تنگي نفس؛ دلايل ايجاد، روش‌هاي درمان و جلوگيري

تنگي نفس يا ديس‌پنه به تنفس دشوار و كوتاه گفته مي‌شود كه احساس ناخوشايند و سختي را براي بيمار به‌همراه دارد. اين اشكال مي‌تواند به‌علت عوامل مختلفي همانند بيماري كرونا، بيماري‌هاي ريوي همانند آسم، بيماري‌هاي قلبي و حتي اضطراب به‌وجود آيد.

نوع تنگي نفس از خفيف و موقتي تا جدي و طولاني متفاوت است و تشخيص و درمان آن در برخي مواقع مي‌تواند دشوار باشد؛ زيرا علل مختلفي براي بروز آن وجود دارد. درادامه با معرفي علائم، علل، روش‌هاي تشخيص، درمان، عوارض و جلوگيري از تنگي نفس همراه شما خواهيم بود.

تنگي نفس مي‌تواند درنتيجه فشار بيش‌از‌حد و گذراندن وقت در مكاني مرتفع رخ دهد يا حتي نشانه‌اي از طيف وسيعي از اشكالات باشد. علائمي كه براي فرد در‌معرض تنگي نفس رخ مي‌دهد، عبارت‌اند از:

• تنگي نفس پس از ورزش يا به‌علت وجود بيماري
• احساس گرفتگي يا خفگي ناشي از اشكالات تنفسي
• تنفس دشوار
• احساس فشار در قفسه سينه
• تنفس سريع
• تپش قلب
• خس‌خس سينه
• سرفه‌كردن

درصورتي‌كه تنگي نفس به‌طور‌ناگهاني رخ دهد يا علائم شديد باشد، ممكن است نشانه‌اي از بيماري جدي باشد.

تنگي نفس هميشه به يك علت رخ نمي‌دهد. براي نمونه، فرد ممكن است پس از ورزش شديد يا رفتن به ارتفاع يا تغييرات عمده دما (معمولا افزايش دما) دچار تنگي نفس شود. بااين‌حال، تنگي نفس معمولا به اشكالات سلامتي مربوط مي‌شود. اين وضعيت گاهي اوقات فقط مي‌تواند حالتي از تناسب‌اندام باشد و ورزش علائم را بهبود بخشد؛ اما ممكن است از مسئله‌اي جدي در سلامتي هم نشئت بگيرد.

براساس اعلام پزشكان متخصص، شايع‌ترين علل تنگي نفس آسم، نارسايي قلبي، بيماري انسداد ريوي مزمن (COPD)، بيماري بينابيني ريه، ذات‌الريه و اشكالات روان‌شناختي را شامل مي‌شود كه معمولا با اضطراب همراه است. توجه كنيد كه اگر تنگي نفس به‌طور‌ناگهاني شروع شود، آن را «تنگي نفس حاد» مي‌نامند.

در حالت كلي، تنگي نفس حاد مي‌تواند به‌علل زير رخ دهد:

• آسم
• اضطراب
• ذات‌الريه
• خفگي يا استنشاق آنچه راه‌هاي تنفسي را مسدود مي‌كند
• واكنش‌هاي آلرژيك
• كم خوني
• از‌دست‌دادن خون و در‌نتيجه كم‌خوني
• قرارگرفتن طولاني‌مدت در‌معرض مونواكسيدكربن
• نارسايي قلبي
• كاهش فشارخون
• آمبولي ريوي يا وجود لخته خون در شريان ريه
• اشكال ريوي
• فتق هياتال

اگر فردي بيش از يك ماه با تنگي نفس دست‌وپنجه نرم كند، اين حالت را «تنگي نفس مزمن» مي‌نامند. تنگي نفس مزمن مي‌تواند به‌علل زير رخ دهد:

• آسم
• بيماري انسداد ريوي مزمن
• اشكالات قلبي
• چاقي
• فيبروز ريوي بينابيني: بيماري است كه باعث زخم‌شدن بافت ريه مي‌شود

برخي از اشكالات ديگر ريه هم ممكن است باعث تنگي نفس شود كه برخي از آن‌ها ازاين‌قرارند:

• خروسك
• جراحت و آسيب به ريه
• سرطان ريه
• بيماري سل
• بيماري فشارخون ريوي
• ذات‌الجنب يا پلوريت: التهاب پرده جنب در اطراف ريه
• ادم ريوي: تجمع بيش‌از‌حد مايعات در ريه
• ساركوئيدوز: هنگامي‌كه خوشه‌هاي سلول‌هاي التهابي در ريه‌ها رشد مي‌كنند

تنگي نفس با اشكالات قلبي زير هم مرتبط است:

• كارديوميوپاتي: طيف وسيعي از بيماري‌هاي عضله قلب
• آريتمي يا ريتم غيرطبيعي قلب
• نارسايي قلبي
• پريكارديت: التهاب بافت اطراف قلب

آلاينده‌هاي محيطي همانند موادشيميايي، بخار، گرد‌و‌غبار و دود مي‌توانند تنفس را براي افراد دچار تنگي نفس دشوار كنند. قرار‌گرفتن در‌معرض مواد حساسيت‌زا همانند گَرده گُل يا كپك مي‌تواند باعث بروز تنگي نفس در افراد مبتلا به آسم شود؛ البته امكان پيشگيري از برخي از آلاينده‌ها همانند استعمال دخانيات وجود دارد.

بيماري انسداد ريوي مزمن و آمفيزم و برونشيت مزمن هم برخي ديگر از عواملي هستند كه مي‌توانند وضعيت تنفس را براي افراد دشوار كنند. براساس اعلام سازمان COPD، همه مبتلايان به تنگي نفس الزاما به بيماري انسداد ريوي مزمن مبتلا نيستند؛ اما ۹۰ درصد افراد مبتلا به اين بيماري در يك مرحله از زندگي‌شان سيگاري بودند.

تنگي نفس با شرايطي همانند هيپوكسي يا هيپوكسمي مي‌تواند همراه باشد كه به سطح پايين اكسيژن خون اشاره مي‌كند. اين مسئله به‌نوبه خود به كاهش سطح هوشياري و ساير علائم شديد در افراد مي‌تواند منجر شود.

توجه كنيد در‌صورت شديد‌بودن تنگي نفس و تداوم آن، خطر نقص شناختي موقتي يا دائمي وجود خواهد داشت، اين شرايط نشانه‌اي از شروع يا بدتر‌شدن ساير اشكالات پزشكي در افراد نيز مي‌تواند باشد.

تنگي نفس در برخي مواقع مي‌تواند زندگي افراد را تهديد كند؛ بنابراين در‌صورت بروز هر‌يك از علائم زير، بايد فورا به پزشك مراجعه كرد:

• شروع ناگهاني تنگي نفس شديد
• ناتواني در انجام فعاليت‌ها به‌علت تنگي نفس
• درد و احساس فشار در قفسه سينه
• حالت تهوع

همه انواع تنگي نفس به درمان فوري پزشكي نياز ندارند؛ اما تنگي نفس مي‌تواند اشكالات جدي را براي سلامتي به‌همراه داشته باشد. توصيه مي‌كنيم در‌صورت بروز هر‌يك از علائم زير به پزشك مراجعه كنيد و از وي مشاوره بگيريد:

• تغيير در نوع تنفس و احساس ضعف
• محدودشدن فعاليت‌هاي روزانه به‌علت اشكالات تنفسي
• اشكال در تنفس هنگام خوابيدن
• التهاب در پا و مچ پا
• تب‌ولرز و سرفه
• خس‌خس سينه

پزشك معمولا با انجام معاينه فيزيكي و سؤال درباره علائم بيمار و البته تجربيات پزشكي‌اش، تنگي نفس را به‌راحتي تشخيص مي‌دهد. فرد بايد به سوالاتي ازاين‌دست پاسخ دهد: «چگونه و از چه زماني دچار تنگي نفس شده است؟» و «اين شرايط چه مدتي طول مي‌كشد؟» و «چندين‌بار اين اتفاق افتاده و شدت آن چقدر است؟»

پزشكان ممكن است براي تشخيص دقيق تنگي نفس و ارزيابي سلامت قلب، ريه‌ها و سيستم‌هاي مرتبط از اشعه ايكس قفسه سينه و تصاوير توموگرافي كامپيوتري (CT) كمك بگيرند. همچنين، گرفتن نوار قلب (ECG) ممكن است در نشان‌دادن علائم حمله قلبي يا اشكالات ديگر قلبي مؤثر باشد.

توجه كنيد كه انجام آزمايش اسپيرومتري براي اندازه‌گيري جريان هوا و ظرفيت ريه بيمار هم مي‌تواند يكي از روش‌هاي مؤثر باشد؛ زيرا مي‌تواند نوع و ميزان دقيق اشكالات تنفسي را در افراد تعيين كند. انجام ساير آزمايش‌ها نيز مي‌تواند سطح اكسيژن موجود در خون بيمار و ظرفيت خون براي حمل اكسيژن را مطالعه كند.

درمان تنگي نفس به‌ علت ايجاد آن بستگي دارد. فردي كه به‌علت فشار بيش‌از‌حد دچار تنگي نفس مي‌شود، احتمالا پس از استراحت و رسيدن به آرامش، بهبود و شرايط پايداري پيدا مي‌كند؛ اما در برخي موارد شديد، به استفاده از اكسيژن نياز است. مبتلايان به آسم يا بيماري انسداد ريوي مزمن ممكن است گشاد‌كننده برونش تنفسي استنشاقي داشته باشند تا در‌صورت لاخبار تخصصي از آن استفاده كنند.

افراد مبتلا به بيماري‌هاي مزمن همانند بيماري انسداد ريوي براي بهبود تنفس نياز به مشاوره و مراقبت‌هاي پزشكي دارند. اين برنامه درماني به جلوگيري از وقايع حاد و كُندكردن روند پيشرفت بيماري كمك بسزايي خواهد كرد.

اگر تنگي نفس با آسم مرتبط باشد، مصرف داروهايي همانند شل‌كننده برونش تنفسي و استروئيدها بسيار مؤثر خواهند بود. اگر تنگي نفس از نوع عفونتي همانند ذات‌الريه باكتريايي ناشي شود، مصرف آنتي‌بيوتيك‌ها مي‌توانند بسيار مفيد واقع شوند؛ البته ساير داروها همانند داروهاي ضد‌التهاب غير‌استروئيدي (NSAID) و داروهاي ضد اضطراب هم مي‌توانند مفيد باشند.

اشكالات تنفسي ناشي از بيماري انسداد ريوي مزمن مي‌تواند با تكنيك‌هاي خاص تنفسي همانند تنفس با لب خميده و تمرينات تقويت عضلات در تنفس بهبود پيدا كند. افراد مي‌توانند روش دقيق انجام اين كارها را در برنامه‌هاي توان‌بخشي ريوي بياموزند. بسياري از افراد با انجام اين كارها بسيار بهبود يافته و نتيجه‌اي مثبتي گرفته‌اند.

در‌صورتي‌كه آزمايش‌ها نشان‌دهنده سطح پايين اكسيژن در خون باشد، ممكن است به اكسيژن مكمل نياز باشد. بااين‌حال، همه افراد مبتلا به تنگي نفس دچار سطح پايين اكسيژن در خون نيستند. براساس آزمايش‌ها، مشخص شد كه علائم بسياري از افراد مبتلا به تنگي نفس در‌برابر جريان ملايم هواي خنك در اطراف سر‌و‌صورت آن‌ها بهبود پيدا خواهد كرد.

افراد مبتلا به تنگي نفس مي‌توانند براي بهبود سلامت كلي‌شان اقداماتي انجام دهند و فضاي تنفسي بيشتري داشته باشند. اين عوامل عبارت‌اند از:

• ترك سيگار
• اجتناب از عوامل محرك ديگر، همانند دودهاي شيميايي و مواد آلاينده
• كاهش وزن؛ زيرا اين امر مي‌تواند بي‌قراري قلب و ريه‌ها را كاهش دهد و ورزش‌كردن را آسان‌تر كند. بد نيست بدانيد كه اين عوامل مي‌توانند سيستم قلبي‌عروقي و تنفسي فرد را تقويت كنند.
• سعي كنيد از فعاليت در ارتفاعات زياد بپرهيزيد؛ زيرا اين مسئله مي‌تواند تنفستان را دچار اشكال كند.

تنگي نفس گروه‌هاي خاصي از افراد را به روش‌هاي گوناگون مي‌تواند تحت‌تأثير قرار دهد. درادامه، به اين گروه‌ها اشاره خواهيم كرد:

بروز علائم خفيف تنگي نفس در دوران بارداري شايع است و بدين‌علت اتفاق مي‌افتد كه بارداري ظرفيت تنفس زنان را تغيير خواهد داد. البته بهتر است بدانيد با اينكه ظرفيت تنفس در دوران بارداري افزايش مي‌يابد، در پايان بارداري تا ۲۰ درصد كاهش حجم ريه به‌وجود خواهد آمد.

تنگي نفس مي‌تواند رماني به‌وجود آيد كه افراد در مرحله پيشرفته بيماري‌هاي مزمن قرار دارند. در اين مرحله، پزشك استفاده از برخي داروها را براي بهبود بيماران تجويز خواهد كرد؛ اما توجه كنيد كه مصرف بعضي داروهاي خاص براي درمان تنگي نفس، اشكالات بيشتري براي بيمار مي‌تواند ايجاد كند.

بيماري‌هاي ‌دستگاه تنفسي فوقاني كه باعث تنگي نفس حاد در نوزادان مي‌شوند، جدي هستند و به مراجعه فوري به بيمارستان نياز دارند. در انديشه متخصصين داشته باشيد كه اين بيماري‌ها يكي از علل مهم تنگي نفس در نوزادان محسوب مي‌شوند. خروسك و استنشاق جسم خارجي و التهاب اپيگلوت از علل شايع تنگي نفس در نوزادان به‌شمار مي‌روند.

تنگي نفس مي‌تواند به‌علل مختلفي در افراد به‌وجود آيد و درمان آن هم به علت دقيقش بستگي دارد. در‌صورتي‌كه تنگي نفس از نوع بيماري زمينه‌اي همانند ذات‌الريه يا آسم خفيف ناشي شود، درمان اين بيماري‌ها ممكن است اشكالات تنفسي را برطرف كند يا تا حد زيادي كاهش دهد.

اگر تنگي نفس از بيماري‌هاي جدي يا مزمن همانند نارسايي مزمن قلب يا آسم شديد يا بيماري انسداد ريوي مزمن ناشي شود كه با گذشت زمان بدتر مي‌شوند، ممكن است كامل بهبود نيابد. بيماران مبتلا به تنگي نفس براي تهيه و پيروي از برنامه درماني جامع بايد زيرانديشه متخصصين پزشك قرار گيرند و مداوم مشاوره شوند.