زن پيشگامي كه صنعت نوين كامپيوتر را در چين بنيان نهاد

در آوريل ۱۹۶۰، اولين رايانه‌ي ديجيتالي ساخت چين با مصارف عمومي با نام تجاري Model 107 توليد شد؛ محصولي خارق‌‌العاده كه با تلاش شبانه‌‌روزي شيا پيسو، مهندس و معمار كامپيوتر پرتلاش چيني، به‌ثمر نشست.

در نيمه‌‌‌ي اول قرن بيستم، وقوع جنگ با ژاپن و جنگ داخلي چين باعث شد بزرگ‌‌ترين تمدن شرق آسيا در بسياري از زمينه‌هاي ابداع و فناوري از رقباي غربي خود عقب بماند. حتي درادامه نيز سوگيري‌‌هاي سياسي جمهوري تازه‌تأسيس خلق چين در خلال جنگ سرد به انزواي بيشتر متخصصان چيني و محروميت آن‌‌ها از كمك دولت‌‌هاي سرمايه‌‌دار غربي دامن زد. چنين رويكردي موجب شد دانشمندان چيني براي ساخت تجهيزات رايانشي خود به‌‌شدت به تخصص و سخت‌‌افزارهاي ساخت شوروي سابق وابستگي پيدا كنند.

در سال ۱۹۵۹، روابط تنگاتنگ ديپلماتيك جمهوري خلق چين با اتحاديه‌‌ي جماهير شوروي ازهم گسسته شد. اين امر انزواي كامل چين را در دنياي فناوري رقم زد؛ به‌‌گونه‌‌اي كه متخصصان چيني مجبور شدند به‌‌تنهايي راهي براي پيشرفت كشور و عقب‌‌نماندن از قافله‌‌ي پرشتاب فناوري جهان بيابند. تنها يك سال از قطع حمايت‌‌هاي شوروي مي‌‌گذشت كه شيا با عرضه‌‌ي رايانه‌‌ي مدل ۱۰۷، اولين گام بلند چين را براي خودكفايي در صنعت رايانه برداشت.

امروزه، نام چين عنوان رهبر جهاني صنعت توليد رايانه را با خود يدك مي‌‌كشد. با همت مضاعف متخصصان بومي اين كشور، چين در سال ۲۰۱۱ توانست با پشت‌سرگذاشتن ايالات متحده، به بزرگ‌‌ترين بازار رايانه‌‌هاي شخصي در جهان تبديل شود. پيش‌‌بيني مي‌‌شود امسال درآمد بخش رايانه‌‌هاي روميزي در اين كشور به مبلغي بيش از ۶/۴ ميليارد دلار برسد.

شيا ازجمله افرادي بود كه نخستين مؤسسه‌هاي محاسباتي و علوم رايانه‌‌اي كشورش را بنيان نهاد و مواد يادگيريي موردنياز اين مؤسسات را فراهم كرد. او به‌‌عنوان اولين مدرس كلاس انديشه متخصصينيه‌‌ي محاسبات در كشورش مشغول به‌‌ كار شد. در اين دوران، شيا الهام‌‌بخش صدها دانشجوي جواني بود كه به‌‌تازگي در عرصه‌‌ي نوظهور علوم رايانه‌‌اي چين قدم نهاده بودند.

چنين بود كه شيا توانست در پس دوران آشوب ناشي از جنگ و شورش، علمي تازه و صنعتي نوين را در چين پايه‌‌گذاري كند. دستاورد تلاش‌‌هاي شيا فقط به ابداعات فناورانه و خيل عظيم متخصص كارشناساني محدود نمي‌‌شود كه با يادگيري‌‌هاي او وارد صنعت يارانه شدند؛ بلكه امروزه نيز مي‌‌توانيم اثرهاي فداكاري‌‌هاي مثال‌‌زدني شيا را در قالب يكه‌‌تازي توان رايانشي چين در جهان احساس كنيم.

شيا ۲۸ ژوئيه‌‌ي ۱۹۲۳ در كلان‌‌شهر چونگ‌‌كينگ (واقع در جنوب شرقي چين) و در خانواده‌‌اي فرهنگي چشم به جهان گشود. ازآنجاكه والدين او معلم بودند، شيا همواره از موهبت تعليم و تربيت دائمي بهره‌‌مند بود. او در چهارسالگي وارد دبستان شد و در هشت‌سالگي در خانه تحصيل كرد. دوران متوسطه را با موفقيت در دبيرستان نانيو گذراند و در سال ۱۹۴۰، ديپلم خود را با نمره‌ي بسيار خوب ۹ گرفت.

در آن زمان، چين درگير جنگ دوم خود با كشور ژاپن بود؛ نبردي ويرانگر كه هشت سال به‌درازا كشيد و براثر آن، ميليون‌ها تن از شهروندان چيني به خون غلتيدند. با شروع اين جنگ در سال ۱۹۳۷، ژاپني‌ها به‌سرعت توانستند نانجينگ، پايتخت وقت جمهوري چين را به‌تصرف درآورند. با اشغال اين شهر، پناهندگان از نانجينگ به چونگ‌كينگ، شهر زادگاه شيا، پناه آوردند. در اين دوره، دانشگاه ملي مركزي نيز از محل خود در پايتخت به چونگ‌كينگ تغييرمكان داد و در آنجا پذيرش دانشجويان را از سر گرفت. شيا نيز در سال ۱۹۴۱ به‌عنوان دانشجوي مهندسي برق وارد اين دانشگاه شد.

چونگ‌كينگ؛ زادگاه شيا، پيسو زير آتش حملات هوايي ارتش ژاپن در سال ۱۹۴۰

در سال ۱۹۴۵، شيا مدرك متخصص كارشناسي خود را در رشته‌ي مهندسي برق اخذ كرد. در همين سال، با يكي از فارغ‌التحصيلان ديگر دانشگاه ملي مركزي به‌نام يانگ ليمينگ آشنا شد. يانگ كه خود از پناهندگان اهل نانجينگ به‌شمار مي‌آمد، با پايان دوران تحصيلش، به‌عنوان استاد فيزيك در دانشگاه ملي مركزي مشغول به‌ كار شده بود. ارتباط ميان شيا و يانگ مدت‌ها ادامه يافت. اندكي بعد، شيا براي ادامه‌ي تحصيلاتش در مؤسسه‌ي مخابرات دانشگاه ژيائوتنگ، زادگاهش را به‌مقصد شانگهاي ترك كرد و يانگ نيز براي تكميل مطالعاتش زيرانديشه متخصصين مكس بورن، برنده‌ي جايزه‌ي نوبل، به دانشگاه ادينبرو روانه شد.

دو سال بعد، شيا نيز به يانگ ملحق شد تا مطالعات دوران دكتري خود را در رشته‌ي مهندسي برق در دانشگاه ادينبرو ادامه دهد. او در پايان‌نامه‌ي خود با عنوان «نوسانات پارامتري در مدارهاي الكتريكي و آناليز گرافيكي سيستم‌هاي غيرخطي»، روش‌هاي جديدي براي پيش‌بيني تغييرات فركانس و دامنه‌ي سيستم‌هاي الكترونيكي معرفي كرد كه ازقضا، كاركردهاي فراواني در صنايع تجهيزات الكتريكي گوناگون از راديو گرفته تا تلويزيون و رايانه پيدا كرد.

در سال ۱۹۵۰، شيا به درجه‌ي دكتري نائل شد و اندكي بعد در همين سال، او و يانگ در ادينبرو پيمان زناشويي بستند. اين زوج دانشمند كه همواره انديشه‌ي خدمت به وطن را در سر مي‌پروراندند، در سال ۱۹۵۱ به چين بازگشتند و در دانشگاه تسينگهوا مشغول به‌ كار شدند. با‌اين‌حال، چين در زمان بازگشت شيا و يانگ، ديگر شباهتي به آن كشوري نداشت كه سال‌ها پيش اين دو آن را ترك گفته بودند.

شيا پيسو از فارغ‌التحصيل دوره‌ي دكتري مهندسي برق به معمار نخستين نسل رايانه‌هاي ديجيتالي با مصارف عمومي در چين تبديل شد.

در‌اين‌ميان، مي‌توان گفت جنگ دوم با ژاپن بيشترين آسيب را متوجه كشور چين كرد. تام مولاني، تاريخ‌شناس از دانشگاه استفورد و نويسنده‌ي جزوه رايگان «كامپيوتر چيني» مي‌گويد:

در اصل، تمامي مؤسسه‌هاي يادگيري عالي، مراكز مالي، مراكز اصلي توليد صنعتي و حتي دولت چين ابتدا به‌‌سمت شهر ووهان و پس از اشغال آنجا، به شهر چونگ‌‌كينگ در منطقه‌‌اي دوردست‌‌تر و فقيرتر از استان سيچوآن منتقل شدند. دولت چين عملا در وضعيت بقا به‌‌سر مي‌‌بُرد و قطعا شرايط آن‌‌گونه نبود كه بتواند در مهندسي برق و طراحي سلاح و موارد مشابه ديگر سرمايه‌‌گذاري‌‌ كند.

با به‌‌قدرت‌رسيدن حزب كمونيست چين، تلاش براي بازسازي زيرساخت‌‌هاي ازدست‌‌رفته آغاز شد؛ ولي رسيدن به چنين هدفي چندان آسان نبود. ايالات متحده كه در جنگ داخلي چين از حزب ناسيوناليست حمايت كرده بود، به‌‌همراه ساير نظام‌‌هاي سرمايه‌‌داري جهان غرب از هر كمكي به دولت جديد مستقر در سرزمين اصلي چين خودداري كرد. از‌اين‌رو، مائو و دولت جديد چين به‌سوي همسايگان شمالي خود در جماهير شوروي روي آوردند. دولت شوروي كه وضعيت سياسي جديد چين را به‌‌ چشم فرصتي مناسب براي جذب اين كشور در مجموعه كشورهاي كمونيستي بلوك شرق مي‌‌ديد، همكاري‌‌هاي وسيع خود با اين كشور را به‌منظور تقويت علمي و اقتصادي و فناورانه‌ي چين آغاز كرد.

در سال ۱۹۵۰، اتحاديه‌‌ي جماهير شوروي و چين پيوند اتحاد با يكديگر را امضا كردند. اين همكاري به‌‌طورمستقيم توانست اثرهاي مثبتي بر صنعت رايانه‌ي دولت نوپاي چين بگذارد.

در سال ۱۹۵۳، هوآ لوكنگ، رياضي‌‌دان شهير جمهوري خلق چين، ضمن بازديد از محل كار شيا در دانشگاه تسينگهوآ، از او درخواست كرد به گروه تحقيقات كامپيوتر در آكادمي علوم چين (CAS) بپيوندد. با استخدام شيا در اين سازمان، وي به يكي از اعضاي مؤسس اولين گروه پژوهشي رايانه‌‌ي چين تبديل شد. ازآنجاكه تحقيقات و فناوري محاسبات عرصه‌‌اي كاملا نو در در آكادمي علوم چين محسوب مي‌‌شد، شيا توانست جايگاهي مهم در اين مركز تازه‌تأسيس بيابد.

به‌‌گفته‌‌ي مولاني، رايانه‌‌هاي الكترونيكي از متخصصدهاي گسترده‌‌اي در همراهي از زيرساخت‌‌هاي چين و دفاع ملي اين كشور برخوردار بود. اين متخصصدها آزمايش و توسعه‌‌ي سلاح‌‌هاي هسته‌‌اي، مديريت سيستم‌‌هاي حمل‌‌ونقل پيشرفته‌‌ي بزرگ‌‌مقياس و توسعه‌‌ي برنامه‌‌هاي ماهواره‌‌اي و فضايي را شامل مي‌‌شد. وي مي‌‌افزايد:

 همه‌‌ي اين‌‌ها ازجمله عرصه‌‌هايي بود كه قدرت‌‌هاي جهاني وقت (شامل جماهير شوروي، ايالات متحده، بريتانيا و فرانسه) با كمك پردازش الكترونيكي توسعه دادند و چين نيز مي‌‌دانست براي ورود به عرصه‌‌ي رقابت جهاني درزمينه‌‌ي اقتصادي و نظامي بايد بتواند به اين علم ورود كند.

با تمام آنچه گفته شد، چين هنوز راهي طولاني تا توليد نخستين رايانه‌‌ي خود در پيش داشت. براي رسيدن به چنين مقصودي، نه‌‌تنها به تخصص در علوم رايانه‌‌اي، بلكه به تسلط بر دانش رياضيات و مهندسي و فيزيك نيز نياز بود. پيش از ساخت رايانه، بايد بر تمامي اين علوم تسلط يافت و اين دانش را به نيروي كار خود يادگيري داد. باتوجه‌به دانش شيا در حوزه‌‌هاي الكترونيك و رياضيات، او مي‌‌توانست گزينه‌‌اي ايدئال براي پياده‌‌سازي اين بخش از پروژه‌ي چين محسوب شود.

در سال ۱۹۵۶، شيا به‌‌همراه هيئت اعزامي چيني به‌‌ مسكو و لنينگراد سفر كرد تا تحقيقات و محصولات و دانش شوروي در حوزه‌‌ي رايانش را از نزديك مطالعه كند. پس از بازگشت به وطن، شيا مسئوليت ترجمه‌‌ و انتقال دانش طراحي كامپيوتر شوروي را به متخصصان چيني به‌‌عهده گرفت. يكي از دستاوردهاي اين تلاش شيا، نگارش دستورالعملي هزارصفحه‌‌اي بود كه دانشجويان چيني از آن به‌‌عنوان محتواي يادگيريي كلاس‌‌هاي درسي استفاده‌‌ مي‌كردند.

در همان سال ۱۹۵۶، شيا مسئوليت تدريس در اولين كلاس انديشه متخصصينيه‌‌ي محاسبات را زيرانديشه متخصصين مؤسسه‌هاي رياضيات و فيزيك آكادمي علوم چين به‌‌عهده گرفت. همچنين، به آكادمي كمك كرد اولين گام در تأسيس دپارتمان علوم كامپيوتر، يعني مؤسسه‌‌ي فناوري كامپيوتر (ICT) را بردارد. پس از تأسيس ICT، آكادمي به‌‌سرعت مقدمات تأسيس دانشگاه علوم و فناوري را فراهم آورد. شيا در برگزاري كلاس‌‌هاي علوم رايانه در هر دو مؤسسه‌ي يادشده همكاري و بين سال‌‌هاي ۱۹۵۶ تا ۱۹۶۲، به‌‌عنوان برنامه‌‌ريز و مدرس در يادگيري صدها تن از دانشجويان چيني نقش مؤثري ايفا كرد. به‌‌عقيده‌‌ي مولاني، «تمام آنچه چين نياز داشت، برنامه‌‌ي يادگيري بود» كه شيا پيسو آن را دراختيار كشورش گذاشت.

در سال ۱۹۵۹، چين توانست دو مدل از طراحي‌‌هاي رايانه‌‌اي متعلق‌‌ به شوروي با نام‌‌هاي Soviet M-3 و BESM-II را با موفقيت كپي‌‌برداري و با نام جديد مدل ۱۰۳و مدل ۱۰۴ در بازار داخلي عرضه كند. شروع‌‌ به‌‌ كار صنعت توليد كامپيوتر در چين با فروپاشي تدريجي روابط ميان چين و شوروي همراه شد. اختلاف‌‌انديشه متخصصين ميان سران دو كشور بر سر موضوعاتي نظير اينكه كدام كشور در مركز كمونيسم جهاني قرار دارد يا روش كدام‌يك به‌‌سوي ايجاد كمونيسم جهاني درست‌‌تر است، كم‌‌كم باعث كدورت روابط ميان دو غول بلوك شرق شد. اختلافات تا آنجا پيش رفت كه در سال ۱۹۶۰، شوروي تمامي كمك‌‌هاي مادي و معنوي خود به چين را قطع كرد. با قطع حمايت شوروي، بسياري از كشورهاي جهان تصور كردند صنعت كامپيوتر چين براي هميشه تعطيل خواهد شد؛ اما اين اتفاق رخ نداد.

برخلاف تصور غالب مبني‌‌بر توقف صنعت رايانه‌‌ي چين براثر قطع حمايت‌‌هاي شوروي، اين صنعت همچنان به‌‌ رشد خود در چين ادامه داد.

پژوهشگران آكادمي علوم چين با اتكا به توان داخلي، همچنان به پيشرفت‌‌هاي خود در حوزه‌‌ي فناوري محاسبات و علوم رايانه‌‌اي ادامه دادند. رايانه‌‌ي مدل ۱۰۷ اولين رايانه‌‌اي بود كه شيا در دوران پس از قطع همكاري شوروي طراحي كرد. اين مدل برخلاف مدل‌‌هاي ۱۰۳ و ۱۰۴، اولين رايانه‌‌ي بومي چين بود كه در داخل كشور طراحي و توليد مي‌‌شد. پس از مدتي كوتاه، مدل ۱۰۷ به‌‌ توليد انبوه رسيد و در مؤسسه‌هاي يادگيريي سرتاسر چين به‌كار گرفته شد.

در دهه‌‌ي ۱۹۶۰، چين همچنان به طراحي رايانه‌‌هاي قدرتمندتر و پيشرفته‌‌تر خود ادامه داد. آكادمي ملي علوم چين در وضعيت تحريم توانست فناوري رايانه‌‌اي خود را از فناوري لامپ خلأ (در مدل ۱۰۷) تا فناوري ترانزيستور (در دهه‌‌ي ۱۹۷۰) و درنهايت، مدارهاي مجتمع (در اوايل دهه‌‌ي ۱۹۸۰) ارتقا دهد. ‌‌در سال ۱۹۷۲ وقتي هيئتي از دانشمندان علوم كامپيوتر آمريكايي به چين رفتند، هرگز انتظار نداشتند شاهد پيشرفتي اين‌چنيني در صنعت كامپيوتر اين كشور باشند. مولاني مي‌گويد:

در معدود استشهادها، تمامي اعضاي هيئت اعزامي شگفتي خود را از ميزان پيشرفت چين اظهار كردند.

در اين دوره، شيا به تحقيق‌وتوسعه‌ در رايانه‌هاي سريع‌تر دركنار يادگيري دانشمندان و مهندسان جديد در حوزه‌ي علوم رايانه ادامه داد. در سال ۱۹۷۸، در پايه‌گذاري نشريه‌هاي چيني با نام «ژورنال كامپيوتر» و نيز «ژورنال فناوري و علم رايانه»، اولين ژورنال انگليسي‌زبان چين در حوزه‌ي رايانش، مشاركت ورزيد. در سال ۱۹۸۱، آرايه‌ي رايانشي پرسرعتي با نام 150AP طراحي كرد. گفتني است مدل پايه‌ي اين سيستم با نام مدل ۱۰۴ ساخت شوروي در هر ثانيه فقط مي‌توانست ۱۰ هزار پردازش را انجام دهد؛ درحالي‌كه مدل 150AP ساخت شيا اين مرز را تا ۲۰ ميليون پردازش در هر ثانيه جابه‌جا كرد.

با مشاركت فعالانه‌ي شيا، علوم رايانه در چين توانست جايگاه خود را به‌عنوان دانشي مستقل بازيابد و صنعت كامپيوتر چين نيز با وجود آغاز پرفرازونشيب خود، به رشد و شكوفايي رسيد. مولاني مي‌گويد:

 هيچ زني را در آن زمان سراغ ندارم كه از لحاظ ثبات و نقش محوري در رهبري به پاي او [شيا پيسو] برسد.

در دهه‌ي ۱۹۷۰، چين موفق شد رايانه‌هاي پيشرفته و قدرتمندي مبتني‌بر مدارهاي مجتمع توليد كند.

طراحي رايانه‌ي مدل ۱۰۷ شيا اقدامي تاريخ‌ساز در صنعت رايانه‌ي اين كشور به‌شمار مي‌آمد؛ اما آنچه عملا آينده‌ي چين را رقم زد، همت اين زن دانشمند در تأسيس مؤسسه‌هاي گوناگون و تربيت پي‌درپي دانشجويان متخصص بود. مولاني مي‌گويد:

اين همان دانشجوياني هستند كه زمينه را براي آنچه امروز شاهدش هستيم، فراهم آوردند.

يكي از همين دانشجويان بعدها به معمار اصلي سي‌پي‌يوهاي لونگسان (Loongson) تبديل شد. او در سال ۲۰۰۲، با نام‌گذاري اولين پردازنده‌ي رايانه‌اي ساخت چين با نام Xia 50، قدرشناسي خود از استاد پيش‌گام خود را ابراز كرد.