رمزگشايي زبان‌هاي مُرده باستاني با كمك هوش مصنوعي

علامت‌هاي گوه‌اي‌شكلي در الواح گِلي باستاني سوخته و دوده‌گرفته حكاكي شده‌اند كه فقط در نور ملايم موزه بريتانيا قابل مشاهده‌اند. اين علامت‌هاي كوچك، بقاياي قديمي‌ترين روش‌ نوشتن جهان يعني خط ميخي هستند. خط ميخي كه بيش از ۵ هزار سال پيش در بين النهرين ابداع شد؛ در سرزميني بين رودخانه‌هاي دجله و فرات عراق امروزي، زندگي شهري پيچيده و جالب‌توجه مردمان اين سرزمين براي دوره‌اي حدود ۳ هزار سال ثبت و ضبط شده است. لوح‌هايي كه مضامين متنوعي از نامه‌هاي خشمگينانه بين پادشاهان تا مراسم آئيني مذهبي براي تسكين كودكان استفاده مي‌شدند، بينش منحصربه‌فردي از جامعه‌اي در سپيده‌دم تاريخ را در خود دارند.

اين الواح گلي ظهور و سقوط آشوريان، بابليان و اَكِديان، اولين امپراتوري‌هاي جهان را ثبت كردند. تخمين زده شده است كه نيم ميليون لوح از اين دست نوشته‌هاي باستاني كشف شده و هنوز بسياري در زمين مدفون‌اند. با اين حال، از تقريبا ۱۵۰ سال پيش، يعني زماني كه اولين نوشته‌هاي خط ميخي توسط دانشمندان رمزگشايي شدند، اسرارشان تنها در اختيار معدود دانشمنداني كه توانايي خواندنشان را داشتند قرار گرفته‌اند. تقريبا ۹۰ درصد از نوشتارهاي خط ميخي بدون ترجمه باقي مانده‌اند. اما اين رويه به لطف يك روش مدرن، ترجمه ماشيني تغيير مي‌كند.

اميلي پژي‌پرون، آشورشناسي از دانشگاه تورنتو در كانادا مي‌گويد:

بسياري از مردم در خصوص تأثيري كه بين‌النهرين بر فرهنگ ما گذاشته، زياد نمي‌دانند.  

بين‌النهريني‌ها به ما چرخ، نجوم، ساعت ۶۰ دقيقه‌اي، نقشه‌ها، داستان‌هاي سيلاب و قايق و اولين اثر ادبيات جهان، حماسه گيلگمش را دادند. اما تنها تعداد قليلي از دانشمندان امكان خواندن متون اين فرهنگ غني كه عمدتا به زبان‌هاي سومري و اكدي نوشته شده‌اند را دارند.

پادشاهان آشور جزوه رايگانخانه‌هاي بزرگي با خطوط ميخي جمع‌آوري كرده بودند كه آخرين پيوند باقي‌مانده از زبان‌هايي هستند كه مدت‌ها قبل از بين رفته‌اند

پژي‌ پرون سرپرستي پروژه‌اي موسوم به MTAAC را برعهده دارد كه در آن، ۶۹ هزار سند متعلق به بين‌النهرين با قدمتي تا قرن بيست‌ويكم قبل از ميلاد به‌صورت ماشيني ترجمه خواهد شد. يكي از اهداف اين پروژه عظيم، گشودن درهاي دنياي عمدتا نامكشوف باستان به‌روي پژوهش‌هاي جديد است.

خانم پژي‌ پرون مي‌گويد:

 ما در مورد بسياري از جنبه‌هاي مختلف زندگي مردم بين‌النهرين اطلاعاتي داريم، اما نمي‌توانيم از تخصص افراد در حوزه‌هاي مختلف مانند اقتصاد يا سياست استفاده كنيم؛ كساني كه مي‌توانند در صورت دسترسي به منابع، به ما در درك بهتر اين جوامع كمك‌هاي شايان‌ذكري كنند.

جدا از الواح گِلي، بيش از ۵۰ هزار مهر حكاكي‌شده بين‌النهرين در مجموعه‌هاي سراسر جهان وجود دارد. مردم بين‌النهرين براي هزاران سال، از سنگ‌هاي حكاكي‌شده براي منقوش كردن اشياء مختلفي از خاك مرطوب تا نقوش درب‌ها، كوزه‌ها و سبوها، الواح و ديگر اشياء استفاده مي‌كردند. اما از اين بين تنها ۱۰ درصد فهرست شده‌اند، مباحثه ترجمه اين نوشتارها هم جاي خود دارد.

ياكوب دال، استاد آشورشناسي در دانشگاه آكسفورد مي‌گويد:

ما در خصوص بين‌النهرين منابعي بيش‌تر از يونان، رم و مصر باستان روي‌هم داريم.

اما چالش اصلي اين است كه آدم‌هايي به اندازه كافي پيدا شوند كه بتوانند اين متون باستاني را بخوانند. پژي‌ پرون و همكارانش، در حال تغذيه الگوريتم هوش‌ مصنوعي با ۴ هزار متن باستاني از يك پايگاه داده ديجيتالي‌ هستند. در هر كدام از اين نوشته‌هاي باستاني، اطلاعاتي در مورد معاملات و تحويل چارپايان، دسته‌هاي ني يا آبجو به معبد يا به يك شخص ثبت شده است. اين نوشتارها كه در اصل به‌وسيله سوزنك حكاكي يا نيشك حكاكي‌ شده‌اند، قبلا توسط دانشمندان به الفباي مدرن ترجمه شده‌اند. به عنوان مثال، كلمه سومري به معناي بزرگ، مي‌تواند به صورت علامت‌هاي خط ميخي يا در الفباي مدرن به صورت «گال (Gal)» نوشته شود.

امپراطوري آشور منطقه وسيعي را در بر مي‌گيرد كه شامل عراق كنوني، تركيه و مصر است

پژي‌ پرون كه انتظار دارد، نسخه‌هاي انگليسي تا سال آينده به‌صورت الكترونيك منتشر شوند؛ مي‌گويد:

 متوني كه ما اكنون رويشان كار مي‌كنيم، به‌صورت جداگانه چندان جالب‌توجه نيستند؛ اما اگر آن‌ها را به‌صورت گروهي از متون در انديشه متخصصين بگيريد، جالب‌توجه خواهند شد.

اين متون كهن، تصويري از زندگي روزمره در بين‌النهرين باستان، از ساختار قدرت و شبكه‌هاي تجاري تا جنبه‌هاي ديگري از تاريخ اجتماعي آن، مانند نقش زنان نيروي ساده را پيش‌روي ما قرار مي‌دهند. علاوه بر اين، ترجمه‌هاي جستجوپذير به پژوهشگران ديگر شاخه‌ها امكان كاوش جنبه‌هاي غني زندگي جهان باستان را خواهد داد.

پژي‌ پرون مي‌گويد:

 اين مردمان باستاني تفاوت زيادي با ما دارند و به‌لحاظ زماني خيلي از ما دور هستنند؛ در عين حال، اشكالات يكساني داشتند. درك بين‌النهرين، راهي براي درك مفهوم انسان نيز هست.

الگوريتم‌هايي كه براي تشخيص متون خط ميخي يادگيري ديده‌اند، به پژوهشگران كمك مي‌كنند تا الواحي در مجموعه‌هاي سراسر جهان را كه با مهرهاي سنگي مشابهي منقوش شده‌اند با هم تطبيق دهند

او اميدوار است كه تجزيه‌وتحليل‌هاي ماشيني بتواند به روشن كردن جنبه‌هاي خاصي از سومريان كمك كند كه هنوز براي دانشمندان مدرن به صورت معما باقي مانده‌اند. اين زبان منقرض‌شده به هيچ يك از زبان‌هاي مدرن مرتبط نيست، اما در كتيبه‌هاي نوشته‌شده به خط ميخي حفظ شده است. از اين رو، اين متون كهن، ممكن است آخرين ارتباط باقي‌مانده ما با جوامع حتي قديمي‌تري نيز باشد كه هيچ سندي از آن‌ها وجود ندارد.

ايروينگ فينكل، متخصص كتيبه‌هاي ميخي سفالي متعلق به بين‌النهرين باستان و موزه‌دار موزه بريتانيا كه ۱۳۰ هزار لوح خط ميخي در آن نگهداري مي‌شود، مي‌گويد:

احتمالا زبان سومري آخرين عضو از آنچه باشد كه زماني، خانواده بزرگي از زبان‌ها بوده است كه قدمت آن به هزاران و هزاران سال قبل باز مي‌گردد. نوشتن فقط زماني ابداع شد تا نوشتارهاي سومري را نجات دهد، ما خوش‌شانس هستيم كه ميكروفون‌هايي (اشاره به الواح باقيمانده) داريم كه قبل از آنكه كاملا از بين بروند، ضبطشان كرده است.

فينكل كه يكي از برجسته‌ترين متخصصان خط ميخي در جهان است، توضيح مي‌دهد كه چگونه اين متون به‌آرامي به لطف كتيبه‌اي چند زبانه‌ كه زندگي پادشاهي را بازگو مي‌كردند رمزگشايي شدند؛ درست به‌مانند سنگ روزتا كه به دانشمندان كمك كرد متون هيروگليف مصر باستان را بخوانند.

فينكل مي‌گويد:

اين درست به‌مانند پيدا كردن ذهن انساني است كه هزاران سال پيش زندگي مي‌كرد؛ چيزي شبيه به صحبت كردن با آن‌ها از طريق تلفن. به‌ اين ترتيب، ملاقات با يكي از اين افراد، جالب‌توجه‌ترين تجربه دنياست.

بسياري از ما، هيچ‌وقت يك كتيبه ۵ هزارساله را در دستمان نگرفته‌ايم. اما به لطف تكنيك‌هاي تصويربرداري پيشرفته، هر كسي كه به اينترنت متصل است، مي‌تواند به گنجينه‌هايي از جمله قديمي‌ترين جزوه رايگانخانه سلطنتي باقي‌مانده جهان دسترسي پيدا كند كه حالا ديجيتالي شده است. كهن‌ترين جزوه رايگانخانه تاريخ در نينوا توسط آشورباني‌ پال، پادشاه قدرتمند و دوستدار جزوه رايگان آشور ساخته شده است. برخي از الواح باقي‌مانده در موزه بريتانيا به عنوان بخشي از نمايشگاه ويژه‌اي به نام آشورباني‌ پال نيز نمايش داده مي‌شوند. اگرچه اين الواح باقي‌مانده در سال ۶۱۲ قبل از ميلاد در نينوا در اثر يك آتش‌سوزي سخت و سياه شدند، اما هنوز قابل خواندن‌اند.

تكنيك‌هاي تصويربرداري جديد، همراه با ابزارهاي بينايي ماشيني پيشرفته، به دانشمندان كمك مي‌كند زبان‌هاي باستاني مانند نيا ايلامي را درك كنند

اين پايگاه داده وسيع همين حالا شامل يك‌سوم متون خط ميخي جهان و نيز بعضي از زبان‌هاي رمزگشايي‌نشده، مانند زبان نيا ايلامي ايران باستان است. بدون گسترش منابع ديجيتال مانند اين، يادگيري الگوريتم‌هاي هوش مصنوعي براي ترجمه به‌هيچ‌وجه امكان‌پذير نبود.

ديجيتال‌سازي همچنين به پژوهشگران امكان برقراري ارتباط و تطبيق متون حكاكي‌شده موجود در مجموعه‌هاي مختلف جهان را مي‌دهد. دال همراه با پژوهشگران دانشگاه‌هاي ساوتهمپتون در انگلستان و نانتر پاريس در فرانسه، حدود ۲ هزار مهر سنگي بين‌النهرين را به صورت تصاوير سه‌بعدي ديجيتالي كرده است.

مطابقت دادن مهرها در گذشته بسيار دشوار بوده است، چراكه بسياري از اين الواح به فاصله هزاران كيلومتر در مجموعه‌هايي دور از هم نگهداري مي‌شوند. دال تخمين مي‌زند كه تمامي اين مهرها ظرف پنج سال ديجيتالي مي‌شوند كه امكان پيگيري الگوهاي ديگر را نيز فراهم مي‌كند. به عنوان مثال، نشانه‌هايي وجود دارد كه برخي از اين سنگ‌ها مورد توجه زنان قرار داشته‌اند. 

باستان‌شناسان در عراق هزاران لوح حاوي برخي از اولين زبان‌هاي نوشتاري جهان را كشف كرده‌اند

 دال مي‌گويد:

اين از آن دست سوالاتي است كه بدون استفاده از تصاوير شمار زيادي از مهرها به روشي كه ما انجام مي‌دهيم و استفاده از تكنيك‌هايي مانند الگوريتم‌هاي يادگيري ماشيني امكان‌پذيري نمي‌بود.

او اميدوار است با تكامل هوش مصنوعي، اين تكنولوژي مدرن به ما كمك كند تا پتانسيل كامل اطلاعات غني موجود در مجموعه‌هاي سراسر جهان را رمزگشايي كنيم. دال مي‌گويد:

 مي‌خواهم آشورشناسي كه نيمي از تاريخ بشريت و ميراث فرهنگي در خطر را در بر مي‌گيرد، در صدر اولويت ‌پژوهش‌هاي مدرن به اين شيوه قرار بگيرد.

تصويربرداري در حال تغيير دادن حوزه پژوهشي متون غيرقابل ترجمه است. ما انسان‌ها در اين نوع رمزگشايي نسبت به ماشين بهتر عمل مي‌كنيم، چرا كه اين متون عمدتا داراي بخش‌هاي كوچكي هستند كه نياز به خلاقيت و درك درستي از سازوكارهاي زندگي انساني دارد. درك اين نوشتارها همچنين مستلزم انعطاف‌پذيري فكري زيادي است.

تكنيك‌هاي تصويربرداري سه‌بعدي امكان مطالعه مهرهاي استوانه‌اي مانند مهرهاي لاجوردي با جزئيات بي‌نظيري را فراهم مي‌كنند

به عنوان مثال، علامت‌هاي اوليه خط ميخي، حتي در يك متن خطي مرتب نشده‌اند؛ بلكه به سادگي در اطراف يك كادر قرار گرفته‌اند. زبان نيا ايلامي سه‌بعدي است: هر نشانه‌گذاري دايره‌اي كم‌عمق، مفهوم متفاوتي نسبت به دايره‌اي عميق‌تر دارد. با اين حال، تكنولوژي جديد با فراهم كردن تصاوير دقيقي كه قابل بزرگ‌نمايي، به اشتراك گذاشتن و مقايسه باهم‌اند، به فرايند خواندن و ترجمه اين متون كمك كرده است.

دال كه در حال كار بر روي رمزگشايي اين متون اسرارآميز است، مي‌گويد:

مسئله حياتي در وهله اول، حالا و بعدا اين است كه تصاوير مناسبي تهيه شوند؛ مسئله‌اي كه براي ۱۰۰ سال اول مطالعه زبان نيا ايلامي وجود نداشت.

تاثير چنين پيشرفت‌هاي فراتر از حوزه‌ي آشورشناسي خواهد بود. فيليپا استيل، متخصص روش‌هاي نوشتاري اوليه كِرت و يونان در دانشگاه كمبريج است. اين شيوه‌هاي نوشتاري شامل شيوه خطي A، متوني غيرقابل ترجمه و خطي B كه براي نوشتن اشكال باستاني زبان يوناني مورد استفاده قرار مي‌گرفته است.

مي‌توانيد ويژگي‌هايي را كه با چشم غيرمسلح به دشواري ديده مي‌شوند را در اين متون پيدا كنيد؛ و اغلب اين ويژگي‌ها ممكن است با شيوه‌اي كه شخص متن را نگاشته، مرتبط باشد. به‌عنوان مثال، براي نوشتارهاي خطي B، مي‌توانيد جاي تراشيدگي (پاك شدن) را پيدا كنيد. گاهي اوقات مي‌توانيد حدس بزنيد كسي كه اين الواح را نگاشته، روي متن چيز ديگري هم نوشته است.

پژي‌ پرون اميدوار است كه در نهايت، ترجمه ماشين‌ها قادر به ترجمه الواح پيچيده‌تر سومري و زبان‌هاي ديگر مانند اكدياني باشند. او مي‌گويد:

هنوز مسائل بيش‌تري براي كشف در فرهنگ‌هاي باستاني وجود دارد.

 شايد روزي بتوانيم تمام اين اولين متون را به صورت ترجمه بخوانيم. هرچند معماهاي بين‌النهرين ممكن است بيش‌تر از آنچه تصور مي‌كنيم باشند. در واقع، بسياري از قطعات گم‌شده خط ميخي هنوز در زمين مدفون هستند و منتظر حفاري هستند. پادشاهان بين‌النهرين باستان عميقا به گذشته و آينده مي‌انديشيدند. آن‌ها به متون خط ميخي دوران‌هاي گذشته احترام مي‌گذاشتند و كتيبه‌هاي ويژه‌اي كه نام و دستاورد خودشان روي آن حكاكي مي‌شد را براي پادشاهان بعدي به يادگار دفن مي‌كردند.

 در برخي موارد، آرزوي آن‌ها محقق مي‌شد. فتوحات و نبردهاي آن‌ها ممكن است تا حدي زيادي به فراموشي سپرده شده باشد. اما قدرتمندترين اختراعشان، نوشتن، بيش از هزاران سال به بشريت كمك كرده تا انديشه‌ها و تكنولوژي‌هاي خود را توسعه دهد و اكنون،‌ ماشين‌هايي ساخته شده‌اند كه مي‌توانند با يادگيري ديدن، درهاي دنياي عمدتا نامكشوف باستان را به روي ما بگشايند.