پنج روز سرنوشت‌ساز در شيوع كوويد ۱۹

يك سال پيش، دولت چين شهر ووهان را قرنطينه كرد. هفته‌ها پيش از آن، مقامات اين كشور ادعا كرده بودند كه شيوع تحت كنترل است و فقط چندين مورد مرتبط به بازار حيوانات زنده وجود داشت؛ اما در واقع، ويروس در سراسر كشور در حال انتشار بود.

بي‌بي‌سي به داستان پنج روز حساس اوايل شيوع كوويد ۱۹ پرداخته است كه درادامه مي‌خوانيد.

تا ۳۰ دسامبر، چندين نفر در بيمارستان‌هاي مركز شهر ووهان بستري شده بودند؛ درحالي‌كه دچار ذات‌الريه و تب شديد بودند. اولين مورد شناخته‌شده، مردي در دهه‌ي هشتم زندگي بود كه اول دسامبر بيمار شد. بسياري از آن‌ها با بازار غذاهاي دريايي هوانان ارتباط داشتند و پزشكان شك كرده بودند كه بيماري آن‌ها ذات‌الريه معمولي نيست. نمونه‌هايي از ريه‌هاي آلوده براي شناسايي علت بيماري به شركت‌هاي توالي‌يابي ژنتيك ارسال شده بود و نتايج اوليه نشان‌دهنده‌ي ويروس كروناي جديدي شبيه ويروس سارس بود. مقامات بهداشتي محلي و مركز كنترل بيماري چين متوجه مسئله شده بودند؛ اما چيزي به عموم مردم نگفتند. براساس مدل‌سازي پژوهشگران دانشگاه نورت ايسترن بوستون در آن زمان، احتمالا بين ۲۳۰۰ تا ۴۰۰۰ فرد آلوده شده بودند. همچنين تصور مي‌شد شيوع هر چند روز از انديشه متخصصين اندازه دو برابر شود. همه‌گيرشناسان مي‌گويند در بخش اول شيوع، هر روز و حتي هر ساعت حياتي است.

حدود ساعت ۱۶ روز ۳۰ دسامبر، نتايج توالي‌يابي عامل بيماري‌زا به دست رئيس اورژانس بيمارستان مركزي ووهان رسيد. طبق مصاحبه‌اي كه بعدا به رسانه‌هاي دولتي چين داده شد، او هنگام خواندن نتايج خيس عرق شد. در بالاي گزارش كلمات هشداردهنده‌اي به چشم مي‌خورد: «كروناويروس سارس.» او دور آن را با قرمز خط كشيد و آن را از طريق پيام‌رسان چيني وي‌چت براي همكارانش فرستاد. در عرض يك ساعت و نيم، تصوير مذكور به دست پزشكي در بخش چشم‌پزشكي بيمارستان رسيد كه لي ون‌ليانگ نام داشت. وي اين مورد را در گروه كلاس‌هاي دانشگاهي خود منتشر كرد و هشدار داد: «پيام را خارج از گروه پخش نكنيد. از خانواده و عزيزان خود بخواهيد كه احتياط كنند.»

وقتي سارس در اواخر ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ در جنوب چين منتشر شد، پكن روي شيوع بيماري سرپوش گذاشت و اصرار داشت كه همه چيز تحت كنترل است. اين امر موجب شد ويروس در سراسر جهان گسترش پيدا كند. واكنش پكن، انتقادات بين‌المللي و خشم و اعتراض مردم چين را برانگيخت. بين سال‌هاي ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴، سندرم تنفسي حاد يا سارس در سراسر جهان بيش از ۸ هزار فرد را آلوده كرد و جان حدود ۸۰۰ نفر را گرفت.

طي چند ساعت بعد، اسكرين‌شات‌هايي از پيام دكتر لي به‌طور الكترونيك منتشر شد. در سراسر چين، ميليون‌ها نفر به‌صورت الكترونيك به گفت‌وگو در مورد سارس مشغول شدند. معلوم شد توالي‌ياب‌ها مرتكب اشتباهي شده‌اند؛ ويروس عامل عفونت‌ها، سارس نبود، بلكه ويروس كروناي جديدي بود كه شباهت زيادي به سارس داشت؛ اما اين لحظه‌ي حساسي بود: اخبار شيوع احتمالي منتشر شده بود.

كميسيون بهداشت ووهان قبلا مي‌دانست كه چيزي در بيمارستان‌هاي شهر در حال اتفاق افتادن است. در آن روز، مقامات كميسيون ملي بهداشت پكن از راه رسيدند و نمونه‌هاي ريه به حداقل ۵ آزمايشگاه دولتي در ووهان و پكن فرستاده شد تا به‌طور هم‌زمان ويروس را توالي‌يابي كنند.

درحالي‌كه پيام‌هاي حاكي از بازگشت احتمالي سارس در رسانه‌هاي اجتماعي چيني در حال انتشار بود، كميسيون بهداشت ووهان به بيمارستان‌ها دو دستور فرستاد. اولين دستور اين بود كه همه‌ي موارد را مستقيما به كميسيون بهداشت گزارش كنند و دوم اينكه، بدون مجوز هيچ اطلاعاتي را علني نكنند. طي ۱۲ دقيقه اين دستورها به‌صورت الكترونيك درز كرد.

اگر تلاش‌هاي همه‌گيرشناس باتجربه‌اي به نام مارجوري پولاك، معاون سردبير پرومِد-ميل نبود، ممكن بود چند روز بيشتر طول مي‌كشيد تا اين گفتگوها از شبكه‌هاي اجتماعي چيني‌زبان به سراسر جهان منتشر شود. پرومد-ميل سازماني است كه هشدارهايي درباره شيوع بيماري‌ها به سراسر جهان ارسال مي‌كند. پولاك رايانامهي از يكي از آشناهايش در تايوان دريافت كرد با اين سؤال كه آيا در مورد اين موضوع كه به‌صورت الكترونيك منتشر شده است، چيزي مي‌داند.

در فوريه‌ي سال ۲۰۰۳، پرومد اولين جايي بود كه اخبار سارس را منتشر كرد. اكنون پولاك شاهد وضعيت آشنايي بود. او به بي‌بي‌سي گفت: «واكنش من اين بود: به دردسر افتاده‌ايم.» سه ساعت بعد، او نوشتن پستي اضطراري را به پايان رسانده بود و درخواست اطلاعات بيشتري در مورد شيوع جديد كرد. اين پست در نيمه‌شب در مدت كوتاهي براي حدود ۸۰ هزار عضو پرومد ارسال شد.

با انتشار اخبار مربوط به شيوع بيماري در چين، پروفسور جورج اف گائو، مدير كل مركز كنترل بيماري چين تماس‌هايي از سراسر جهان دريافت كرد كه پيشنهاد كمك داشتند.

چين پس از سارس زيرساخت‌هاي بيماري‌هاي عفوني خود را نوسازي كرد و در سال ۲۰۱۹، گائو قول داد سيستم نظارت الكترونيك چين بتواند از وقوع شيوع ديگري مانند سارس پيشگيري كند؛ اما دو دانشمندي كه با گائو تماس گرفتند، مي‌گويند به انديشه متخصصين نمي‌رسيد وي نگران باشد. دكتر پيتر دشك، رئيس گروه پژوهشي بيماري‌هاي عفوني اكوهلث آليانس در نيويورك، به بي‌بي‌سي گفت: «پيام متني طولاني به گائو فرستادم و پيشنهاد كردم كه گروهي را به آنجا بفرستم و براي حمايت آن‌ها هر كاري را كه لازم است، انجام دهم اما در پاسخ فقط يك پيام كوتاه تبريك سال نو دريافت كردم.»

ايان ليپكين، همه‌گيرشناس دانشگاه كلمبيا در نيويورك نيز در تلاش بود تا با گائو تماس بگيرد و بالاخره موفق شد با وي گفت‌وگو كند. جزئياتي كه ليپكين در مورد گفتگوي خود فاش مي‌كند، بينش جديدي را در مورد آنچه مقامات برجسته چيني آماده كرده بودند تا در اين نقطه‌ي حساس بگويند، فراهم مي‌كند. ليپكين به بي‌بي‌سي گفت: «او ويروس را شناسايي كرده بود و مي‌گفت اين ويروس كروناي جديدي است و قابليت انتقال بالايي ندارد. اين واقعا براي من راضي‌كننده نبود، زيرا شنيده بودم افراد بسيار زيادي آلوده شده‌اند. فكر نمي‌كنم كه او دروغ مي‌گفت، اما فكر مي‌كنم كه اشتباه مي‌كرد.»

ليپكين مي‌گويد به عقيده‌ي او گائو بايد توالي‌هايي را كه به دست آورده بودند، منتشر مي‌كرد و اين مسئله آن‌قدر مهم بود كه نبايد در انتشار آن ترديد مي‌كرد. گائو كه درخواست‌هاي بي‌بي‌سي را براي مصاحبه رد كرد، به رسانه‌هاي دولتي گفته است كه توالي‌ها به محض امكان، منتشر شدند و او هرگز علناً اعلام نكرده است كه انتقال انسان به انسان وجود ندارد. در آن روز، كميسيون بهداشت ووهان با انتشار بيانيه‌ي مطبوعاتي اظهار داشت كه ۲۷ مورد ذات‌الريه ويروسي شناسايي شده است، اما شواهد آشكاري در مورد انتقال انسان به انسان وجود ندارد.

۱۲ روز ديگر گذشت تا اينكه چين بالاخره توالي‌هاي ژنتيكي را در اختيار جامعه‌ي بين‌الملل قرار داد. دولت چين چندين درخواست مصاحبه با بي‌بي‌سي را رد كرد. در عوض، طي بيانيه‌هاي مفصلي در مورد پاسخ چين، اظهار داشت كه چين در مبارزه عليه كوويد ۱۹ هميشه با گشودگي، شفافيت و مسئوليت و به‌موقع عمل كرده است.

طبق قوانين بين‌المللي، شيوع بيماري‌هاي عفوني جديد كه با خطر انتشار جهاني همراه است، بايد طي ۲۴ ساعت به سازمان جهاني بهداشت گزارش شود؛ اما در تاريخ ۱ ژانويه، سازمان جهاني بهداشت هنوز به‌صورت رسمي از شيوع خبر نداشت. روز قبل، مقامات سازمان پست پرومد را مشاهده كردند و با كميسيون بهداشت چين تماس گرفتند. پروفسور لارنس گاستين، مدير مركز همكاري‌هاي سازمان بهداشت جهاني در زمينه بهداشت ملي و جهاني در دانشگاه جرج تاون مي‌گويد: «اين مسئله بايد گزارش مي‌شد. عدم گزارش نقض آشكار مقررات بين‌المللي بهداشت بود.» دكتر ماريا ون كرخوف، همه‌گيرشناس سازمان جهاني بهداشت مي‌گويد: «تصور ما از اول اين بود كه شايد نوعي ويروس كروناي جديد باشد. براي ما سؤال اصلي اين نبود كه آيا انتقال انسان به انسان وجود دارد، بلكه وسعت انتقال بود و اينكه در كجا در حال انتشار است.»

دو روز قبل از پاسخ چين به سازمان جهاني بهداشت بود؛ اما چيزي كه آن‌ها افشا كردند، مبهم بود و مي‌گفت در آنجا ۴۴ مورد ذات‌الريه ويروسي با علت نامشخص وجود دارد. چين مي‌گويد از تاريخ سوم ژانويه به‌طور منظم و كامل با سازمان جهاني بهداشت در ارتباط بوده است؛ اما گزارش‌هايي كه به دست خبرگزاري آسوشيتدپرس رسيده است، نشان‌دهنده‌ي دلسردي و خشم مقامات سازمان جهاني بهداشت است. مايك رايان، مدير برنامه فوريت‌هاي بهداشتي سازمان جهاني بهداشت، در يكي از جلسات گفته بود اينكه «هيچ شاهدي از انتقال انسان به انسان وجود نداشته است» كافي نيست و بايد داده‌ها را ببينيم.

از‌انديشه متخصصين قانوني، سازمان جهاني بهداشت موظف است كه اطلاعاتي را كه چين ارائه داده است، منتشر كند. اگرچه آن‌ها به انتقال انسان به انسان مشكوك بودند، اما به علت عدم دسترسي به اطلاعات، سازمان نمي‌توانست تا سه هفته بعد اين موضوع را تأييد كند. داك كانگ، از آسوشيتدپرس مي‌گويد: «اين نگراني‌ها چيزي نبود كه آن‌ها بخواهند به‌طور علني در مورد آن صحبت كنند. در عوض، آن‌ها عملا تسليم چين شدند و درنهايت نتيجه همان چيزي شد كه مقامات چيني به‌دنبال آن بودند كه همه‌چيز تحت كنترل است كه البته درواقع چنين نبود».

تعداد افراد آلوده به ويروس هر چند روز، دو برابر مي‌شد و افراد بيشتري روانه‌ي بيمارستان‌هاي ووهان مي‌شدند؛ اما در اين وضعيت، به‌جاي اينكه به پزشكان اجازه داده شود تا نگراني‌هاي خود را علناً اعلام كنند، رسانه‌هاي دولتي كارزاري را به راه انداختند كه عملا آن‌ها را ساكت كرد.

در تاريخ ۲ ژانويه، تلويزيون مركزي چين داستاني را در مورد پزشكاني بخش كرد كه چهار روز پيش، اخبار شيوع را منتشر كرده بودند. در اين برنامه از اين پزشكان به‌عنوان «شايعه‌سازان» و «كاربران اينترنت» ياد شد كه براي بازجويي به دفتر امنيت عمومي ووهان برده شدند و مطابق با قانون با آن‌ها برخورد شد. يكي از اين پزشكان لي ونليانگ چشم‌پزشك بود كه هشدارش همه‌جا منتشر شد. او اعتراف به جرمي را امضا كرد. اين پزشك در ماه فوريه، براثر كوويد ۱۹ جان باخت.

دولت چين مي‌گويد شواهدي وجود ندارد كه نشان دهد آن‌ها اخبار شيوع را سركوب مي‌كردند و از پزشكاني مانند دكتر لي خواسته شده بود تا اطلاعات تأييدنشده را منتشر نكنند.

اما تأثير سركوب اخبار بسيار وخيم بود، زيرا اگرچه براي پزشكان آشكار شده بود كه انتقال انسان به انسان وجود دارد، از علني كردن اين موضوع پيشگيري مي‌شد. يكي از كاركنان بيمارستان دكتر دلي گفت: «طي چند روز، افراد مبتلا به تب بسياري به بيمارستان آمدند. وضعيت از كنترل خارج شده بود و ما وحشت كرديم؛ اما بيمارستان مي‌گفت اجازه نداريم در‌اين‌باره با كسي صحبت كنيم.»

دولت چين مي‌گفت براي تعيين اينكه آيا ويروس جديد مي‌تواند از فردي به فرد ديگر منتقل شود، به فرايند علمي دقيقي نياز است. مقامات ۱۸ روز ديگر را به همين منوال ادامه مي‌دهند كه هيچ انتقال انسان به انساني وجود ندارد.

آزمايشگاه‌هاي سراسر كشور براي تهيه‌ي توالي ژنتيكي كامل ويروس در حال تلاش بودند. در ميان آن‌ها، ويروس‌شناس مشهوري در شانگهاي به نام پروفسور ژانگ يونگ‌ژن بود كه توالي‌يابي را در ۳ ژانويه آغاز كرد. وي پس از دو روز كار بي‌وقفه، توالي كامل را مشخص كرد. نتايج وي ويروسي را نشان مي‌داد كه شبيه سارس و بنابراين احتمالا قابل انتقال بود.

هيچ‌يك از آزمايشگاه‌ها توالي ژنتيكي ويروس را منتشر نكردند. چين همچنان ادعا مي‌كرد كه اين ذات‌الريه ويروسي بدون شاهد آشكاري در مورد انتقال انسان به انسان است. شش روز طول كشيد تا سرانجام اعلام شود كه ويروس جديد نوعي ويروس كرونا است و حتي در آن زمان، توالي ژنتيكي ويروس به اشتراك نگذاشته شد تا كشورهاي ديگر آزمايش‌هايي ايجاد كرده و رديابي شيوع ويروس را آغاز كنند.

سه روز بعد، در ۱۱ ژانويه، ژانگ تصميم گرفت خود را به خطر بيندازد و وقتي سوار هواپيمايي پكن-شانگهاي شد، به هولمز اجازه داد تا توالي ويروس را منتشر كند. اين تصميم براي او با هزينه‌ي شخصي همراه بود. روز بعد آزمايشگاه او تعطيل شد، اما اقدام وي بن‌بست را شكست. به‌زودي دانشمندان ديگري كه توالي را به دست آورده بودند، نيز آن را منتشر كردند. جامعه‌ي علمي بين‌الملل وارد عمل شد و كيت‌هاي تشخيصي تا ۱۳ ژانويه در دسترس عموم قرار گرفت.

اما با وجود شواهد دانشمندان و پزشكان، چين همچنان انتقال انسان به انسان را تا ۲۰ ژانويه تأييد نكرد.

لارنس گاستين، متخصص كارشناس قوانين بهداشت با اشاره به اينكه در آغاز شيوع هر بيماري نوظهوري هميشه آشفتگي وجود دارد، مي‌گويد: «كنترل اين ويروس از روز اول دشوار بوده است؛ اما زماني‌كه ما (جامعه‌ي بين‌‌الملل) متوجه شديم ويروس از انساني به انسان ديگر منتقل مي‌شود، دير شده بود و ويروس قبلا گسترش پيدا كرده بود». همان‌طور كه وانگ لينفا، ويروس‌شناس خفاش‌ها در سنگاپور مي‌گويد: «بيستم ژانويه خط جداكننده است: قبل از آن چين مي‌توانست خيلي بهتر كار كند و پس از آن ساير جهان بايد گوش‌به‌زنگ مي‌بود تا بسيار بهتر از اين عمل كند.»