وقتي خواب مي‌بينيم چه اتفاقي در مغز ما رخ مي‌دهد؟

رؤياها آنقدر عجيب هستند و براي ما مهم تلقي مي‌شوند كه احساس مي‌كنيم بايد حتما درمورد ماجراجويي‌هاي شبانه‌مان به‌صورت طولاني با بقيه افراد صحبت كنيم و رؤياهايمان را با آن‌ها در ميان بگذاريم.

اما اگر شما به دركي از اتفاقات داخل مغز موقع رؤيا ديدن برسيد، معناي بيشتري از رؤياها به‌ دست خواهيد آورد و رؤياها براي شما بسيار مهم‌تر از چيزي خواهند شد كه فكر مي‌كنيد. در اين مطلب به چندين سؤال رايج پاسخ‌داده‌شده درمورد خيالات شبانه‌اي كه ما آن‌ها را رؤيا مي‌ناميم مي‌پردازيم:

هيجاني و عجيب بودن رؤيا دليل خوبي دارد. خاطرات رويدادهاي زندگي (حافظه‌ي رويدادي) در بخشي از مغز به‌نام هيپوكامپ ذخيره مي‌شوند و با حركت تند چشم در خواب (REM)، سيگنال‌هاي خوابي خروجي از هيپوكامپ قطع مي‌شوند.

بنابراين ما نمي‌توانيم به خاطرات خاصي كه در گذشته اتفاق افتاده است، در هنگام رؤيا ديدن دسترسي پيدا كنيم. با اين حال هنوز مي‌توانيم به خاطرات عمومي درمورد افراد و مكان‌هايي كه ساختار اصلي رؤياي ما را تشكيل مي‌دهند، دسترسي داشته باشيم. در همين زمان فعاليت‌هاي بخش‌هاي مربوط‌ به احساسات مغز شروع‌ به كار مي‌كنند و روايتي بيش‌ از حد عاطفي را كه باعث پيوند خاطرات به هم مي‌شوند، تشكيل مي‌دهند و بخش ديگري از مغز به‌ نام قشر پيشاني خلفي جانبي (Dorsolateral prefrontal cortex) كه كنترل استدلال منطقي و تصميم‌گيري ما را برعهده دارد نيز از كار مي‌افتد.

مطالعه‌ي مناسب روي رؤيا (كه قرن‌ها تنها توضيحي خيالي داشت و علمي نبود) در سال ۱۹۵۳ با كار يوجين آسرنسكي و ناتاناييل كليتمن در دانشگاه شيكاگو آغاز شد. آن‌ها موقع خواب به‌منظور شناسايي فعاليت‌هاي الكتريكي مغز، از داوطلبان نوار مغزي گرفتند. آن‌ها همچنين داوطلبان را در مراحل مختلف خواب بيدار مي‌كردند. 

آن‌ها خواب همراه با حركات سريع چشم را كشف كردند و رابطه‌‌ي آن با رؤيا ديدن را توضيح دادند. طبق آزمايش‌هاي اخير، ما نه‌تنها در خواب همراه با حركات سريع چشم، بلكه در طول كل خوابمان رؤيا مي‌بينيم؛ ولي اكثر آن‌ها را فراموش مي‌كنيم. رؤياهايي كه در خواب عميق رخ مي‌دهند، معمولا غير احساسي، غير واضح و مربوط‌ به مسائل ساده هستند و به‌ندرت در ياد مي‌مانند.

خواب همراه با حركات سريع چشم جايي است كه رؤياهاي كلاسيك در آنجا رخ مي‌دهند. خواب‌هاي كلاسيك داراي عجايب خاص و از انديشه متخصصين فيزيكي غير ممكن هستند و تجاربي عجيب و گيج‌كننده براي ما به‌‌ همراه دارند.

بسياري از مردم فكر مي‌كنند كه حركت سريع چشمان ما در خواب براي ديدن تصاوير در رؤياها است. جالب است كه برخي‌ از شواهد نشان‌دهنده‌ي صحت اين تفكر هستند.

برخي‌ از مردم اصرار دارند كه هرگز خوابي نمي‌بينند؛ ولي آن‌ها اشتباه مي‌كنند. وقتي در طول آزمايش‌ها، افراد را در مراحل مختلف خواب بيدار مي‌كردند، مشخص شد كه همه‌ي افراد خواب مي‌بينند؛ ولي همه لاخبار تخصصيا آن‌ها را به‌ياد نمي‌آورند.

به‌خاطر آوردن رؤيا وابسته‌ به فعاليت مغز است. آن‌هايي كه رؤياهايشان را به‌خاطر مي‌آورند موقع خواب و بيداري در دو قسمت مغزي براي تصاوير و ذخيره‌ي حافظه، فعاليت بيشتري نسبت‌ به آن‌هايي دارند كه خواب‌شان را فراموش مي‌كنند.

چگونگي خوابيدن شما هم تأثيرگذار است. طبق گفته‌ي رابرت استيكگلد از دانشگاه پزشكي هاروارد (بخش پزشكي خواب)، ما هنگام خواب همراه با حركات سريع چشم در تلاش براي شكل دادن خاطرات جديد هستيم. اگر هنگام رؤيا ديدن يا دقيقا بعد از آن بيدار شويم، مي‌توانيم از فراموش شدن آن جلوگيري كنيم و به‌عبارت ديگر آن را طولاني‌تر نگاه داريم.

پس اگر هنگام شب بيدار شويد، احتمالا بخش‌هايي از رؤيايتان را به‌ياد مي‌آوريد. اما از طرف ديگر اگر با زنگ هشدار ساعت بيدار شويد و خواب همراه با حركات سريع چشم را قطع كنيد، احتمال به خاطر آوردن كم مي شود. همان لحظه‌ي تغيير كوتاه بين خواب و رؤيا ديدن و بيدار شدن و خاموش كردن هشدار ساعت، روند به‌ياد آوردن را مختل مي‌كند. 

ايده‌هاي زيادي درمورد علت رؤيا ديدن ما وجود دارد. مثلا رؤياها براي عملكرد تكاملي ما لازم هستند و ما را در سناريوهاي مهم براي بقاي بشر، تست مي‌كنند. اين ايده مي‌تواند دليل پديده‌هايي مانند تحت تعقيب بودن افراد در خواب يا مورد حمله قرار گرفتن آن‌ها را توضيح دهد.

از طرف ديگر بسياري از افراد از قدرت رؤيا و الهام گرفتن از خواب براي توليد افكار خلاقانه سخن گفته‌اند. مثلا پل مك‌كارتي مي‌گويد ملودي آهنگ ديروز از طريق رؤيا به او الهام شده است (او هنگام بيدار شدن متن ترانه را سريع نوشت تا فراموش نكند). ديميتري مندليف شيميدان روس هم ساختار جدول تناوبي عناصر را از طريق رؤيا به‌ دست آورد.

طبق مطالعات تجربي، افراد پس‌ از خواب‌هاي كوتاه همراه‌ با خواب با حركات سريع چشم، در تست‌هاي خلاقيت، عملكرد بهتري دارند.

طبق گفته‌ي زيگموند فرويد:

تعبير خواب راهي مؤثر براي آگاهي از فعاليت‌هاي ناخودآگاه ذهن است.

طبق انديشه متخصصين فرويد، ضمير ناخودآگاه افراد با افكار منحرف در ارتباط است و رؤياها اساسا وسيله‌اي براي رسيدن‌ به آرزوها هستند. چنين ايده‌هايي درحال حاضر از انديشه متخصصين علمي زياد مطلوب نيستند؛ ولي برخي‌ از تعابير خواب ممكن و شدني هستند.

موردي كه شما درباره‌ي آن خواب مي‌بينيد و تن احساسي آن، احتمالا نشان‌دهنده مواردي هستند كه از انديشه متخصصين مغز شما اهميت دارند. طبق پژوهش‌ها اگر تمام روز تتريس بازي كنيد، مغز شما تصميم خواهد گرفت درمورد آن خواب ببيند. اگر نگران موردي باشيد، مغز شما رؤيايي به‌ همراه نگراني به‌عنوان احساس‌ غالب به شما خواهد داد.

پژوهش‌هاي زيادي، تجارب بيداري و محتويات خواب را به‌هم مرتبط مي‌دانند و معتقدند كه تجارب روزانه‌، نقشه‌ي رؤيا‌ را طراحي مي‌كند كه البته گاهي موارد نامربوط هم وارد نقشه رؤيا مي شوند. به‌گفته‌ي مارك بلاگرو از دانشگاه سوانسي، تلاش براي آناليز و تعبير خواب مي‌تواند اثر درماني داشته باشد. البته او گفت طبق اعتقاد برخي، رؤياها تنها ساخته‌ي افكار پوچ هستند.

آزمايش‌ها بايد روي اين موضوع مطالعه كنند كه آيا رؤيا به‌طور ويژه اطلاعات مهم شخصي را ارا‌ئه مي‌دهد يا خير. حتي اگر صحت چنين برداشتي ثابت شود، به اين معنا نخواهد بود كه رؤيا صرفا براي انتقال چنين اطلاعاتي در مغز طراحي مي‌شود.  اگر تكامل، رؤيا را به‌عنوان پيامي براي شناخت بهتر خود به ما داده است، مي‌توانست به‌ خاطر آوردن آن را نيز براي ما راحت‌تر كند.

طبق برخي‌ از تحليل‌هاي محتويات رؤيا، زن‌ها درمورد مرد و زن به‌طور مساوي خواب مي‌بينند؛ ولي مردها بيشتر درمورد مردها خواب مي‌بينند. مايكل شردل از مؤسسه‌ي مركزي سلامت ذهني در مانهايم آلمان، گزارش‌هايي از رؤياها تهيه كرده است. طبق گزارش، مردها در خواب، اغلب در مبارزه‌ با ساير مردها هستند؛ درحالي‌كه زن‌ها بيشتر درمورد روابط دوستانه با افراد خواب مي‌بينند.