ايرانيان باستان ۱۰۰۰ سال پيش فولاد ضدزنگ توليد مي‌كردند
تصور مي‌شود كه فولاد كروم كه از آن معمولا با عنوان «فولاد ضدزنگ» يا «استنلس استيل» نام برده مي‌شود، نوآري مربوط به قرون اخير باشد، اما شواهد جديد نشان مي‌دهد كه ايرانيان باستان در حدود ۱۰۰۰ سال قبل از نمونه اوليه‌اي از اين آلياژ استفاده مي‌كرده‌اند. همين نيز موجب شگفتي باستان‌شناسان شده است. بر اساس پژوهش جديدي كه روز سه‌شنبه در نشريه علمي «علوم باستان‌شناسي» منتشر شد، ايرانيان از اوايل سده يازدهم ميلادي (اواخر سده چهارم خورشيدي) در كوره‌هاي آهنگري خود آلياژهاي فولاد كروم به‌دست مي‌آوردند. از اين فولاد باستاني احتمالا براي ساخت شمشير، خنجر، زره و ساير مصنوعات استفاده مي‌شده است. بااين‌حال، اين فولاد باستاني حاوي مقاديري فسفر نيز بوده كه موجب شكنندگي آن مي‌شد.
دكتر راحيل علي‌پور، باستان‌شناس از كالج دانشگاهي لندن، انگلستان كه پژوهش اخير را انجام داده در مكاتبه‌اي با Gizmodo در اين خصوص گفته است كه اين فولاد بوته‌اي كه در چاهك توليد مي‌شده، حاوي حدود ۱ تا ۲ درصد كروم و ۲ درصد فسفر بوده است.
باستان‌شناسان و مورخان تا همين اواخر كاملا مطمئن بودند كه فولاد كروم (با كروم اشتباه گرفته نشود) اختراعي متأخر بوده است. درواقع، فولاد ضدزنگي كه حالا مي‌شناسيم، در قرن بيستم ابداع شده و حاوي كروم بسيار بيشتري از فولاد ساخت ايرانيان باستان است. علي‌پور نيز با اشاره به همين موضوع عقيده دارد كه فولاد كروم ايرانيان باستان، ضدزنگ به آن معنايي كه مي‌شناسيم نبوده است.
بقاياي حاوي يك تكه سرباره كه در حفاري‌هاي محوطه باستاني چاهك كشف شده است
علي‌پور و همكارانش در پژوهش خود نوشته‌اند، مقاله جديد، اولين شواهد از افزودن آگاهانه (ماده معدني) كروم و به‌احتمال‌زياد كروميت به فولاد و درنتيجه ساخت فولاد با كروم پايين است. ترجمه نسخ خطي ايراني، پژوهشگران اين تيم را به محوطه باستاني چاهك (در جنوب استان يزد) رساند. چاهك قبلا قطب مهمي براي توليد فولاد بوده و تنها محوطه باستان‌شناسي در ايران است كه قبلا شواهدي از فولاد بوته‌اي از آن كشف شده كه در آن آهن به‌همراه ساير مواد معدني و آلي به بوته‌هاي آهنگري افزوده مي‌شده است. در اين روش، بوته مهر و لاك‌شده در كوره گذاشته شده و ذوب مي‌شدند و پس از خنك‌شدن، قالب ريخته‌گري با شكستن بوته برداشته مي‌شد. اين روش در ميان بسياري از فرهنگ‌هاي دنيا از جمله وايكنگ‌ها نيز از اهميت بسياري برخوردار بوده است.
علي‌پور گفت:
فولاد بوته‌اي به‌طور كلي يك فولاد بسيار باكيفيت است كه در آن ناخالصي وجود ندارد و براي ساخت اسلحه، زره و ساير ابزارآلات بسيار ايده‌آل است.
نسخه خطي كه در اين پژوهش مورد استفاده قرار گرفت، جزوه رايگان «الجماهر في معرفة الجواهر» نوشته ابوريحان بيروني، دانشمند برجسته ايراني نيمه دوم قرن چهارم و اوايل قرن پنجم خورشيدي بود كه در آن به‌صورت مفصل به سنگ‌هاي گران‌بها و فلزات و آلياژهاي فلزي پرداخته شده است. در اين جزوه رايگان، دستورالعمل‌هايي براي ساخت فولاد بوته‌اي ذكر شده، اما در آن از تركيبي مرموز به‌نام «روسختج (روسخته)» نام برده شده كه پژوهشگران عقيده دارند همان كروميت باشد.
نگاره‌اي از ابوريحان بيروني (۳۵۲ - ۴۲۷ خورشيدي)
حفاري‌هاي انجام گرفته در محوطه چاهك نيز پژوهشگران را به سرباره‌اي از فولاد بوته‌اي (تفاله‌هايي كه پس از جداسازي فلز باقي مي‌ماند) رساند. تاريخ‌گذاري راديوكربن اين يافته نشان داد كه قدمت آن به سده‌هاي ۱۰ تا ۱۲ ميلادي (چهارم تا ششم خورشيدي) مي‌رسد. پژوهشگران سپس از ميكروسكوپ الكتروني روبشي براي تجزيه‌وتحليل نمونه‌هاي به‌دست‌آمده بهره برده و موفق به يافتن ردپاي سنگ معدني كروميت در اين سرباره شدند. سرانجام تحليل ذرات فولاد موجود در سرباره نشان داد كه فولاد بوته‌اي چاهك حاوي ۱ تا ۲ درصد كروم است.
دكتر علي‌پور در اين خصوص توضيح مي‌دهد:
فولاد بوته‌اي حاوي كروم كه در چاهك ساخته شده، نمونه‌ي منحصر‌به‌فردي است. كروم عنصري است كه براي توليد فولاد مدرن از جمله فولاد ابزاري و فولاد ضدزنگ به‌كار مي‌رود. فولاد بوته‌اي چاهك از انديشه متخصصين خواص، مشابه فولاد ابزاري كنوني بوده و كروم موجب افزايس استحكام و سختي آن مي‌شده، خواصي كه براي ساخت ابزارآلات بسيار مهم بوده است.
علي‌پور در ادامه نيز افزود، آثار ساخته شده از فولاد بوته‌اي ايراني زيادي در موزه‌هاي مختلف جهان يافت مي‌شود و قبلا مي‌دانستيم كه فولاد بوته‌اي براي ساخت سلاح‌هاي تيز و برنده (همچون تيغه‌هاي شمشير و خنجر)، زره و ابزارآلات ديگر به‌كار مي‌رفته است. همچنين در اسناد تاريخي مكررا از چاهك به‌عنوان محلي براي ساخت شمشير و خنجر ياد شده است. بااين‌حال، در اين گزارش‌ها عنوان شده كه اين سلاح‌هاي (ساخت چاهك) به ارزش بسيار بالايي فروخته مي‌شدند، ولي زودشكن بوده و خيلي زود نيز ارزش خود را از دست دادند.
ذرات فسفر نيز كه در تجزيه‌‌وتحليل‌هاي پژوهشگران از فولاد چاهك به‌دست آمد، موجب كاهش نقطه‌ي ذوب فلز و همين‌طور درجه سختي آن و درنتيجه زود شكني آن مي‌شده است. علاوه بر اينكه كشف اخير، باستان‌شناسان را به خاستگاه فولاد رسانده، به‌عقيده پژوهشگران از يافته‌هاي اخير مي‌توان براي تشخيص آثار باستاني و مصنوعات ساخته‌شده از فولاد چاهك در موزه‌هاي دنيا نيز استفاده كرد.
هم انديشي ها