گرمايش زمين؛ نتيجه فعاليت هاي انساني يا فرآيندي طبيعي؟

در ۵۰ سال گذشته متوسط دماي كره‌ي زمين با سرعت زيادي در حال افزايش بوده و حتي به گفته‌ي پژوهشگران اين سرعت در حال شتاب گرفتن است. با احتمال خيلي بالا مي‌توان ادعا كرد كه سرعت افزايشي دما به خاطر شدت گرفتن فعاليت‌هاي انساني از اواسط قرن بيستم است. افزايش فعاليت‌هاي انساني، افزايش توليد گاز كربن دي‌اكسيد و ديگر آلاينده‌ها را در پي داشته؛ اين گازها كه با نام گازهاي گلخانه‌اي شناخته مي‌شوند مانند پتويي روي كره‌ي زمين پهن شده‌اند و گرما را در جو زمين نگه مي‌دارند.

ماهواره‌هاي موجود در اطراف زمين و پيشرفت فناور‌ي‌، مطالعه‌ي جريان‌هاي هوايي در مقياسي بزرگ و همچنين گردآوري داده‌هاي تاريخي در مورد آب‌و‌هواي كره‌ي زمين را راحت‌تر كرده‌اند. نتيجه‌ي اين مشاهدات و مطالعات نشانه‌هاي زيادي از گرمايش زمين در خود دارند.

كاهش حجم يخچال‌هاي قطبي يكي از چندين واكنش زمين در برابر افزايش گازهاي گلخانه‌اي به‌حساب مي‌آيد. در اين بين شواهد تاريخي نظير فسيل‌ها، صخره‌هاي مرجاني قديمي يا سنگ‌هاي رسوبي همه نشان مي‌دهند كه روند فعلي افزايش دما تا ۱۰ برابر بيشتر از عصر بعد از يخبندان است.

همه‌ي ما گرماي بيش از اندازه‌ي هوا در تابستان امسال را تجربه‌ كرده‌ايم. بر اساس اطلاعات منتشرشده توسط مركز ملي داده‌هاي آب‌و‌هوايي (NOAA)، ماه ژوئن سال ۲۰۱۷ به‌عنوان سومين ماه گرم در بين داده‌هاي موجود در پايگاه داده‌ي اين مركز معرفي شده است. در اين بين مركز آسيا، غرب و مركز اروپا از كانون‌هاي اصلي گرماي هوا بوده‌اند.

موج گرماي بي‌سابقه‌ي گرما در اروپا يكي از عوامل آتش‌سوزي گسترده در جنگل‌هاي پرتغال در ژوئن ۲۰۱۷ به شمار مي‌رود؛ اما در آتش‌سوزي جنگل‌هاي پرتغال چرا بايد نقش گرمايش زمين را جدي گرفت؟ پژوهشگران با استفاده از داده‌هاي تاريخي موجود و مدل‌هاي مختلف آب‌و‌هوايي شانس پيدايش چنين آتش‌سوزي‌ها را در مقاطع مختلف تاريخي مطالعه كرده‌اند. بر اساس نتايج به‌دست‌آمده، شانس رخداد موج‌هاي گرمايي در منطقه‌ي غربي اروپا دو برابر و در كشور‌هاي اسپانيا و پرتغال تا ۱۰ برابر افزايش يافته است.

ژوئن ۲۰۱۷ براي ايراني‌ها هم گرم‌ترين ماه سال بود. هشتم تير سال ۱۳۹۶، اهواز ركورد گرما در جهان را شكست. بر طبق اطلاعات منتشرشده در وب‌سايت Weather Underground، شهر اهواز در روز هشتم تير در بين ساعت‌هاي ۱۶:۵۱ تا ۱۷ دمايي برابر ۵۴ درجه‌ي سلسيوس را تجربه كرده است كه مي‌توان آن را گرم‌ترين دماي ثبت‌شده توسط فناوري‌هاي نوين ثبت اطلاعات آب‌و‌هوايي به‌حساب آورد.

طبق آنچه ناسا اعلام كرده، متوسط دماي هوا در شش‌ماهه‌ي اول سال جاري ميلادي، ۱.۶۴ درجه‌ي فارنهايت بيشتر از متوسط دماي هوا در بين سال‌هاي ۱۹۵۱ تا ۱۹۸۰ بوده است.

منطق طرفداران گرم شدن تدريجي هواي كره‌ي زمين بر پايه‌ي مشاهدات دانشمندان از رخدادهاي مختلف در محيط زيست استوار است. افزايش سطح آب درياها كه نسبت به قرن بيستم دو برابر شده است و به‌طور متوسط هر سال ۱.۶ ميلي‌متر افزايش مي‌يابد، افزايش دماي هوا، افزايش دماي اقيانوس‌ها كه از سال ۱۹۶۹ شيبي افزايشي دارد، كاهش حجم يخچال‌هاي قطبي و افزايش ميزان اسيديته اقيانوس‌ها در نتيجه‌ي كاهش جمعيت آبزيان، افزايش فعاليت جلبك‌ها و تغيير شرايط شيميايي آب‌ها همگي از جمله مشاهدات دانشمندان هستند.

در بين اين همه‌ نشانه، گرمايش زمين منتقد كم ندارد. انتقاد از مدافعين گرمايش زمين به‌خصوص بعد از رياست جمهوري ترامپ در آمريكا، افزايش بيشتري پيدا كرد. دونالد ترامپ به‌صراحت مباحثه گرمايش زمين را رد كرد و مشاورين وي از نبود شواهد كافي براي قبول آن حرف مي‌زنند.

گروهي از منتقدان، تغييرات اقليمي را توطئه‌ي كشورهاي صنعتي جهان براي غلبه بر قدرت گرفتن كشورهاي ديگر مي‌دادند. بر اساس گفته‌هاي اين منتقدان كه مبتني بر تئوري‌هاي توطئه هم هستند، كشورهايي نظير آمريكا با به راه انداختن مباحثه گرمايش كره‌ي زمين و به دنبال آن ايجاد تعهدنامه‌هاي مختلف به دنبال كاهش رشد اقتصادهاي نوظهور و جلوگيري از نفوذ كشورهاي درحال‌توسعه در بازارهاي بين‌المللي هستند. اگر مباحثه‌هاي مرتبط با گرمايش زمين را به دو بخش سياسي و علمي تقسيم‌بندي كنيم، مطمئنا منطق اين دسته از منتقدان مبتني بر مباحث علمي نيست.

اما گروهي ديگر از منتقدان، گرمايش زمين را بخشي از چرخه‌ي طبيعي زمين مي‌دادند و چون دانش انسان در مورد دنياي اطراف خود بسيار ناچيز است، مطرح‌كنندگان گرمايش زمين را به ناآگاهي متهم مي‌كنند. كارل پوپر، فيلسوف مشهور، مي‌گويد:

ما مقدار زيادي مي‌دانيم اما ناآگاهي ما بدون مرز است  ... با هر معمايي كه حل مي‌كنيم نه‌فقط مسائل جديد و حل‌نشده مي‌يابيم، بلكه آنجا هم كه گمان مي‌برديم بر پايه‌اي استوار و مطمئن ايستاده باشيم در حقيقت همه‌اش نامطمئن و به تزلزل دچار است.

بر همين اساس و با ديدي انتقادي، منتقدان گرمايش زمين بر ناآگاهي ما از دنياي پيرامون پافشاري مي‌كنند و گرم شدن هوا را مربوط به چرخه‌هاي طبيعي زمين در انديشه متخصصين مي‌گيرند. علي اميري در خبرگزاري الف مي‌نويسد:

اصولا گرمايش زمين يك فرضيه است نه يك واقعيت قطعي علمي‌. فرضيه هم چيزي است كه اثبات نشده؛ پس همان‌طور كه بسياري‌ از شواهد و دانشمندان آن را تأييد مي‌كنند، بسيار از دانشمندان و شواهد، فرضيه گرمايش زمين و اثرات گاز‌هاي گلخانه‌اي‌ را غير واقعي‌ يا اغراق‌شده مي‌دانند و آن را رد مي‌كنند يا حداقل دليل آن را انسان يا نقش او نمي‌دانند.

منتقدان به شواهد مختلفي اشاره مي‌كنند تا در ماهيت گرمايش شبهه ايجاد شود. به‌عنوان مثال منتقدان به ناكارآمدي مدل‌هاي آب‌و‌هوايي و نبود داده‌هاي كافي تاريخي اشاره مي‌كنند. ايرادهاي موجود در مدل‌ها، پيش‌بيني شرايط آب‌و‌هوايي در بلندمدت را سخت و غيرقابل اعتماد كرده‌اند. از طرفي ديگر نشانه‌هاي ديگري در محيط زيست وجود دارند كه مخالف پيش‌بيني‌هاي موجود در فرضيه‌ي گرمايش زمين هستند؛ مثلا در سال ۲۰۱۲، حجم يخ‌هاي قطبي ۵۰ درصد افزايش داشته‌ است يا اينكه از سال ۱۹۹۷ تا به امروز تغيير بزرگي در دماي هوا رخ نداده است، اين در حالي است كه از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۷ تغييرات سالانه‌ي متوسط دماي هوا افزايش بيشتري داشته است. اگرچه تمامي اين ادعاها از طرف مدافعين گرمايش زمين با چالش رو‌به‌رو شده و نمي‌توان به‌طور كامل ادعاي منتقدان را پذيرفت. 

اما مهم‌ترين انتقاد به نقش CO2 يا فعاليت‌هاي انساني در گرمايش زمين مرتبط مي‌شود. دي‌اكسيد كربن از مهم‌ترين گازهاي گلخانه‌اي است كه با افزايش فعاليت‌هاي انساني، جنگل‌زدايي، استفاده از سوخت‌هاي فسيلي يا حتي فعاليت‌هاي طبيعي زمين مثل فعاليت آتش‌فشان‌ها ميزان آن افزايش مي‌يابد. در زير دو نمودار آمده است؛ نمودار اول ميزان CO2 موجود در جو زمين در چند سال گذشته و نمودار دوم ميزان CO2 در چندين هزار سال قبل كه شامل چندين دوره‌ي يخچالي است را نشان مي‌دهند.

همان‌طور كه مشخص است، ميزان كربن دي‌اكسيد موجود در هواي كره‌ي زمين در بيشترين مقدار رسيده است؛ اما منتقدان گرمايش زمين بر اين باور هستند كه كربن دي‌اكسيد و در كل گازهاي گلخانه‌اي نزديك به يك درصد از گازهاي موجود در هواي كره‌ي زمين را تشكيل مي‌دهند كه در اين بين سهم كربن دي‌اكسيد تنها ۰.۴ درصد است؛ بنابراين تغيير در ميزان اين گازها نمي‌تواند تأثير بزرگي بر دماي كره‌ي زمين بگذارد. نيتروژن و اكسيژن به ترتيب ۷۸ و ۲۱ درصد از جو زمين را تشكيل داده‌اند كه اين اكثريت هم مانعي براي نگهداري گرما در درون جو زمين نيستند. منتقدان معتقدند فرضيه‌ي گرمايش زمين بيش از حد به انسان و فعاليت‌هاي انساني متكي است و دانشمندان به‌جاي شناخت محيط اطراف خود براي پيدا كردن دلايل طبيعي گرمايش زمين، انگشت اتهام را به سمت انسان دراز كرده‌اند.

در سال ۲۰۰۸ تحقيقي در بين ۳۱۴۶ اقليم‌شناس انجام گرفت. ۹۶.۲ درصد از اين دانشمندان به فرضيه‌ي گرمايش زمين باور داشته‌اند و ۹۷.۴ درصد از اين افراد عامل اصلي پيدايش آن را فعاليت‌هاي انساني مي‌پنداشتند. انجمن پيشبرد علوم آمريكا در سال ۲۰۰۶ بيان كرده است:

شواهد علمي گوياي آن هستند كه گرمايش زمين با نقش‌آفريني فعاليت‌هاي انساني در حال اتفاق افتادن است و در آينده يك خطر جدي براي جامعه‌ي جهاني به‌حساب مي‌آيد.

مطابق متن پيمان آب‌و‌هوايي پاريس، كشور‌هاي امضاكننده متعهد شده‌اند كه دماي هواي كره‌ي زمين را تا انتهاي قرن حاضر تا ۲ درجه‌ي سلسيوس بيشتر از متوسط دماي هوا قبل از عصر صنعتي شدن حفظ كنند. با اين حال متوسط دماي هوا در ژوئن سال ۲۰۱۷، ۱.۰۱ درجه‌ي سلسيوس بالاتر از حد مجاز بود كه خود نشان‌دهنده‌ي كار دشوار جامعه‌ي جهاني در رسيدن به هدف توافق‌نامه‌ است.