌هاي موردنياز مهارت كنترل فرمان و كلاچ است. دنده‌ها را مي‌توان به بالا يا پايين تغيير داد. اين ارتباطي با جهت حركت اهرم تعويض دنده ندارد و بدان‌معني است كه شما اهرم را مي‌توانيد به دنده سبك (چهار يا پنج) يا دنده سنگين (يك يا دو) تغيير دهيد.

قانون اصلي اين است كه هنگام نياز به قدرت مناسب، راننده با‌‌‌توجه‌‌‌به شرايط با افزايش و كاهش سرعت خودرو ازطريق تعويض دنده اين كار را انجام مي‌دهد. به‌عنوان مثال، هنگام بالارفتن از تپه يا كشيدن بار با سرعت كم، راننده جعبه‌دنده را در دنده پايين يا سنگين قرار مي‌دهد. دنده‌ها ميزان قدرت موجود در پيشرانه را تعيين مي‌‌كنند.

راننده بايد براي انجام صحيح تعويض دنده، از محدوده مناسب دور پيشرانه و سرعت خودرو اطلاع داشته باشد. دنده يك بيشترين قدرت كششي، اما كمترين پتانسيل را براي سرعت فراهم مي‌‌كند، درحالي‌كه دنده پنج كمترين قدرت كششي و بيشترين دامنه سرعت را ارائه مي‌دهد. جدول زير محدوده سرعت و دور مناسب براي تعويض دنده به بالا يا پايين را نشان مي‌دهد:

در جعبه‌دنده‌هاي دستي، اين راننده است كه كنترل كامل جعبه‌دنده و انتخاب دنده‌ها را برعهده دارد و برخلاف نمونه‌هاي ترتيبي مي‌تواند بدون رعايت ترتيب، دنده‌ها را تعويض كند. براي مثال، در جعبه‌دنده دستي مي‌توان مستقيما از دنده يك به دنده سه رفت يا برعكس از دنده پنج به دنده سه يا دو آمد. حال سؤالي كه پيش مي‌آيد، اين است: آيا چنين كاري باعث صدمه‌زدن به جعبه‌دنده يا ساير قطعات مي‌شود؟

اگر بخواهيم بدون رعايت ترتيب از يك دنده سنگين به دنده‌هاي سبك‌تر برويم، چنانچه در لحظه تعويض دنده دور پيشرانه بالا باشد، به‌دليل همخوان‌نبودن سرعت چرخ‌ها و دور پيشرانه، هنگام درگير‌شدن كلاچ به خودرو ضربه وارد مي‌شود. اين اتفاق ساييدگي خفيف صفحه‌كلاچ را به‌دنبال دارد و در بلندمدت مي‌تواند عمر اين قطعه را كاهش دهد.

در حالت برعكس يعني تعويض از دنده سبك به دنده سنگين نيز، اين مسئله صادق است و درصورتي‌كه دنده انتخابي با دور پيشرانه و سرعت خودرو هماهنگي نداشته باشد، فشار زيادي به سيستم انتقال قدرت وارد مي‌شود و حتي ممكن است در برخي موارد شديد، چرخ‌ها قفل و خودرو از تعادل خارج شود.

شروع حركت با دنده دو هم يكي ديگر از عواملي است كه سبب استهلاك بيشتر صفحه‌كلاچ و فشار زياد به خودرو مي‌شود. در حالت كلي، همواره بايد بين سرعت خودرو، دور پيشرانه و دنده انتخاب‌شده تناسب وجود داشته باشد. اگر يكي از اين عوامل رعايت نشود، نوعي ناهماهنگي ايجاد مي‌شود و پيشرانه يا سيستم انتقال قدرت زير فشار قرار خواهد گرفت.

درنهايت، بايد بگوييم تعويض دنده بدون رعايت ترتيب احتمال فرسايش صفحه‌كلاچ را افزايش مي‌دهد و مي‌تواند باعث تحميل فشار مضاعف به سيستم انتقال قدرت و حتي پيشرانه شود. بنابراين، بهتر است هميشه با رعايت ترتيب و بر‌‌‌‌اساس سرعت و دور پيشرانه، مناسب‌ترين دنده را انتخاب كنيم.

كلاچ قطعه‌اي است كه هنگام تعويض دنده، جعبه‌دنده را به پيشرانه متصل يا ارتباط اين دو را با هم قطع مي‌كند. روش كار استفاده از اين سيستم هم بسيار راحت است و با فشردن پدال كلاچ زير پاي راننده كه در سمت چپ پدال ترمز قرار گرفته، مي‌توان سيستم كلاچ را فعال كرد. 

گاهي اوقات ممكن است حين رانندگي كلاچ خودرو اشكال پيدا كند. چه اشكال از پدال كلاچ باشد يا ديسك كلاچ خراب شود، متوجه خواهيد شد با فشردن پدال سيستم كلاچ فعال نمي‌شود. گاهي اوقات ممكن است به‌دليل شكستن قطعه‌اي به نام بلبرينگ يا زغالي‌كلاچ، پدال خراب شود و نتواند در موقعيت اصلي خود قرار گيرد. اگر اين اتفاق‌ها رخ دهند، شما به روش هميشگي نمي‌توانيد دنده را تعويض كنيد.

البته تا زماني‌كه به تعميرگاه برسيد، مي‌توانيد به رانندگي با خودرو ادامه دهيد. رانندگي خودرو مجهز به دنده دستي بدون استفاده از كلاچ كار نسبتا سختي است و مي‌تواند آسيب‌هاي جدي به جعبه‌دنده خودرو وارد كند. اين كار را فقط بايد در مواقع اضطراري و به‌مدت بسيار كوتاه انجام داد. 

زماني‌كه با خودرو دنده دستي رانندگي مي‌كنيد و كلاچ خودرو خراب مي‌شود، به مسير خود مي‌توانيد ادامه دهيد و دنده را سبك‌تر كنيد. تعويض دنده به دنده بالاتر بدون استفاده از كلاچ كار راحتي نيست و به‌دليل اينكه از كلاچ براي راحت‌تر‌كردن تعويض دنده استفاده نمي‌شود، بايد كمي خشن‌تر رفتار كرد.

گام اول: سرعت خودرو را تا نقطه‌اي افزايش دهيد كه دنده را بايد عوض كنيد. اين سرعت در هر خودرو متفاوت است. به‌طوركلي، تعويض دنده به بالا بين دورهاي ۳،۰۰۰ تا ۳،۵۰۰ دوربردقيقه توصيه مي‌شود.

گام دوم: به‌طور هم‌زمان، پاي خود را از روي پدال گاز برداريد و دنده را خلاص كنيد. زماني‌كه پاي خود را از روي پدال گاز برداشته‌ايد، فشاري روي جعبه‌دنده وجود ندارد. دسته‌دنده با اندكي تلاش به حالت خلاص درخواهد آمد. اگر براي خلاص‌كردن دنده بيش‌ازحد صبر كنيد، ممكن است مجبور شويد دوباره دور پيشرانه را افزايش دهيد و بار‌ديگر تلاش كنيد.

گام سوم: دسته‌دنده را به موقعيت دنده بعدي (دنده سبك‌تر) ببريد. به‌عنوان مثال، اگر در دنده سه بوديد، دسته‌دنده را در موقعيت دنده چهار قرار دهيد. درحالي‌كه دور پيشرانه كاهش پيدا مي‌كند، فشار اندكي به دسته‌دنده وارد كنيد. زماني‌كه دور پيشرانه با سرعت جعبه‌دنده يكسان شود، دسته‌دنده به‌راحتي در موقعيت دنده بعدي قرار خواهد گرفت. اگر دسته‌دنده را خيلي محكم فشار دهيد، صداي گوشخراشي را از داخل جعبه‌دنده خواهيد شنيد و اگر فشار خيلي كم باشد، ممكن است موفق نشويد دنده را تعويض كنيد.

گام چهارم: سرعت خودرو را تا تعويض دنده بعدي افزايش دهيد. به‌محض اينكه دسته‌دنده در موقعيت دنده بعدي قرار گرفت، سريعا با فشردن پدال گاز سرعت خودرو را افزايش دهيد. با اين روش، مي‌توانيد دنده خودرو را حين رانندگي بدون استفاده از كلاچ تعويض كنيد.

تقريبا همانند تعويض دنده به دنده بالاتر، مي‌توانيد بدون استفاده از كلاچ هنگام رانندگي دنده را سنگين كنيد. چون كلاچ خودرو خراب شده يا استفاده نمي‌شود، با استفاده از پدال گاز مي‌توانيد تا كاهش سرعت خودرو را كنترل كنيد. 

گام اول: با برداشتن پا از روي پدال گاز، سرعت خودرو را كاهش دهيد. سرعت خودرو به‌آرامي كم خواهد شد.

گام دوم: زماني‌كه دور پيشرانه بين ۱،۲۰۰ تا ۱،۵۰۰ دوربردقيقه بود، دسته‌دنده را از موقعيت دنده‌اي خارج كنيد كه در آن قرار دارد. اكنون دسته‌دنده در حالت خلاص قرار دارد. براي اين كار، گاهي اوقات بايد به‌ميزان بسيار كمي هنگام خارج‌كردن دسته‌دنده، پدال گاز را فشار دهيد. حدودا فقط يك ثانيه پدال را به‌آرامي فشار دهيد تا اين فرايند راحت‌تر انجام شود. با اين كار، فشار از روي جعبه‌دنده برداشته مي‌شود و شما مي‌توانيد دنده را خلاص كنيد.

گام سوم: دور پيشرانه را تا حدود ۳،۰۰۰ دوربردقيقه افزايش دهيد. بايد دور پيشرانه با آن عددي هماهنگ شود كه هميشه در دنده پايين‌تر است. به‌عنوان مثال، اگر در دنده سه هستيد و مي‌خواهيد به دنده دو برويد، حدودا ۱،۲۰۰ دوربردقيقه دنده ۳ برابر با ۲،۵۰۰ دوربردقيقه در دنده دو است.

گام چهارم: دسته‌دنده را به موقعيت دنده پايين‌تر ببريد. با فشار ملايمي آن را در همان حالت نگاه داريد. همانند بزرگ‌كردن دنده، فشار بيش‌از‌حد باعث ايجاد صدا در جعبه‌دنده و فشار كم باعث ازدست‌دادن زمان مناسب براي تعويض دنده خواهد شد.

گام پنجم: اجازه دهيد دور پيشرانه كاهش پيدا كند. زماني‌كه سرعت پيشرانه با سرعت جعبه‌دنده در دنده‌ دلخواه هماهنگ شد، دسته‌دنده در موقعيت دنده پايين‌تر جا خواهد گرفت. با استفاده از پدال گاز، سرعت خودرو را حفظ كنيد يا بدون فشردن آن اجازه دهيد خودرو تا زمان تعويض دنده بعدي سرعتش كمتر شود.

زماني‌كه خودرو متوقف شد، ديگر از اين روش نمي‌توانيد استفاده كنيد. اين روش فقط زماني‌ متخصصدي است كه در حال حركت هستيد و راهي براي درگير‌كردن دنده يك بدون استفاده از كلاچ در حالت توقف كامل وجود ندارد. رانندگي با خودرو دنده دستي بدون كلاچ فقط وقتي امكان‌پذير خواهد بود كه خودرو در حال حركت باشد. اگر خودرو متوقف شده و كلاچ از كار افتاده است، اين روش به كار نخواهد آمد. هر از چند گاه يك بار سيستم كلاچ خود را به مكانيك ماهري براي مطالعه ببريد تا دچار دردسرهايي مانند رانندگي بدون كلاچ نشويد.

به‌طور طبيعي راننده‌ها در زمان مواجهه با دست‌اندازهاي خيابان و به‌ويژه سرعت‌گيرها ترمز مي‌‌گيرند و سرعتشان را كم مي‌كنند. از يك‌سو، اين مسئله به‌دليل ايمني در زمان تردد ديگران لازم است و از سوي ديگر، براي سلامتي خودرو و حفظ سيستم تعليق و شاسي از ضربات وارده لازم است.

اين وضعيت شبيه به حالتي است كه وزنه بسيار سنگيني را روي كاپوت خودرو گذاشته باشيد. وقتي در اين حالت با سرعت‌گير رو‌به‌رو مي‌شويد، به‌دليل وزن زياد قسمت جلو فشار مضاعفي به سيستم تعليق وارد مي‌شود كه در درازمدت مي‌تواند به جلوبندي خودرو آسيب برساند. براي پيش‌گيري از اين مسئله توصيه مي‌شود با ترمز‌گيري پيش از رسيدن به سرعت‌گير، سرعت خودرو را كاهش دهيد؛ اما به‌محض رسيدن به سرعت‌گيرها، پدال ترمز را رها كنيد تا بدين‌ترتيب تقسيم وزن خودرو به حالت ايدئال باز گردد و فشار كمتري به جلوبندي خودرو وارد شود.