ميراث باستاني خاورميانه و تأثير گلوله‌ها و سلاح‌هاي جنگي بر آن‌ها

در سال ۲۰۱۵، زمين‌شناسي به‌نام ليزا مول از دانشگاه وست آو انگلند (West of England) انگليس تصاوير ماهواره‌اي بخش‌هايي از خاورميانه را مشاهده و مطالعه كرد. اين تصاوير، مقايسه‌اي از شهر باستاني پالميرا در سوريه بين دو حالت قبل و بعد از حمله‌ي گروه تروريستي داعش را نشان مي‌دادند. پالميرا در واحه‌اي بياباني قرار دارد و قدمت فرهنگي آن به قرن‌هاي اول و دوم پيش‌ازميلاد مسيح مي‌رسد. ضمن اينكه آثار تمدن‌هاي بسياري در اين منطقه به‌جاي مانده است. مول مي‌گويد:

ديدن اين مخروبه‌ها كه ازعمد به اين شكل درآمده، مرا برآن داشت كه دست‌به‌كار شوم. درست است كه وكيل نيستم يا از حوزه‌ي پزشكي اطلاعي ندارم؛ اما سنگ‌ها را خوب مي‌شناسم.

مول درزمينه‌ي سنگ‌نگاره‌ها و زوال‌پذيري سنگ‌ها تخصص دارد و درحال‌حاضر، پيشتاز حركتي نو شده است. او مي‌خواهد تأثيرات ناشي از اصابت گلوله در سنگ‌هاي ميراث باستاني خاورميانه را مشخص كند. هدف نهايي وي از اين كار، اطلاع‌رساني براي حفظ و مرمت چنين مناطقي است. رابرت بولي، متخصص باستان‌شناسي دانشگاه آكسفورد انگليس مي‌گويد:

معمولا توجه افراد بيش‌ازآنكه متوجه آسيب‌هاي جزئي منطقه‌اي باستاني شود، به آسيب‌هاي كلي معطوف مي‌شود. ورود علم به اين موضوع اهميت زيادي دارد. اگر به‌صورت علمي وارد عمل نشويم، چسباندن بتن به اين آثار به ترميم آن‌ها كمكي نخواهد كرد.

در مطالعه مربوط به شناسايي اين آسيب‌ها، از تصاوير ماهواره‌اي سوريه و ليبي استفاده شده است. با‌اين‌حال، درباره‌ي ساختار سازه‌هاي سنگي اطلاعات كمي وجود دارد؛ زيرا جدا از درگيري‌هاي ناشي از شليك گلوله، اين آثار از قرن‌هاي گذشته درمعرض درگيري و تلفات بوده‌اند.

تيم پنج‌نفره‌ي مول متشكل از يك متخصص ديرين‌شناس، دو نفر زمين‌شناس، يك متخصص ميراث باستاني و يك باستان‌شناس بود. اين تيم تحقيقاتي در سپتامبر سال جاري وارد صحراي وادي‌ رم در جنوب اردن شد.

وادي رم موطن سنگ‌هاي نقاشي‌شده محسوب مي‌شود كه نقاشي‌هاي باستاني و بقاياي باستان‌شناسي هزاران سال پيش را به‌نمايش گذاشته و بدين‌ترتيب، زخم‌هاي گذشته و حال خود را پوشانده است. ويژگي‌هاي فيزيكي و حكاكي اين سنگ‌ها شبيه نمونه‌هاي موجود در سوريه است كه به‌دليل اشكالات امنيتي، سفر محققان به اين مناطق را پرخطر كرده است.

اين تيم تحقيقاتي اميدوار است درنهايت دستورالعمل‌هاي گام‌به‌گامي براي شناسايي و فهرست‌بندي بخش‌هاي آسيب‌ديده‌ي ميراث باستاني پيدا كند. البته در ابتداي كار، محققان بايد مشخص كنند كدام ويژگي‌هاي سنگ‌ها براي رديابي اثر ناشي از جنگ و تخريب محيط‌زيست اثر ملموس‌تري دارند. مول اعلام كرده بدون درك اين موضوعات امكان ساده‌سازي تحقيقات وجود ندارد.

وادي رم در چند دهه درمعرض جنگ و درگيري قرار داشت. در اين مدت، سلاح‌ها و مهمات بشري تغيير پيدا كرده‌اند و به‌دنبال آن نوع آسيب‌هاي وارده به اين ميراث‌هاي باستاني هم دست‌خوش تغييرات شده است. عواملي مانند نوع سلاح و تركيب سازنده‌ي سنگ و آب‌وهوا در تخريب ايجادشده نقش دارد. به‌عنوان مثال، نتايج تيم مول در سال ۲۰۱۷ نشان داد اثر تخريبي شليك گلوله‌ي تفنگ كاليبر ۲۲ چه تغييراتي در ميزان رطوبت و تغيير دما از خود نشان مي‌دهد. اين تخريب مي‌تواند به‌اندازه‌ي صدمه‌ي اوليه‌ي ناشي از برخورد گلوله مضر باشد. ازاين‌رو؛ عواملي مانند باد، باران، يخبندان و خشكي، احتمال آسيب را بيشتر خواهند كرد.

در سفر يك‌هفته‌اي تيم مول به اردن، داده‌هاي مربوط به سختي سطوح و مقاومت و نفوذپذيري سنگ‌ها جمع‌آوري شد. آن‌ها با استفاده از تصاوير سه‌بُعدي مورفولوژي اين سطوح، اندازه، عمق، شكل اثرها و نيز شكستگي‌هاي موجود در طول سطح را محاسبه كردند. افزون‌براين، اثر تخريب اسلحه‌هاي مختلف در آزمايشگاه مول مطالعه شد.

بااين‌حال، يافتن پاسخ اين پرسش كار به‌مراتب دشواري است كه اين شليك‌ها كار چه كساني و در چه زماني بوده است؟ كالين گروم جغرافي‌داني است كه دو سال در اين منطقه تحقيق كرده است. او مناقشات تاريخي را يكي از دلايل احتمالي آسيب‌هاي وارده به منطقه‌ي وادي رم مي‌داند. البته آسيب ناشي از تفنگ AK-47، به عمليات خراب‌كارانه‌ي اخير مربوط بوده است. هاينز روتر، متخصص ژئوانفورماتيك در دانشگاه كيپ‌تاون آفريقاي‌جنوبي مي‌گويد:

اندازه‌گيري آسيب‌هاي وارده به ميراث‌هاي فرهنگي اهميت بسياري دارد.

وي سرپرست پروژه‌اي است كه از ميراث فرهنگي آفريقا مدل‌هاي ديجيتالي توليد مي‌كند. او درادامه عنوان مي‌كند بسياري از آثار و ابنيه‌ي قاره‌‌ي آفريقا براثر جنگ درمعرض نابودي قرار گرفته است. با‌اين‌حال، به آسيب‌هاي جزئي به‌ندرت توجه مي‌شود.

تيم مول بر اين عقيده است كه حفظ ميراث فرهنگي از درك علمي آن اهميت بيشتري دارد. مردم محلي تلاش‌هاي فراوان به‌منظور حفاظت از اين مناطق را بايد بپذيرند. بعضي ساكنان فكر مي‌كنند آثار ناشي از آسيب‌هاي جنگ نبايد از روي اين بناها حذف شود و بايد به‌عنوان نمادي عليه خشونت باقي بمانند تا يادآور اين نكته باشد كه جنگ چه بقايايي از خود باقي مي‌گذارد. راشل كينگ، باستان‌شناس دانشگاه لندن و از اعضاي تيم تحقيقاتي مول مي‌گويد:

 داستان‌هايي محلي درباره‌ي آثار اين گلوله‌ها وجود دارد كه همين امر بر چگونگي حفاظت از اين مناطق تأثير مي‌گذارد.