مازوت چيست و چه معايبي براي انسان و محيط زيست دارد؟

با رسيدن فصل سرما، مباحثه آلودگي هوا در شهرهاي بزرگ به يكي از مباحثه‌هاي جديد هر محفلي تبديل مي‌شود. متهم اصلي بروز اين اشكال نيز چيزي نيست جز سوختي به نام «مازوت». براي داشتن درك بهتر از اين موضوع و آشنا‌شدن با ابعاد اين بحران جدي، بهتر است نگاهي دقيق به اين سوخت و عوارض آن بيندازيم.

نفت خامي كه از زمين استخراج مي‌شود، تركيبات مختلفي دارد و با استفاده از روش‌هاي خاص نيز بايد پالايش شود. در مراحل پالايش نفت خام به روش تقطير، تركيباتي به‌ نام نفت كوره از برج تقطير خارج مي‌شوند. مازوت يكي از انواع نفت كوره به‌شمار مي‌رود كه علاوه‌بر كيفيت بسيار نامطلوب، ويسكوزيته‌ي بسيار زيادي نيز برخوردار دارد.

لازمه‌ي استفاده از مازوت در حوزه‌هاي مختلف، تبديل اين فراورده به محصولات پتروشيمي مناسب است. چنين تغييري با كمك تجهيزاتي انجام مي‌شود كه در گذشته وجود نداشتند. همين موضوع نيز باعث مي‌شد تا مازوت قبل از تبديل به فراورده‌هاي ديگر، به‌عنوان سوخت خانگي در كشورهايي مانند شوروي سابق استفاده‌ شود.

اين نوع نفت كوره مقاديري گوگرد نيز در تركيبات خود دارد كه قبل از به‌كارگيري در مصارف مختلف بايد از آن خارج شوند. گوگردزدايي مازوت به سه روش انجام مي‌شود:

• روش تَر

• روش خشك

• روش نيمه‌خشك

از ميان شيوه‌هاي يادشده، روش تَر رايج‌ترين راهي است كه براي گوگردزدايي مازوت استفاده مي‌شود. در اين روش، با كمك مواد جاذبي كه بر‌پايه‌ي آب دريا، سديم، كلسيم، آمونياك، پتاسيم و منيزيم قرار دارند، گوگرد موجود در مازوت استخراج مي‌شود. گوگردزدايي به روش تَر كه از چند مرحله‌ي متوالي تشكيل شده است، در مخازني با عنوان «برج‌هاي شست‌وشوي تَر» اتفاق مي‌افتد.

تفاوت در ويسكوزيته‌ي مازوت باعث مي‌شود تا اين سوخت به چند دسته‌ي مختلف تقسيم شود:

• CST180

• CST230

• CST280

• CST380

• M100

در‌‌اين‌ميان، مازوت ۱۰۰ (M100) نيز به‌دليل وجود مقادير مختلف گوگرد، به ۴ نوع مختلف تقسيم مي‌شود:

• گوگرد زياد (High Sulphur): شامل ۲ تا ۳٫۵ درصد گوگرد

• گوگرد معمولي (Normal Sulphur): شامل ۱ تا ۲ درصد گوگرد

• گوگرد كم (Low Sulphur): شامل ۰٫۵ تا ۱ درصد گوگرد

• گوگرد بسيار كم (Very Low Sulphur): شامل ۰٫۵ درصد گوگرد

مازوت علاوه‌بر داشتن گرماي سوختن بسيار زياد، ارزش ارزاني دارد و همين موضوع باعث مي‌شود تا به‌عنوان سوخت مناسب در نيروگاه‌هاي حرارتي و ديگ‌هاي بخار و سوخت كشتي‌ها استفاده شود. گفتني است كشورهاي اروپايي و آمريكايي با شكستن تركيبات اين سوخت و توليد گازوئيل استفاده‌هاي مختلفي از آن مي‌كنند.

سوختن مازوت به انتشار گاز سمي دي‌اكسيد‌ گوگرد (SO2) منجر مي‌شود كه مقادير زياد آن سلامت انسان را با خطرهاي جدي مواجه مي‌سازد. مقدار استاندارد دي‌اكسيد‌ گوگرد موجود در هوا 10ppb است و چنانچه هوايي كه تنفس مي‌كنيم، حاوي مقادير بيشتري از SO2 باشد، اشكالات متعددي را تجربه خواهيم كرد.

احساس سوزش در بيني و گلو، اشكالات تنفسي، درد قفسه‌ي سينه و افزايش احتمال بيماري‌هاي قلبي و قرمزي چشم، ازجمله علائمي هستند كه در‌ صورت قرارگرفتن در‌معرض غلظت اندك دي‌اكسيدگوگرد با آن‌ها مواجه خواهيم شد.

انتشار بوي بد در هوا به‌معناي افزايش ميزان SO2 به بيش از 500ppb است. در چنين شرايطي، غلظت اين گاز در سطح كشنده قرار دارد و خطري بسيار جدي براي سلامت انسان‌ به‌شمار مي‌رود. در چنين وضعيتي، آلودگي هوا و راهكارهاي مقابله با آن به مهم‌ترين موضوع جامعه تبديل مي‌شود و توجه متخصص كارشناسان و مسئولان را بيش‌از‌پيش به خود جلب مي‌كند.

استفاده از بهترين برنامه‌هاي مطالعه وضعيت آلودگي هوا و اطلاع از غلظت آلاينده‌هاي موجود، يكي از اقدامات مهمي است كه در اين شرايط مي‌توان انجام داد. درصورت فزوني ميزان آلاينده‌هاي جوّي، بهتر است از خانه خارج نشويد و در صورت اجبار به خارج‌شدن از منزل نيز، از ماسك‌هاي صورت مناسب استفاده كنيد.

مازوت علاوه‌بر تأثير مستقيم روي سلامتي انسان، از‌طريق محيط‌زيست و به‌طور غيرمستقيم زندگي ما را تحت‌تأثير قرار مي‌دهد. يكي از تأثيرات مهم‌ و آشناي ورود مازوت به محيط‌زيست، بروز پديده‌ي «باران اسيدي» است.

حل‌شدن فلزات سنگين در خاك مهم‌ترين پيامد باران اسيدي به‌شمار مي‌رود و پديده‌ي فرسايش خاك را به‌دنبال دارد. اين پديده موجب مي‌شود تا خاك قدرت خود را براي حفظ ريشه‌ي درختان و گياهان از دست بدهد. در اين شرايط، پوشش گياهي از بين خواهد رفت و اين موضوع باعث خواهد شد تا احتمال بروز سيل افزايش يابد.

آسيب خاك و پوشش گياهي موضوع بسيار مهمي است كه آينده‌ي بشر را به‌طور‌جدي تحت‌تأثير قرار مي‌دهد؛ اما نكته‌اي كه اين مسئله را بسيار جدي‌تر و نگران‌كننده‌تر مي‌كند، ماندگاري بسيار زياد اين عوارض در طبيعت است. پژوهش‌ها نشان مي‌دهند تركيباتي مانند زايلين و بنزن كه در‌نتيجه‌ي شكسته‌شدن مازوت وارد خاك مي‌شوند، به‌مدت بيش از ۱۰ سال در محيط‌زيست باقي مي‌مانند.

كمبود گاز طبيعي عواقب جانبي ديگري فراتر از سرما دارد. گاز، سوخت اصلي و اوليه‌ي نيروگاه‌هاست و مازوت يا نفت كوره، به‌عنوان سوخت همراه در انديشه متخصصين گرفته مي‌شود؛ اما افزايش ميزان مصرف گاز در كشور و كمبود اين سوخت باعث مي‌شود تا با فرارسيدن ماه‌هاي سرد سال، استفاده از اين فراورده در نيروگاه‌ها و صنايع پتروشيمي مختلف افزايش پيدا كند. هزينه‌هاي سوخت مازوت براي نيروگاه‌ها بسيار ارزان است و وقتي در شرايط كمبود گاز نيروگاه‌ها به سوزاندن مازوت و گازوئيل روي مي‌آورند، نتيجه آلودگي هوا، مختل شدن زندگي و به‌خطر افتادن سلامت مردم است.

سازمان حفاظت محيط زيست هر سال اعلام مي‌كند كه با استفاده از مازوت بدون سيستم‌هاي كنترلي مخالف است. با اين حال به گفته‌ي داريوش گل‌علي‌زاده، سرپرست مركز ملي هوا و تغيير اقليم اين سازمان، با اينكه حد متعادل مصرف مازوت در دنيا ۱۲ درصد است، اين مقدار در كشور ما به ۲۵ درصد مي‌رسد. مديرعامل شركت توليد نيروي برق حرارتي هم پيش از اين اعلام كرد كه روزانه حدود ۳۲ ميليون ليتر مازوت در نيروگاه‌هاي سراسر كشور استفاده مي‌شود.

در آلودگي‌هاي دي‌ماه ۱۴۰۱ استفاده از مازوت در نيروگاه‌ها مدام تكذيب مي‌شد اما در نهايت معلوم شد كه در اين سال به‌دليل ناترازي گاز ۸٫۴ ميليارد ليتر مازوت در نيروگاه‌هاي كشور سوزانده شده است. به گفته مدير عمليات شركت ملي پخش فرآورده‌هاي نفتي، در دي‌ماه سرد ۱۴۰۱ حدود ۵ تا ۶ هزار نفتكش در عمليات تأمين سوخت زمستاني درگير بودند و روزانه حدود ۳۰ ميليون ليتر نفت كوره به نيروگاه‌ها منتقل شد.

امسال نيز وزير نفت گفته است كه ذخيره گاز ۱۴۰۲ به ۸۵۰ ميليون مترمكعب رسيده و علاوه بر اين ۳٫۲ ميليارد ليتر گازوئيل و ۱٫۲ ميليارد ليتر نفت كوره براي نيروگاه‌ها ذخيره شده و همه اين‌ها يعني براي سوخت نيروگاه‌ها «اشكال چنداني نخواهيم داشت» اما اين سوخت ارزان و آلاينده هنوز يكي از متهم‌هاي آلودگي هوا است.

نيروگاه توس كه يكي از نيروگاه‌هاي بزرگ كشور است، بهار و پاييز ۱۴۰۲ به‌شدت از مازوت استفاده كرده است. رئيس اداره حفاظت محيط زيست شهرستان طرقبه شانديز به روزنامه خراسان رضوي گفته كه اين نيروگاه در فروردين صددرصد مازوت استفاده كرده و از ابتداي پاييز هم درصد نامشخصي از مازوت را مصرف مي‌كند.

درباره استفاده از مازوت در تهران هم گمانه‌زني‌هايي مطرح شده و گفته مي‌شود با وجود ممنوعيت مازوت‌سوزي، دو نيروگاه تهران از اين سوخت استفاده مي‌كنند.

با همه اين‌ها شركت برق حرارتي مدعي شده است كه در نيروگاه‌هاي اطراف تهران كه يكي از آن‌ها نيروگاه بخاري «منتظر قائم» كرج است، از ابتداي سال ۱۴۰۲ حتي يك ليتر مازوت هم مصرف نشده و نيروگاه‌هاي سيكل‌تركيبي دماوند و پرند هم به‌هيچ‌وجه قابليت مازوت‌سوزي ندارند. از مجموع ۱۳۴ نيروگاه حرارتي كشور فقط ۱۶ نيروگاه بخاري كشور قابليت استفاده از مازوت به‌عنوان سوخت دوم را دارند كه از اين تعداد تنها ۱۴ نيروگاه معمولاً در فصل زمستان در صورت تخصيص‌ نيافتن گاز از سوخت مازوت استفاده مي‌كنند و مخازن مازوت نيروگاه‌هاي بخاري بعثت و اسلام‌آباد اصفهان هم پلمب شده‌اند.

اما ناگفته پيدا است كه نيروگاه‌هاي بخاري فرسوده، به‌دليل افزايش هزينه تعميرات تا زماني كه سهميه گاز به آن‌ها تعلق نگيرند ترجيح مي‌دهند كه از نفت كوره استفاده كنند. در اين شرايط تصفيه و گوگردزدايي سوخت مصرفي نيروگاه‌ها هم فراموش مي‌شود و با اينكه قانون هواي پاك تكاليفي براي نيروگاه‌هاي مازوت‌سوز قائل شده، همين فرسودگي اجازه نصب سيستم‌هاي كنترلي به دودكش‌هاي اين نيروگاه‌ها و جلوگيري از ورود آلودگي به جو را نمي‌دهد.

افزايش استفاده از مازوت در نيروگاه‌ها آلودگي هوا را به يكي از معضلات جدي‌ كشور در سال‌هاي اخير تبديل كرده است. پيامدهاي جدي و بسيار خطرناكي كه در اين مطلب نيز به آن‌ها اشاره كرديم، لاخبار تخصصي مطالعه دقيق اين معضل و چاره‌انديشي براي آن را روشن‌تر مي‌سازند. چاره اشكالي كه اين روزها با آن دست‌به‌گريبانيم، برنامه‌ريزي براي نوسازي و به‌روزرساني پالايشگاه‌ها، كاهش ميزان توليد مازوت، گوگردزدايي و استحصال فراورده‌هاي سبك از نفت كوره است.