فضانوردان شوروي چگونه براي حضور در فضا يادگيري مي‌ديدند
در سيزده آوريل سال ۱۹۶۱ روزنامه‌نگار روزنامه‌ي ايزوستيا از شوروي، جورجي استروموف با اولين مردي كه به فضا رفت، ملاقات مي‌كند؛ او يوري گاگارين است. استروموف درباره‌ي او اين‌گونه گزارش مي‌دهد: «مردي با روحيه، تند و تيز به همراه لبخندي شگفت‌انگيز كه صورتش را روشن مي‌كند و گاهي گودي‌هايي روي گونه‌ي او ظاهر مي‌شود. او از كنجكاوي‌هايي كه باعث تحت فشار قرار گرفتنش براي ارائه‌ي جزئياتي از آنچه در طول يك و نيم ساعت حضورش در خارج از زمين ديده و تجربه كرده، قدرداني مي‌كند.»
در جزوه رايگانچه‌اي كه به مناسبت سفر مرد اهل شوروي در فضا منتشر شده است، مصاحبه با گاگارين در چندين صفحه ادامه دارد. اين فضانورد، تجربه‌اش را اين‌گونه توصيف مي‌كند: «افق مانديشه متخصصينه‌اي منحصربه‌فرد و به گونه‌اي غير معمول زيبا را به نمايش مي‌گذارد.» او اتحاد جماهير شوروي را هم تحسين مي‌كند و دراين‌باره مي‌گويد: «من سفر خود را وقف تمام مردمانمان مي‌كنم كه در صف اول بشريت قدم مي‌زنند و جامعه‌ي جديدي مي‌سازند.»
در يك سيستم سياسي كه روزنامه‌نگاري به جاي تصويري واقع‌گرايانه از وقايع، به سمت تبليغات گرايش دارد، مي‌توان به‌راحتي استدلال كرد كه نقل قول‌هاي گاگارين ساختگي است. اين سخنان ممكن است توسط سانسورگران تغيير كرده باشد؛ اما احتمال زيادي وجود دارد كه سخنان واقعي اين فضانورد نيز باشند. گاگارين، خلبان جنگنده كه در يك دهكده‌ي كوچك بزرگ شده بود، يك مرد اهل خانواده‌ي بسيار دوست‌داشتني بود. او واقعا خوش‌چهره، باشخصيت و از همه مهم‌تر، عضو وفادار و دارنده‌ي كارت حزب كمونيسم بود.
يوري الكسي‌يويچ گاگارين كه فضانورد روس و نخستين فضانورد جهان بود، در روز ۱۲ آوريل ۱۹۶۱ با فضاپيماي وُستوك-۱ به فضا رفت و به مدت ۱۰۸ دقيقه مدار زمين را يك دور به‌طور كامل پيمود. عصر سفرهاي فضايي انسان با اين پرواز آغاز شد. به نقل از ويكي‌پديا، يكي از دغدغه‌هاي دولت‌مردان و مسئولان سازمان فضايي شوروي، انتخاب تاريخي مناسب براي نخستين سفر فضايي بود. بر اساس اطلاعات كسب‌شده، مقامات شوروي گمان برده بودند كه برنامهي اولين سفر فضايي آمريكا در روز ۲۰ آوريل ۱۹۶۱ اجرا مي‌شود. آنان مصمم بودند فضانورد خود را قبل از آن تاريخ به فضا بفرستند.
در عمل، اولين فضانورد آمريكايي تا يك ماه بعد از آن تاريخ پرواز نكرد. برنامهي آمريكا براي فرستادن فضانورد به بلندپروازي برنامه شوروي نبود و فضاپيماي آمريكايي مركوري براي پرواز به مدار زمين طراحي نشده بود؛ بلكه قرار بود پروازي كوتاه در مسير پرتابه‌اي (Ballistic) زير مدار زمين در ارتفاع حدود ۱۰۰ مايلي داشته باشد. البته بر اساس تعاريف رسمي، مي‌شد همين پرواز كوتاه را «اولين پرواز فضايي» دانست. به همين علت، بازه زماني بين روزهاي ۱۱ تا ۱۷ آوريل همان سال براي اولين پرواز فضايي شوروي در انديشه متخصصين گرفته شد.
به نقل از بي‌بي‌سي، يوري گاگارين پس از پرواز تاريخي خود به سمت رياست مركز يادگيري فضانوردان در شهرك ستاره‌ها انتخاب شد. در همين حال و در كنار حرفه‌ي رسمي، او با بازديد و سخنراني در شهرها و كشورهاي گوناگون، نقش عمده‌اي در افزايش آگاهي عمومي در مورد سفرهاي فضايي ايفا كرد. هشت سال پس از سفر فضايي‌اش، يوري گاگارين در يك سانحه هوايي كشته شد.
گاگارين به خاطر سفر فضايي تاريخي خود تبديل به ستاره‌اي جهاني شد و نشان‌ها و عنوان‌هاي افتخار بي‌شماري از سراسر جهان دريافت كرد. شب ۱۲ آوريل هر سال به‌عنوان «شب يوري» گرامي داشته و جشن‌ها و گردهمايي‌هايي در سراسر جهان به ياد نخستين فضانورد جهان برپا مي‌شود.
برنامهي اوليه‌ي انسانيِ فضايي ناسا در انظار عمومي پخش شد؛ اما اخيرا داستان كامل نحوه‌ي انتخاب و يادگيري فضانوردان توسط اتحاد جماهير شوروي منتشر شده است. امپراتوري كمونيست مشتاقانه اين ايده را گسترش مي‌داد كه انتخاب براي همه آزاد است و اين اولين مردان در فضا و اولين زن (والنتينا ترشكووا) داوطلب بودند؛ اما اين مطلب به‌طور كامل صحيح نيست.
گاگارين پس از احراز صلاحيت خلباني جنگنده، در يك فرودگاه هوايي دورافتاده در مرز نروژ و روسيه با جنگنده‌هاي جت ميگ-۱۵ در مرزهاي غربي جنگ سرد مستقر بود. در اواخر تابستان ۱۹۵۹، دو پزشك براي مصاحبه با يك گروه خلبان منتخب به پايگاه مي‌رسند. پزشكان پس از شروع با فهرستي در حدود ۳۵۰۰ نامزد بالقوه، جستوجوي خود را به حدود ۳۰۰ خلبان در غرب روسيه محدود كردند.
استيون واكر، نويسنده‌ي جزوه رايگان «فراتر از آن» كه سال‌ها براي جستوجوي آرشيوهاي روسي تلاش كرده است تا داستان كامل مأموريت گاگارين را جمع‌آوري كند، دراين‌باره مي‌گويد: «افرادي كه با آن‌ها مصاحبه مي‌شد، هيچ سرنخي نداشتند كه چرا با آن‌ها مصاحبه مي‌كنند.» مصاحبه شامل يك گفتوگوي ظاهرا معمولي در مورد شغل، آرزوها و خانواده بود. برخي از مردان براي گفتوگوي دوم دعوت مي‌شدند. پزشكان ادعا مي‌كردند كه به‌دنبال نامزدهايي براي نوع جديدي از ماشين پرواز هستند؛ اما در هيچ زماني انگيزه‌ي واقعي خود را نشان نمي‌دادند.
استيون واكر دراين‌باره مي‌گويد: «آن‌ها به‌دنبال خلبان‌هاي نظامي هستند؛ افرادي كه قبلاً براي احتمال كشته شدن خود براي كشورشان ثبت نام كرده‌اند كه در واقع اين همان چيزي است كه ما در اينجا با آن دست‌وپنجه نرم مي‌كنيم؛ زيرا لاخبار تخصصيا شانس زنده بازگشتن چندان زياد نيست.» درحالي‌كه ناسا خلبان‌هاي آزمايشي نظامي را به‌عنوان اولين فضانوردان خود انتخاب مي‌كند تا با مركوري، فضاپيماي پيچيده خود پرواز كنند، وستوك، كپسولِ شوروي براي كنترل از زمين طراحي شده است. به جز موارد اضطراري، خلبان‌ها پرواز زيادي انجام نخواهند داد.
واكر مي‌گويد: «آن‌ها به‌دنبال افرادي نيستند كه تجربه‌ي زيادي داشته باشند؛ بلكه آنچه آن‌ها به دنبالش هستند، اساسا نسخه‌ي انساني يك سگ است. كسي كه مي‌تواند آنجا بنشيند و مأموريت را تحمل كند، سپس با نيروهاي شتابي مقابله كرده و زنده بازگردد.» دقيقا مانند سگ‌هاي فضايي كه دانشمندان موشكي شوروي بيش از يك دهه است كه به فضا پرتاب مي‌كنند، فضانوردان بايد مطيع و كوچك باشند تا در كپسول تنگ جا شوند.
در پايان، به ۱۳۴ فرد منتخب كه همه خلبان‌هاي جوان، با قد كمتر از ۷ فوت و ۵ اينچ (۱۶۸ سانتي‌متر) بودند، فرصت داده مي‌شود تا براي اين مأموريت فوق مخفي داوطلب شوند. به برخي گفته مي‌شود كه اين مأموريت شامل يادگيري پرواز با يك فضاپيما است. برخي ديگر معتقدند كه اين مدل جديدي از هلي‌كوپتر است. هيچ يك از خلبان‌ها مجاز به مباحثه درباره‌ي اين پيشنهاد با همكاران يا مشورت با خانواده‌اش نيست.
در همين حال، در آوريل ۱۹۵۹، ايالت متحده‌ي آمريكا نام هفت فضانورد مركوري را اعلام مي‌كند. نامزدها يك سري تست‌هاي طاقت‌فرساي جسمي، پزشكي و رواني كه دقيقا در جزوه رايگان تام ولف (و فيلم بعدي و مجموعه‌ي تلويزيوني اخير آن) به نام The Right Stuff آورده شده، پشت سر گذاشتند. هنگامي كه در يك كنفرانس مطبوعاتي از جان گلن، نامزد فضانوردي سؤال شد كه در ميان تست‌ها كدام را كمتر از بقيه دوست دارد. او پاسخ داد: «انتخاب يكي از آن‌ها دشوار است؛ زيرا اگر بفهميد چه تعداد دهانه در بدن انسان وجود دارد و تا چه حد مي‌توانيد به هر يك از آن‌ها برويد، مي‌توانيد پاسخ دهيد كه كدام يك از آن‌ها براي شما سخت‌ترين خواهد بود.»
اما با توجه به سؤالات بسياري كه در مورد چگونگي كنار آمدن انسان با سخت‌گيري‌هاي فضانوردي، شتاب، بي‌وزني و انزوا باقي مانده است، به هر حال دليلي براي انتخاب افرادي با بيش‌ترين توانايي جسمي و رواني وجود دارد. فردي كه مسئول آزمايش نامزدهاي فضايي شوروي است، ولاديمير يزدوفسكي، استاد انستيتوي هواپيمايي و پزشكي فضايي مسكو است. وي قبلا بر برنامهي سگ‌هايي فضايي نظارت داشته و توسط همكاران (در خلوت) مردي خشن و مغرور توصيف شده است. واكر او را مردي با نوعي از چهره‌ي ترسناك جيمز باند توصيف مي‌كند كه با اين افراد بي‌رحمانه برخورد مي‌كرد.
تقريبا در هر مورد، آزمايش‌هاي شوروي طولاني‌تر، سخت‌تر و دقيق‌تر از آزمايش‌هاي تحميل‌شده توسط فضانوردان آمريكايي است. بيش از يك ماه، داوطلبان تزريق، كاوش و توليد مي‌شوند. آن‌ها را در اتاق‌هايي كه دما تا هفتاد درجه‌ي سانتي‌گراد افزايش پيدا مي‌كند، قرار مي‌دهند. محفظه‌هايي كه به‌تدريج با كمبود اكسيژن مواجه شده و صندلي‌هايي لرزشي كه لحظه‌ي پرتاب را شبيه‌سازي مي‌كنند. برخي از نامزدها از هم مي‌پاشند، بقيه فقط بيرون مي‌روند.
در تمام مراحل، مردان از گفتن آنچه انجام مي‌دهند به خانواده و دوستانشان منع شده‌اند. حتي در ماهِ تست‌ها هنوز عده‌اي بودند كه نمي‌دانستند براي چه تست انجام مي‌دهند. سرانجام ۲۰ نفر از اين جوانان موفق به يادگيري در يك مركز جديد فضانوردي مي‌شوند. در ابتدا تنها چند كلبه‌ي نظامي در جنگلي نزديك به مسكو است؛ اما نام آن به Star City تغيير خواهد يافت. هيچ كنفرانس مطبوعاتي و اطلاعيه‌اي وجود ندارد. به‌طور رسمي، برنامهي پرواز فضايي انسانِ شوروي هنوز وجود ندارد.
واكر دراين‌باره مي‌گويد: «اگر پايگاه را ترك كنند، به آن‌ها گفته مي‌شود كه به كسي نگويند چه كاري انجام مي‌دهند، چرا آنجا هستند، اگر كسي سؤال كند، آن‌ها بايد بگويند كه عضو يك تيم ورزشي هستند. همه چيز كنترل مي‌شود. همه چيز مخفي است. همه چيز پشت درهاي بسته است.» برنامهي يادگيريي، خود شبيه به برنامه آمريكايي‌ها است اما تأكيد كمتري بر كنترل فضاپيما دارد. درست مانند سگ‌هاي فضايي، مردان با شتاب‌هاي گيج‌كننده‌اي روي سانتريفيوژ مي‌چرخند، براي چند روز در اتاق‌هاي ايزوله‌ي ضد صدا حبس مي‌شوند و تقريبا مورد ارزيابي‌هاي فيزيكي و رواني قرار مي‌گيرند.
يك تفاوت قابل توجه با برنامهي آمريكايي‌ها، ميزان يادگيري چتر نجات روس‌ها است. دليل اين امر آن است كه براي جلوگيري از آسيب‌ديدگي جدي بر اثر برخورد، بايد از فضاپيماي خود به بيرون پرتاب شوند. اين واقعيت كه كپسول و خلبان آن به‌صورت جداگانه فرود مي‌آيند، راز ديگري است كه تا سال‌ها بعد فاش نمي‌شود. درحالي‌كه چندين مرد ديگر نتوانستند نمره‌ي لازم را كسب كنند، يك گروه اوليه متشكل از شش فضانورد براي اولين پروازها انتخاب مي‌شوند. زماني‌كه ناسا مي‌كند اميدوار است اولين مرد خود را در بهار ۱۹۶۱ به فضا بفرستد، سرگئي كورولف، رئيس برنامهي اتحاد جماهير شوروي متوجه مي‌شود كه فرصت محدودي باقي مانده است.
در ۵ آوريل ۱۹۶۱، فضانوردان به آنچه در حال حاضر به‌عنوان كيهان فضايي بايكورنو در صحراي قزاقستان شناخته مي‌شود، مي‌رسند. هنوز هم هيچ يك از آنان نمي‌داند چه كسي اولين مرد حاضر در فضا خواهد بود. سرانجام، تنها چند روز قبل از پرتاب، شانس درِ خانه گاگارين را مي‌زند. تا زماني‌كه گاگارين در مدار بالاي زمين است، هيچ‌كس به جز نزديك‌ترين افراد به برنامهي فضايي نام او را نمي‌داند.
به گزارش خبرنگار ويژه ازوستيا، استروموف، صبح روز ۱۲ آوريل «يوري گاگارين» آخرين خوش‌وبش‌ها را با دوستان در پايين موشك انجام داده و سپس وارد فضاپيما شد. چند ثانيه بعد فرمان داده شد. فضاپيماي غول‌پيكر به سمت ستارگان برخاست. او فرزند ارسالي اتحاد جماهير شوروي را به زمين بازمي‌گرداند. خلباني فضايي با Right Stuff روسي (اشاره به نامِ جزوه رايگان گفته‌شده در بالا).
تا پيش از پرواز گاگارين، هيچ انساني به فضا نرفته بود. همچنين هيچ انساني خارج از جو زمين و در شرايط بي‌وزني قرار نگرفته بود. پزشكان و روانشناسان نگران اين بودند كه فضانورد با ورود به مدار زمين و قرار گرفتن در بي‌وزني از يك سو و مشاهده‌ي فضاي بيكران و كره زمين از سوي ديگر، تعادل رواني خود را از دست داده و دست به اقدامات غير قابل پيش‌بيني بزند.
به همين دليل فضاپيماي وستوك-۱ به‌گونه‌اي ساخته شده بود كه تمام پرواز را به‌طور خودكار انجام دهد. تنها راه از كار انداختن كنترل خودكار و به دست گرفتن ناوبري فضاپيما، وارد كردن شماره‌ي رمز ويژه‌اي در سيستم ناوبري بود. اين شماره رمز روي كاغذي نوشته شده و در پاكتي سربسته در داخل فضاپيما قرار داده شده بود. كنترل دستي فضاپيما تنها در حالتي امكان داشت كه فضانورد در حالت رواني مناسب قرار داشته و توان باز كردن پاكت، خواندن شماره‌ي رمز و وارد كردن آن شماره به سامانه‌ي ناوبري را داشته باشد.
مجمع عمومي سازمان ملل در نشست ويژه‌اي به تاريخ ۷ آوريل ۲۰۱۱ قطعنامه‌اي صادر كرد كه به موجب آن، روز ۱۲ آوريل به مناسبت سالگرد پرواز تاريخي يوري گاگارين به دور مدار زمين (۱۲ آوريل ۱۹۶۱)، «روز پرواز فضايي بشر» نام‌گذاري شده است. پيش‌نويس اين قطعنامه را كشور روسيه كه وارث فعاليت‌هاي فضايي اتحاد جماهير شوروي سابق است، به مناسبت پنجاهمين سالگرد سفر فضايي يوري گاگارين به مجمع عمومي سازمان ملل ارائه كرده بود.
هم انديشي ها