قرارداد هوشمند (smart contract) چيست و چگونه كار مي‌كند؟

قرارداد يكي از اركان اصلي زندگي در جامعه مدرن است. تمام جنبه هاي زندگي اجتماعي ما را انواع و اقسام قراردادها دربر گرفته است از خانه‌اي كه در آن زندگي مي‌كنيم تا مدركي كه از دانشگاه مي‌گيريم همه و همه برپايه قراردادها ايجاد شده‌اند. اما اين قراردادها اشكالاتي نيز دارند. يكي از مهم‌ترين اشكالاتي كه قراردادهاي امروزي دارند، نياز به طرف ثالث براي تأييد و نظارت بر نحوه قرارداد است. براي خريد يك خانه جديد مجبوريد يك مشاور املاك استخدام كرده تا شما را در طي كردن مراحل قانوني آن راهنمايي كند. همچنين شما نياز به يك ضمانت داريد تا ديگران نتوانند ادعاي تملك خانه را داشته باشند. از طرفي طي كردن تمام اين مراحل نياز به صرف زمان و هزينه دارد به طوريكه بعضي قراردادها روزها و حتي ماه‌ها به طول مي‌انجامد و هزينه‌هاي سرسام‌آوري به دو طرف قرارداد تحميل مي‌كند.

حال شرايطي را تصور كنيد كه خريدار و فروشنده در مقابل چشم هزاران نفر معامله را انجام دهند. در اين صورت اگر يكي از دو طرف از قرارداد تخطي كرد هزاران شاهد مي‌توانند به نفع طرف ديگر گواهي دهند. اين دقيقا همان كاري است كه قراردادهاي هوشمند انجام مي‌دهند.

مثال خريد خانه يكي از ساده‌ترين متخصصدهايي است قراردادهاي هوشمند در اختيار شما قرار مي‌دهد. تصور كنيد قصد خريد سهام يك شركت در هند را  داريد، يا مي‌خواهيد روي يك پروژه در آفريقاي جنوبي سرمايه‌گذاري كنيد، يا مي‌خواهيد به يك معلم در گواتمالا پول قرض بدهيد، يا يك نقاش هستيد و مي‌خواهيد نقاشي‌هايتان را در يك حراجي در هلند به فروش برسانيد. اينها كارهايي است كه با وجود قراردادهاي موجود امكان‌پذير نيست يا بسيار سخت و هزينه‌بر است اما تمام اين كارها با مفهوم قرارداد هوشمند امكان‌پذير خواهد بود.

در سال ۱۹۹۴ فردي به‌نام نيك سابو (Nick Szabo) ايده‌اي را مطرح كرد كه مبتني بر آن شركت‌ها مي‌توانستند بدون نياز به اعتماد به فرد ثالث قراردادها را بين يكديگر منعقد كنند. ايده‌ سابو اين بود كه قراردادها به‌صورت كدهاي رايانه‌اي نوشته و در يك فضاي رمزنگاري شده قرار داده شود. سپس هر زمان تمام شرايط قرارداد به‌طور كامل اجرا شود نرم‌افزار به‌طور خودكار قرارداد را كامل شده تلقي كرده و معامله را آزاد كند.

سابو بعدها جزوه رايگاني به‌نام «قرارداد هوشمند: ساخت بلاك براي بازارهاي ديجيتال آزاد» (Smart Contracts: Building Blocks for Digital Free Markets) نوشت و در آن ايده خود را به‌طور كامل شرح داد اما به‌علت عدم رشد فناوري بلاك‌چين در آن زمان هيچكدام از ايده‌هاي سابو عملي نشدند. تا اينكه در سال ۲۰۰۹ بيت كوين اولين متخصصد فناوري بلاك چين را معرفي كرد. جالب است بدانيد كه سابو در آن زمان سازوكاري را براي ايجاد يك ارز ديجيتال غيرمتمركز به‌نام بيت گلد طراحي كرد كه بسياري از ايده‌هاي وي در بيت كوين كنوني اجرايي شده‌اند. در سال ۲۰۱۵ جوان نابغه روس، ويتاليك بوترين (Vitalik Buterin) اتريوم را تأسيس و اولين نمونه از قراردادهاي هوشمند را برپايه ايده‌هاي سابو معرفي كرد.

بگذاريد با يك مثال ساده شروع كنيم. احتمالا دستگاه‌هاي فروش خودكار يا وندينگ ماشين‌ها (vending machine) را ديده‌ايد. دستگاهي كه طبق يك قرارداد مشخص پولي را از شما گرفته و محصول مورد انديشه متخصصين را به شما تحويل مي‌دهد. اين ماشين‌ها با حذف واسطه‌ها هزينه خريد را براي شما كاهش داده‌اند و همچنين محدوديتي نيز ندارند و شما مي‌توانيد هر ساعت از شبانه‌روز از آن‌ها خريد كنيد. اين يك نمونه ساده از يك قرارداد هوشمند است.

براي درك بهتر عملكرد قرارداد هوشمند بايد به درك صحيح‌تري از فناوري بلاكچين دست پيدا كنيم. تصور كنيد با دوستان خود به سفر مي‌رويد. در اين سفر هركدام اقلامي را خريداري مي‌كنيد و هركس كه چيزي مي خرد به بقيه اعضا اعلام كرده و آن‌ها نيز مبلغ، جنس و خريدار را هركدام به‌صورت جداگانه يادداشت مي‌كنند. حال به پايان سفر رسيده و قصد تسويه حساب داريد. همگي به يادداشت‌هاي خود رجوع كرده و مي‌بينيد كه كدام شخص بيشتر و كدام شخص كمتر هزينه كرده است. از آنجايي كه هركس به‌صورت مجزا هزينه‌ها را يادداشت كرده امكان تقلب وجود ندارد (مگر اينكه بيش از ۵۰درصد اعضا به‌صورت هماهنگ شده دست به تقلب بزنند). حال افرادي كه هزينه كمتري كرده‌اند مابه التفاوت را به افرادي كه بيشترين هزينه‌ها را داشته‌اند، مي‌پردازند. اين يك مثال ساده از كاري است كه بلاكچين انجام مي‌دهد.

بلاكچين يك جزوه رايگانخانه ديجيتالي غير متمركز و توزيع شده‌ است كه براي ضبط معاملات در ميان رايانه‌هاي بسياري استفاده مي‌شود تا نتوان بدون تغيير تمام بلوك‌هاي بعدي و بدون همكاري شبكه مقادير ثبت شده را با استفاده از پس‌انداز تغيير داد. به عبارت ديگر بلاكچين شبكه‌اي از رايانه هاي بهم پيوسته است كه اين رايانه‌ها به‌طور مستمر بر اعمال يكديگر نظارت مي‌كنند و هيچگونه تغييري در شبكه بلاكچين بدون تأييد اكثريت اعضا امكان‌پذير نيست.

در قرارداد هوشمند از غيرمتمركز بودن و همينطور نظارت همگاني بلاكچين استفاده مي‌شود تا اعضا بتوانند با خيال آسوده به انعقاد قرارداد بپردازند. هنگامي كه شما قراردادي را در يك بلاك قرار مي دهيد اين قرارداد ديگر قابل تغيير نخواهد بود. چرا كه هرگونه تغييرات بايد به تأييد اكثريت اعضا برسد و اين اتفاق امكان تقلب در قرارداد را تقريبا به صفر مي‌رساند.

مثال خريد خانه را در انديشه متخصصين بگيريد. در حالت عادي به تمام كاغذبازي‌‌هايي كه پيش‌تر در مورد آن صحبت كرديم، نياز داريد. اما تحت يك قرارداد هوشمند تنها لازم است مفاد قرارداد را به زبان برنامه‌نويس وارد كرده و درون زنجيره بلاك قرار دهيد. از آن زمان شما مالك خانه هستيد و هيچكس نمي‌تواند در اين مالكيت تغييري بوجود آورد.

در هر قرارداد هوشمند سه بخش وجود دارد:

بخش اول امضا كنندگان هستند. در هر قرارداد بايد دو يا چند طرف وجود داشته باشد تا قرارداد مابين آن‌ها منعقد شود. امضا كنندگان با توافق بر سر مفاد قرارداد ابتدا آن را تأييد كرد و سپس در زماني‌كه شرايط قرارداد به‌طور كامل احصا شد يكبار ديگر امضا كنندگان اتمام قرارداد را تأييد كرده و قرارداد تكميل مي‌شود.

بخش دوم موضوع توافق است. موضوع توافق تنها مي‌تواند يك شيء (object) باشد كه در محيط قرارداد هوشمند وجود دارد. همچنين قرارداد هوشمند بايد دسترسي بدون مانع و مستقيم به شي مورد توافق را داشته باشد. مثلا اگر قرار است در ازاي قراردادي، يك اپليكيشن به فرد تحويل داده شود. شبكه قرارداد هوشمند بايد به فايل اپليكيشن دسترسي داشته باشد.

بخش سوم شرايط توافق است. هر قرارداد بايد شرايط خاصي را دربربگيرد. اين شرايط بايد به‌صورت رياضي به‌طور كامل نوشته شده و با يك زبان برنامه‌نويسي كه مخصوص قرارداد هوشمند است، توصيف شود. اين شرايط شامل الزامات طرفين قرارداد و همينطور پاداش‌ها، تنبيهات و ساير شرايط موجود در قرارداد است.

اما اين تمام راه نيست. متاسفانه فناوري بلاكچين هنوز به‌عنوان فناوري غالب جايگزين نشده است و بسياري از شركت‌ها حتي غول‌هاي تكنولوژي از سيستم‌هاي سنتي براي انجام امور مالي خود استفاده مي‌كنند. اگر دو شركت مختلف بخواهند براي اجراي پروژه‌اي مشترك قراردادي منعقد كنند نمي‌توانند به‌طور كامل از فناوري بلاكچين استفاده كنند چرا كه بسياري از منابع لازم مانند سيستم‌هاي مالي، حسابداري و... خارج از زنجيره قرار دارد.

براي حل اين اشكال از راه حلي به‌نام اوراكل استفاده مي‌شود. اوراكل به نوعي واسطه بين بلاكچين و API‌ سيستم‌هاي خارج از بلاكچين هست كه اطلاعات را بين اين دو سيستم ترجمه مي‌كند. به‌عنوان مثال اگر شما براي يك قرارداد نياز به تبديل دلار به اتريوم داريد اوراكل مي‌تواند بين يك صرافي الكترونيك كه خارج زنجيره است و قرارداد هوشمند كه داخل زنجيره قرار دارد ارتباط برقرار كرده و اين تبديل را انجام دهد.

سه مدل اوراكل وجود دارد: نوع اول اوراكل‌هايي است كه توسط اشخاص توسعه داده مي‌شوند نوع دوم اوراكل هاي متمركز است كه معمولا توسط شركت‌هاي خصوصي ارائه مي‌شوند، در انتخاب اين اوراكل‌ها بايد دقت كرد چرا كه امكان دارد با هك شدن يا از بين رفتن سرورها قرارداد نيز از بين برود و در نهايت نوع سوم اوراكل‌هاي غير متمركز است كه توضيح نوع كاركرد اين اوراكل‌ها در حوصله مقاله نيست.

 قراردادهاي هوشمند برتري‌هاي انكار ناپذيري نسبت به قراردادهاي سنتي دارند كه از اين جمله مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

يكي از ويژگي‌هاي برجسته بلاكچين كه در قراردادهاي هوشمند از آن‌ها استفاده مي‌شود، شفافيت است. همان‌طور كه گفته شد تمام مفاد قرارداد بين دو شخص به‌طور كاملا شفاف مشخص شده و در شبكه در معرض ديد ساير اعضاي موجود در سيستم قرار مي‌گيرد. اين ويژگي به طرفين قرارداد اجازه مي‌دهد تا از وجود شفافيت در طول قرارداد مطمئن باشند.

كاغذبازي و مستندسازي قراردادها در تمام جوامع وجود دارد. اين سلسله مراتب بروكراتيك در گذشته به خاطر جلوگيري از هرگونه سواستفاده لازم و ضروري بود؛ اما در جهان پرسرعت امروز تنها باعث كند شدن روند كارها خواهد شد. استفاده از قراردادهاي هوشمند در مقايسه با فرايندهاي سنتي باعث مي‌شود ساعت‌ها يا حتي روزها صرفه‌جويي در زمان رخ بدهد.

در قراردادهاي سنتي ممكن است چندين شرط از شرايط قرارداد مغفول باقي بماند و تا مدت‌ها كسي متوجه اين مسئله نشود تا اينكه اشكالي پيش بيايد. در چنين مواقعي شركت‌ها درگير يك سلسله دعاوي حقوقي خواهند شد كه نتيجه‌اي جز هدر رفتن وقت و زمان ندارد. قراردادهاي هوشمند اين اشكال را حل كرده‌اند. در قراردادهاي هوشمند تا زماني‌كه تمام مفاد قرارداد يك به يك انجام نشود قرارداد به اتمام نخواهد رسيد از اين رو ديگر جايي براي خطاي انساني وجود ندارد.

همان‌طور كه گفته شد هنگامي كه قرارداد وارد بلاك مي‌شود ديگر هيچ يك از دو طرف نمي‌توانند تغييري در مفاد قرارداد ايجاد كنند. اين اتفاق باعث مي‌شود كه تقلب‌هايي كه گاهي در قراردادهاي سنتي رخ مي‌دهد، غير ممكن باشد.

همان‌طور كه گفته شد مستندسازي يكي از اركان اصلي در قراردادهاي سنتي است. اين مستندات نياز به يك مكان فيزيكي براي ذخيره‌سازي دارند. حال آنكه قرارداد هوشمند نياز به هيچ فضاي فيزيكي براي ذخيره‌سازي داده‌ها ندارد. همچنين در قراردهاي سنتي دسترسي به پرونده‌ها كاري سخت و زمان‌بر است در حالي‌كه در قرارداد‌هاي هوشمند، طرفين قرارداد در هر زماني به مفاد قرارداد دسترسي دارند.

قراردادهاي سنتي هزينه‌هاي هنگفتي را به دو طرف وارد مي‌كنند. هزينه استخدام وكيل، شاهد، واسطه، كارهاي اداري و... اما در قرارداد هوشمند تنها طرفين قرارداد درگير خواهند شد و نياز به هيچ شخص ثالثي وجود ندارد.

در قرارداد هوشمند حتي نياز نيست به طرف مقابل اعتماد داشته باشيد. چراكه تمام فرايند توسط خود سيستم و قرارداد انجام خواهد شد. شما مي‌توانيد با خيال راحت با افراد مختلف حتي با مليت‌هاي متفاوت قرارداد امضا كرده و مطمئن باشيد كه افراد به تعهد خود پايبند خواهند بود.

همان‌طور كه گفته شد قراردادهاي هوشمند قابليت هاي بسيار زيادي در اختيار كسب‌وكارها قرار مي‌دهد از اين رو بسياري از شركت‌ها در استفاده از اين فناوري پيشتاز شده‌اند. به‌عنوان مثال شركت بيمه آكسا در فرانسه و اطلس در مالت نمونه‌اي از قراردادهاي هوشمند را در سال ۲۰۱۷ آزمايش كردند. اين نمونه اوليه شامل بيمه‌نامه‌هاي شركت‌هايي هواپيمايي مي‌شد كه در صورت تأخير پروازهايشان، به مشتريان خسارت پرداخت مي‌كرد.

روند كلي به اين صورت بود كه اگر مسافري قصد بيمه كردن پروازش را داشت معادل ۵ دلار رمزارز به قرارداد هوشمند وارد مي‌كرد و شركت بيمه نيز ۹۵ دلار به اين قرارداد اضافه مي‌كرد. درنتيجه داخل قرارداد هوشمند ۱۰۰ دلار رمزارز وجود داشت. در صورتي‌كه پرواز بدون تأخير انجام مي‌گرفت تمام ۱۰۰ دلار به حساب بيمه منتقل مي‌شد در غير اين صورت ۱۰۰ دلار به‌عنوان خسارت به مسافر واريز مي‌شد.

شركتي به‌نام انكريپجن ( Encrypgen) كه در حوزه سلامت فعاليت مي‌كند يكي ديگر از شركت‌هايي است كه از قرارداد هوشمند بهره مي‌برد. اين شركت در حوزه خريد و فروش ژنوم انسان فعاليت مي‌كند.افراد علاقه‌مند مي‌توانند اطلاعات DNA خود را در اين سايت به فروش برسانند تا محققين و پژوهشگران با استفاده از اين اطلاعات به تحقيق پيرامون ژنوم انسان بپردازند. اما اين اطلاعات علاوه بر اينكه مي‌تواند مورد سواستفاده قرار بگيرد. اين امكان نيز وجود دارد كه اطلاعات افراد به‌صورت عمومي منتشر شود و فرد نتواند از اين اطلاعات به خوبي درآمدزايي كند.

شركت انكريپجن براي حل اين اشكال از قراردادهاي هوشمند استفاده كرده است. به اين ترتيب اشكال دسترسي افراد ثالث به اطلاعات افراد حل شده است و همچنين افرادي كه به اين اطلاعات نياز داشتند بدون پرداخت هزينه آن نمي‌توانند به آن دسترسي داشته باشند.

اما تنها موسيقي نيست كه درگير اشكالات ناشي از نقض حق مالكيت معنوي شده است. ساير هنرهاي ديجيتالي مانند طراحي گرافيكي نيز در معرض خطرات ناشي از نقض حقوق مالكيت معنوي هستند. شركتي به‌نام Ascrib با استفاده از قراردادهاي هوشمند توانسته است به هنرمنداني كه در حوزه هنرهاي ديجيتالي فعاليت مي‌كنند، در راه بهره‌برداري مالي از فعاليت‌هاي هنري‌شان كمك كند.

يكي از پرسودترين و در عين حال ايزوله‌ترين صنايع دنيا صنعت معاملات الماس است. فعالان اين صنعت عموما در سوئيس هستند و يكي از جالب‌ترين اكوسيستم‌هاي تجاري دنيا را طي ساليان متمادي براي خود ايجاد كرده‌اند و تعجبآور نيست كه در استفاده از تكنولوژي نيز پيش‌گام باشند. در همين راستا شركت DeBeers پروژه‌اي مبتني بر بلاكچين به‌نام تركر (Tracr) طراحي كرده است كه به بهبود تأمين و لجستيك الماس كمك مي‌كند. همچنين تركر اشكالاتي مانند پولشويي، امنيت و حريم خصوصي، احراز هويت دارايي‌ها، نقص در فرايند زنجيره تأمين و... را تا حدود زيادي برطرف كرده است. البته شركت‌هاي ديگري نيز از قراردادهاي هوشمند براي بهبود زنجيره تأمين خود استفاده كرده‌اند كه از اين جمله مي‌توان به Maersk، IBM و Tomcar اشاره كرد.

در حقيقت اسم قرارداد هوشمند كمي گمراه كننده است. اين قراردادها نه به‌معناي واقعي كلمه هوشمند و نه به‌معناي حقوقي آن قرارداد هستند. قراردادهاي هوشمند تنها به اندازه‌اي كه برنامه‌نويس‌هاي آن هوشمند هستند، توانايي بروز هوش و استعداد دارند. از طرفي از انديشه متخصصين حقوقي بسياري از شاخص‌هاي يك قرارداد را ندارند.

تصور كنيد يكي از مفاد قرارداد مورد مناقشه دو طرف باشد و هركدام از دو طرف تفسير خود را از آن دارند. در اين صورت چه مي‌توان كرد؟ راهكار قراردادهاي هوشمند اين است كه فرد سومي وارد مناقشه شده و به قضاوت ميان دو طرف بپردازد. اما يكي از مهم‌ترين مزيت هاي قرارداد هوشمند بي نيازي از طرف ثالث بود. پس به‌انديشه متخصصين مي‌رسد در قراردادهاي هوشمند نيز نياز به طرف ثالث به‌طور كامل رفع نشده است. 

همچنين پياده‌سازي قراردادهاي هوشمند نيازمند صرف هزينه‌هاي بسيار زيادي است. اين هزينه‌ها را مي‌توان از دو جهت مطالعه كرد. اول هزينه‌هايي كه شركت‌ها براي تغيير سيستم‌هاي مالي و تجاري خود و سازگاري با سيستم قراردادهاي هوشمند متحمل شوند و دوم هزينه‌هايي كه بر عهده سيستم قضايي قرار مي‌گيرد تا با سيستم قراردادهاي هوشمند آشنا شده و قوانين و مقررات خود را مطابق با اين قراردادها تغيير دهند.

يكي ديگر از اشكالات قراردادهاي هوشمند عمومي بودن آن است. اگرچه اين عمومي بودن قراردادها باعث افزايش شفافيت در قرارداد مي‌شود اما از طرفي حريم خصوصي را نيز نقض مي‌كند. اگر دو شخص نياز به انعقاد يك قرارداد مخفيانه با يكديگر را داشته باشند قراردادهاي هوشمند اين قابليت را در اختيار آن‌ها نمي‌گذارد.

اشكال ديگر مربوط به خود فناوري بلاكچين است. اين فناوري به اندازه كافي سرعت ندارد درحاليكه فناوري‌هاي مشابهي درحال توسعه هستند كه سرعت و قابليت‌هاي بسياري بيشتري نسبت به بلاكچين دارند و بعيد نيست در آينده نزديك جايگزين آن شوند. فناوري‌هايي مانند (Peer-to-peer lending) كه مي‌تواند جايگزين مناسبي براي قراردادهاي هوشمند باشند.

و در پايان نوع مواجهه دولت‌ها و مردم با اين تكنولوژي بزرگ‌ترين اشكال بر سر راه فناوري‌هاي هوشمند است. دولت‌ها هنوز اين قراردادها را به رسميت نمي شناسند. از اين رو اگر شما در يك قرارداد هوشمند مالك خانه‌اي شويد، اين مالكيت توسط دولت ترتيب اثر داده نخواهد شد. از طرفي به‌انديشه متخصصين مي‌رسد پذيرفته شدن فناوري‌هاي نوين مانند رمزارزها و قراردادهاي هوشمند توسط عامه مردم مسيري بسيار طولاني درپيش دارد.

انديشه متخصصين شما چيست؟ آيا قراردادهاي هوشمند آينده ما را شكل مي‌دهند يا قراردادهاي سنتي همچنان برقرار خواهند ماند؟