بيماري پوكي استخوان: علايم و شيوع تا درمان

پوكي استخوان (osteoporosis) ساختار و استحكام استخوان‌ها را تحت تاثير قرار داده و احتمال شكستگي را به‌ويژه در ستون فقرات، استخوان لگن و مچ افزايش مي‌دهد. اين بيماري بيشتر در زنان پس از يائسگي رواج دارد؛ اما سيگار كشيدن و رژيم غذاي ضعيف هم خطر ابتلا را افزايش مي‌دهند. معمولا نشانه‌ي ظاهري آشكاري ندارد؛ اما ضعيف‌شدن ستون فقرات ممكن است منجر به خميدگي شده و آن جا درد استخواني هم احساس شود. از يك اسكن اشعه‌ي ايكس باعنوان DEXA، براي تشخيص اين اشكال استفاده مي‌شود. درمان اين بيماري شامل داروهايي براي جلوگيري يا كاهش ميزان از دست رفتن تراكم استخوان و تنظيمات غذايي شامل مصرف كلسيم، منيزيوم و ويتامين D بيشتر است.

در سراسر جهان، پوكي استخوان ساليانه موجب بيش از ۸/۹ ميليون شكستگي مي‌شود. برآورد شده‌ است كه در كل جهان چيزي حدود ۲۰۰ ميليون زن دچار پوكي استخوان هستند. پيش‌بيني مي‌شود كه تا سال ۲۰۵۰ در مقايسه با سال ۱۹۹۰، ميزان شكستگي در استخوان لگن در اثر پوكي استخوان ۳۱۰ درصد در مردان و ۲۴۰ درصد در زنان افزايش پيدا كند. در ايران در سال ۲۰۱۰ تعداد ۵۰ هزار مورد شكستگي لگن گزارش شد و پيش‌بيني شده‌ است اين رقم در سال ۲۰۲۰ به ۶۲ هزار برسد. پوكي استخوان و استئوپني از اشكالات رايج در ميان ايرانيان داراي سن بيش از ۳۰ سال است. افزايش روند اين بيماري در سال‌هاي اخير نشان‌دهنده‌ي بروز يك اشكال سلامتي بحراني در مردم ايران در آينده‌اي نزيك است. اگرچه به‌علت عدم هماهنگي بين نتايج مطالعات مختلف، برآورد ميزان دقيق شيوع اين بيماري در جمعيت ايران ممكن نيست. استئوپني چيزي شبيه مرحله مياني استخوان‌هاي سالم و استخوان‌هاي دچار پوكي استخوان يا همان مرحله‌ي پيشگام پوكي استخوان است. در وضعيت استئوپني استخوان‌ها از حالت طبيعي ضعيف‌تر هستند؛ ولي هنوز به حدي نرسيده‌اند كه مثل حالت پوكي استخوان به راحتي دچار شكستگي شوند.

پوكي استخوان زماني اتفاق مي‌افتد كه تراكم استخوان كاهش پيدا مي‌كند و بدن به اندازه‌اي كه قبلا استخوان توليد مي‌كرد، ديگر استخوان توليد نكند. اين اشكال مي‌تواند هم مردان و هم زنان را تحت تاثير قرار دهد؛ ولي احتمال بروز آن در زنان بعد از يائسگي به‌علت كاهش ناگهاني در هورمون استروژن، هورموني كه به‌طور طبيعي در برابر پوكي استخوان محافظت مي‌كند، بيشتر است. با ضعيف‌تر شدن استخوان‌ها، احتمال شكستگي آن‌ها در نتيجه‌ي افتادن يا حتي يك ضربه‌ي كوچك بيشتر مي‌شود.

پوكي استخوان، ضعيف شدن تدريجي استخوان‌ها است

پوكي استخوان به‌معناي استخوان‌ متخلخل است؛ استخوان‌ها ضعيف‌تر مي‌شوند و خطر شكستگي به ويژه در استخوان لگن، ستون فقرات و مچ‌ها بيشتر مي‌شود. بافت استخواني به طور پيوسته در حال بازسازي است و استخوان‌هاي جديد، جايگزين استخوان‌هاي قديمي و آسيب‌ديده مي‌شوند. از اين راه بدن ساختار و تراكم استخوان را حفظ مي‌كند. تراكم استخوان در حدود ۲۵ تا ۳۰ سالگي در بيشترين حد خود است. بعد از حدود ۳۵ سالگي، استخوان‌ها شروع به ضعيف‌تر شدن مي‌كنند. با افزايش سن، ميزان تجزيه استخوان‌ها بيش از ساخت آن‌ها اتفاق مي‌افتد و اگر اين فرايند بيش از اندازه وجود داشته باشد، حاصل آن بروز پوكي استخوان است.

حركت بافت استخوان به سمت پوكي استخوان، آهسته است. اغلب نشانه‌ي ظاهري وجود نداشته و يك فرد ممكن است اصلا متوجه نشود كه داراي اين اشكال است تا زماني كه پس از يك تصادف كوچك يا افتادن يا حتي يك عطسه يا سرفه دچار شكستگي شود. شكستگي در ستون فقرات مي‌تواند منجر به تغييراتي در حالت استقرار و ايجاد انحنا در ستون فقرات شود.

تعدادي از عوامل خطرساز براي پوكي استخوان شناسايي شده‌اند. برخي از آن‌ها قابل اصلاح‌اند ولي از برخي از آن‌ها نمي‌توان اجتناب كرد.

سن: خطر پوكي استخوان بعد از ۳۵ سالگي افزايش مي‌يابد، به ويژه پس از يائسگي

كاهش هورمون‌هاي جنسي: به انديشه متخصصين مي‌رسد كه كاهش سطوح هورمون استروژن، تكثير استخوان را با اشكال رو‌به‌رو مي‌كند. در طول زندگي، تعادل هورموني موضوع مهمي در ارتباط با ساخت استخوان‌ها در سنين رشد و خفظ استحكام استخوان‌ها در هنگام بزرگسالي است. براي مثال دوره‌هاي عادت ماهيانه منظم براي دختران و زنان جوان براي رسيدن به پتانيسل ژنتيكي رسيدن به حداكثر توده‌ي استخواني مورد نياز است. زنان داراي دوره‌هاي نامنظم (به استثناي زمان بارداري يا شيردهي ) بايد با پزشك مشورت كنند. هر چه اقدامات سريع‌تري انجام شود، تاثير آن روي كاهش خطر پوكي استخوان بيشتر است.

قوميت: سفيدپوستان و آسيايي‌ها بيش از ديگر افراد، به پوكي استخوان حساس هستند.

ساختار استخوان: ميزان خطر در استخوان‌هاي بلند و يا باريك بيشتر است.

سابقه‌ي شكستگي: فردي كه قبلا يك شكستگي را تجربه كرده‌است، احتمال بيشتري دارد كه به‌ويژه پس از ۵۰ سالگي دچار اشكال پوكي استخوان شود.

اختلالات خوردن مانند بي‌اشتهايي عصبي يا پرخوري عصبي

مصرف بيش از حد الكل

سطوح پايين مصرف كلسيم، منيزيوم و ويتامين D در نتيجه‌ي عوامل مربوط به رژيم غذايي، اشكالات جذب و يا استفاده از برخي داروها

عوامل ژنتيكي: داشتن عضوي از خانواده كه دچار شكستگي و پوكي استخوان است به معناي احتمال بيشتر ابتلا به پوكي استخوان در فرد است. اگر والدين فرد بيش از دو و نيم سانتي‌متر از قد خود را از دست بدهد يا حالت خميده پيدا كنند، اين مي‌تواند نشانه‌اي از وجود استعداد ژنتيكي پوكي استخوان در آن خانواده باشد. داشتن سابقه‌ي خانوادگي شكستگي استخوان در لگن يا ستون فقرات نيز عامل ديگري است. برخي از افراد داراي گرايش ژنتيكي بالايي براي ابتلا به پوكي استخوان هستند. احتمالا چندين ژن وجود دارند كه احتمال بروز اين بيماري را افزايش مي‌دهند. گرايش ژنتيكي براي ابتلا به پوكي استخوان از والدين به فرزندان انتقال پيدا مي‌كند. بالاترين ميزان تراكم استخوان توسط ژنتيك فرد تعيين مي‌شود. اگر فرد داراي گرايش ژنتيكي بالايي براي ابتلا به پوكي استخوان باشد، اين اوج تراكم استخوان در آن فرد ممكن است از حد ميانگين پايين‌تر باشد. از طرف ديگر اگر فرد داراي والديني با استخوان‌هاي محكم باشد، اين عامل مهمي است كه تعيين كننده‌ي شانس فرد براي داشتن استخوان‌هاي محكم است. البته اگر فردي داراي زمينه‌ي ژنتيكي پوكي استخوان باشد، امكان كاهش دادن خطر ابتلا يا كاهش شدت بيماري از طريق راهكارهايي وجود دارد.

داروها و اشكالات سلامتي: برخي داروها يا بيماري‌ها موجب تغييراتي در سطوح هورموني شده و برخي نيز موجب كاهش توده‌ي استخواني مي‌شوند. مثال‌هايي از بيماري‌هايي كه روي سطوح هورموني اثر مي‌گذارند، پركاري تيروئيد، پركاري پاراتيروئيد و بيماري كوشينگ هستند.

بيماري‌هايي كه موجب افزايش خطر ابتلا به پوكي استخوان مي‌شوند، عبارتند از: سرطان، بيماري مزمن انسدادي ريه (COPD) و بيماري مزمن كليوي، برخي از بيماري‌هاي خودايمني نظير روماتيسم مفصلي و روماتيسم ستون فقرات و كورتيكواستروئيدها شامل پردنيزون و پردنيزولون

برخي از مهم‌ترين داروها و تركيباتي كه در پوكي استخوان نقش دارند، عبارتند از:

• هورمون تيروئيد
• داروهاي ضد انعقاد خون و رقيق‌كننده خون شامل هپارين و وارفارين
• مهاركننده‌هاي پمپ پروتون (PPIs) و ديگر ضد اسيدهايي كه بر وضعيت معدني بدن اثر مي‌گذراند
• برخي از داروهاي ضد افسردگي
• برخي از داروهاي خانواده‌ي ويتامين A (رتينوئيد)
• ادرارآورهاي تيازيدي
• تيازوليدين‌ديون‌ها كه براي درمان ديابت نوع دو استفاده مي‌شوند زيرا موجب كاهش تشكيل استخوان مي‌شوند.
• برخي عوامل سركوب كننده سيستم ايمني مانند سيكلوسپورين
• مهاركننده‌هاي آروماتاز و ديگر درمان‌هايي كه موجب از بين رفتن هورمون‌هاي جنسي مي‌شوند مانند آناستروزول يا آريميدكس
• برخي عوامل شيمي درماني از جمله فمارا كه براي درمان سرطان سينه استفاده مي‌شود و لوپرون كه براي سرطان پروستات مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

پوكي استخوان حاصل از مصرف گلوكوكورتيكوئيدها شايع‌ترين نوع پوكي استخوان در نتيجه‌ي مصرف دارو است

سيگار: بسياري از اشكالات سلامتي ناشي از كشيدن سيگار به خوبي شناخته شده‌است. مركز پيشگيري و كنترل بيماري گزارش كرده‌است كه هزينه‌هاي مربوط به بيماري‌هاي مرتبط با سيگار در ميان آمريكايي‌ها هر ساله به بيش از ۷۵ ميليارد دلار مي‌رسد. سيگار كشيدن موجب بيماري‌هاي قلبي، سرطان ريه و مري و بيماري‌هاي مزمن ريه مي‌شود. علاوه بر اين چندين مطالعه سيگار را به عنوان يك عامل خطر در زمينه‌ي شكستگي استخوان و پوكي استخوان معرفي كرده‌اند. نقش سيگار به عنوان يك عامل خطر در ابتلا به پوكي استخوان بيش از ۲۰ سال است كه مطرح شده‌است. مطالعات اخير هم ارتباط مستقيمي بين مصرف تنباكو و كاهش تراكم استخوان نشان داده‌اند. البته تجزيه‌و‌تحليل تاثير كشيدن سيگار روي سلامتي استخوان پيچيده‌ است. دشوار است كه مشخص شود كه آيا كاهش در تراكم استخوان ناشي از خود سيگار كشيدن است يا اينكه مربوط به عوامل خطر ديگري است كه بين افراد سيگاري مشترك است.

براي مثال در بسياري از موارد افراد سيگاري لاغرتر از بقيه هستند، گرايش به مصرف الكل در بين آن‌ها بيشتر است، داراي فعاليت فيزيكي كمتري هستند و معمولا رژيم‌هاي غذايي فقيرتري دارند. زناني كه سيگاري هستند، زودتر از زناني كه سيگار نمي‌كشند، يائسه مي‌شوند. اين عوامل بسياري از سيگاري‌ها را در خطر ابتلاي به پوكي استخوان قرار مي‌دهد، جداي تنباكويي كه مصرف مي‌كنند. علاوه بر اين، بيشتر مطالعات در مورد اثرات سيگار نشان مي‌دهند كه سيگار كشيدن خطر شكستگي استخوان را افزايش مي‌دهد. البته تمام مطالعات تاييد كننده‌ي اين مطلب نيستند ولي شواهدي موجود است براي مثال:

تمام پزشكان در اين زمينه به تاريخچه‌ي خانوادگي و عوامل خطرساز بيمار توجه خواهند كرد. اگر آن‌ها مشكوك به پوكي استخوان باشند، درخواست انجام يك اسكن را خواهند دارد تا تراكم مواد معدني استخوان (BMD) مشخص شود. در روش اسكن تراكم استخوان، از نوعي از تكنولوژي اشعه‌ي ايكس با نام DEXA (يا DXA)، استفاده مي‌شود. در تركيب با اطلاعات مربوط به عوامل خطرساز بيمار، DEXA مي‌تواند احتمال وقوع شكستگي در اثر پوكي استخوان را نشان دهد. اين تكنولوژي همچنين امكان نظارت بر روند درمان بيماران را مهيا مي‌كند.

در اسكن تراكم استخوان، از تراكم استخوان يك فرد طبيعي و سالم به عنوان خط پايه در مقياس T، استفاده مي‌شود

دو نوع دستگاه وجود دارند كه اسكن DEXA را انجام مي‌دهند:

دستگاه اسكن مركزي: دستگاه اسكني در بيمارستان كه تراكم مواد معدني استخوان لگن و ستون فقرات بيمار را در حاليكه او روي ميزي دراز كشيده‌است، اندازه‌گيري مي‌كند.

يك اسكن DEXA در حدود بيست دقيقه زمان مي‌برد و بدون درد است. اين دستگاه اساسا يك توليد‌كننده‌ي اشعه‌ي ايكس است كه مقدار كلسيم و ديگر مواد معدني استخواني را در يك قطعه از استخوان مشخص مي‌كند. تراكم مواد معدني استخوان بر اين اساس كه چقدر اشعه‌ي ايكس از آن استخوان مي‌گذرد، تعيين مي‌شود.

دستگاه اسكن جانبي: يك دستگاه متحرك كه استخوان‌هاي مچ، پاشنه يا انگشت را مورد آزمايش قرار مي‌دهد. اين نوع از دستگاه اغلب در داروخانه‌ها موجود است ولي اندازه‌گيري دقيقي از تراكم استخوان ارائه نمي‌دهد، با اين حال اگر نتيجه‌ي آزمايش با آن مثبت بود لازم است براي انجام آزمايش‌هاي بيشتر به پزشك مراجعه كرد.

نتايج اين آزمايش به صورت يك امتياز T و يك امتياز Z بيان مي‌شود. در امتياز T، توده‌ي استخواني بيمار با حداكثر توده‌ي استخوان موجود در يك فرد جوان مقايسه مي‌شود:

• امتيازهاي ۱- به بالا طبيعي هستند.
• امتياز ۱- تا ۲/۵- نشان دهنده‌ي كاهش خفيف در تراكم استخوان هستند.
• امتياز پايين‌تر از ۲/۵-، نشان دهنده‌ي پوكي استخوان هستند.

در امتياز Z، توده‌ي استخواني بيمار با توده استخواني افراد ديگر با همان ساختار و سن مورد مقايسه قرار مي‌گيرد. يك امتياز Z برابر ۲/۵- يا كمتر مي‌تواند نشان‌دهنده‌ي خطري در ارتباط با پوكي استخوان باشد.

يك آزمايش ارزيابي مهره‌اي جانبي (LVA) ممكن است براي بيماران سالخوره‌اي كه دچار كوتاهي قد (مثلا در اثر شكستگي مهره) شده‌اند يا كساني كه داراي درد كمري هستند كه مربوط به ديگر بيماري‌ها نيست، توصيه شود. اسكن اولتراسوند استخوان پاشنه، راه ديگري براي ارزيابي پوكي استخوان است. اين روش نسبت به DEXA عموميت كمتري دارد و اعداد آن قابل قياس با امتيازهاي T نيستند.

• كاهش يا پيشگيري از پيشرفت پوكي استخوان
• حفظ تراكم مناسب مواد معدني و توده استخوان
• درمان پوكي استخوان
• پيشگيري از شكستگي
• كاهش درد
• حداكثر كردن توانايي فراد براي ادامه دادن زندگي روزمره

• بيسفوسفونات‌ها: داروهايي هستند كه روند كاهش تراكم استخوان را كم مي‌كنند و خطر شكستگي را كاهش مي‌دهند.
• آگونيست‌هاي استروژن (SERMS)، مثل اويستا: اين‌ها مي‌توانند خطر شكستگي ستون فقرات را در زنان پس از يائسگي كاهش دهند.
• كالسي‌تونين: اين دارو به جلوگيري از شكستگي ستون فقرات در زنان يائسه كمك مي‌كند و مي‌تواند در صورت شكستگي درد را كنترل كند.
• هورمون پاراتيروئيد (مانند فورتئو): براي افرادي كه داراي خطر بالاي شكستگي هستند، تجويز مي‌شود. اين دارو موجب تحريك تشكيل استخوان مي‌شود.
• مهاركننده‌هاي ليگاند RANKL (مانند دنواخبار تخصصياب): اين دارو يك داروي ايمني است و درمان جديدي براي پوكي استخوان محسوب مي‌شود.
• ديگر انواع استروژن و هورمون تراپي هم مي‌توانند كمك‌كننده باشند.

برخي تغييرات در شيوه‌ي زندگي مي‌تواند موجب كاهش خطر ابتلاي به پوكي استخوان شود.

مصرف كلسيم و ويتامين D: كلسيم براي سلامت استخوان‌ها ضروري است و مصرف مقدار كافي از كلسيم بسيار مهم است. افراد بالغ ۱۹ سال به بالا بايد در هر روز هزار ميلي‌گرم كلسيم مصرف كنند. زنان داراي سن بيش از ۵۱ و تمام افراد بزرگسال ۷۱ سال به بالا بايد داراي مصرف ۱۲۰۰ ميلي‌گرم در روز كلسيم باشند.

برخي از منابع غذايي داراي كلسيم عبارتند از:

• محصولات لبني مانند شير، پنير و ماست
• سبزيجاتي مانند كلم بروكلي
• ماهي‌هاي داراي استخوان‌هاي نرم نظير قزل‌آلا و ماهي تن

اگر مصرف كلسيم يك فرد از طريق رژيم غذايي كافي نباشد، مي تواند از مكمل‌ها استفاده كند.

ويتامين D هم در سلامت استخوان ها داراي نقش است، زيرا به بدن كمك مي‌كند كه كلسيم را جذب كند. منابع رژيمي شامل ماهي‌هاي آب شور، جگر و غذاهاي غني شده با اين ويتامين هستند. با اين حال بيشتر ويتامين D از غذا نمي‌آيد بلكه از قرار گرفتن در معرض نور خورشيد در بدن ساخته مي‌شود، بنابراين توصيه مي‌شود كه فرد در حد اعتدال زير نور آفتاب قرار گيرد. مصرف روزانه‌ي ۸۰۰-۶۰۰ واحد ويتامين D براي افزايش توده‌ي استخواني براي درمان نياز است. پيشگيري از پوكي استخوان با سطوح پايين‌تر ۴۰۰-۲۰۰ واحد در روز ممكن است. بسياري از مولتي‌ويتامين‌ها يا مكمل‌هاي كلسيم نيز داراي ويتامين D هستند.

متوسط مصرف كلسيم در آسيا (ميلي‌گرم در روز)

تداخلات تغذيه‌اي يا دارويي:

برخي از مكمل‌هاي كلسيم از معده بهتر جذب مي‌شوند در حاليكه ميزان جذب برخي از آن‌ها كم‌تر است. برخي از غذاها مانند اسفناج، ريواس و غلات كامل، ممكن است با كلسيم پيوند برقرار كرده و موجب كاهش جذب كلسيم شوند. كلسيم ممكن است كه با برخي از تركيبات دارويي خوراكي نيز پيوند برقرار كرده و مانع از جذب آن‌ها در معده شود. براي پرهيز از اين اشكال بايد يك تا دو ساعت قبل و يا دو تا چهار ساعت پس از مصرف داروهايي نظير سوكرالفيت، تتراسايكلين، سيپروفلوكساسين و موكسي فلوكساسين، از مصرف مكمل كلسيم خودداري كرد. ادرارآورهاي تيازيدي همچون هيدروكلروتيازيد نيز ممكن است موجب افزايش سطح كلسيم و مسموميت شوند.

عوارض جانبي مصرف كلسيم و ويتامين D

كلسيم ممكن است موجب يبوست، حالت تهوع يا استفراغ شود. افرادي كه داراي سنگ كليه هستند بايد سطح كلسيم را در ادرار خود مطالعه كنند تا اگر افزايش مصرف كلسيم منجر به تشكيل سنگ كليه شود، مشخص شود. از مقادير توصيه شده‌ي ويتامين D هم نبايد فراتر رفت. مصرف مقادير بالاي ويتامين D براي مدت طولاني منجر به مسموميت و ايجاد علايمي نظير ضعف، سردرد، خواب‌آلودگي، درد ماهيچه، درد استخوان و افزايش سطح آنزيم‌هاي كبدي مي‌شود. افرادي كه داراي هر كدام از اشكالات زير باشند نبايد از مكمل‌هاي كلسيم يا ويتامين D استفاده كنند:

• آلرژي به تركيبات مكمل‌ها
• مسموميت ويتامين D
• غلظت افزايش يافته‌ي كلسيم در خون

استروژن به صورت قرص‌ها يا كپسول‌هاي خوراكي يا به صورت برچسب‌هاي پوستي در دسترس است. استروژن بخشي از درمان جايگزيني با هورمون (HRT) پس از يائسگي به شمار مي‌رود. پس از عمل برداشت تخمدان، از استروژن به تنهايي استفاده مي‌شود. براي زنان داراي رحم، پروژسترون نيز به استروژن اضافه مي‌شود تا احتمال ابتلاي به سرطان ديواره‌ي رحم كاهش پيدا كند. زنان مبتلا به سرطان سينه يا داراي سابقه‌ي خانوادگي ابتلا به بيماري سرطان سينه، نبايد از استروژن استفاده كنند. گزينه‌هاي موثر ديگري نيز در راستاي پيشگيري و درمان پوكي استخوان وجود دارد و براي پيشگيري از خطرات مرتبط با استفاده از هورمون‌ها در حال توسعه هستند. دوره‌ي درماني HRT كه زنان پس از يائسگي بايد در آن قرار گيرند به علت افزايش خطر ابتلا به سرطان، سكته و حمله قلبي جاي سوال دارد.

نحوه‌ي عمل استروژن به چه صورتي است؟ اين ماده سرعت از دست رفتن استخوان را كم مي‌كند و وقتي پس از يائسگي مورد مصرف قرار گيرد، از پوكي استخوان جلوگيري مي‌كند.

افرادي كه داراي شرايط زير هستند، نبايد از استروژن استفاده كنند:

حساسيت به استروژن، سرطان‌هاي مرتبط با استروژن مثلا سرطان سينه، هنگام بارداري، اختلالات انعقاد خون، خون‌ريزي غير معمول واژينال كه توسط پزشك مطالعه نشده‌باشد

دستورالعمل‌هاي كلي در استفاده از استروژن

مقدار استروژن مورد استفاده با يا بدون پروژسترون بايد حداقل اندازه‌ي موثر مطابق با اهداف درماني در مدت زمان درمان باشد. قرص‌هاي خوراكي معمولا به صورت روزانه مصرف مي‌شوند؛ براي آن‌هايي كه نياز به پروژسترون هم دارند ممكن است به صورت يك تركيب يا در زمان‌هاي مختلف در ماه تجويز شود. برچسب‌هاي پوستي روي شكم، لگن يا باسن استفاده مي‌شوند. برنامه‌ي زماني عوض كردن برچسب‌ها بستگي به نوع برچسبي دارد كه استفاده مي‌شود. برخي بايد هفتگي عوض شوند (مانند كليمارا) و برخي به صورت دو بار در هفته عوض مي‌شوند (مانند ويول).

اثرات جانبي استروژن‌درماني

استروژن ممكن است كه ميزان تاثير عوامل ضدانعقادي نظير وارفارين را كاهش دهد. پژوهش انجام‌شده توسط موسسه‌ي WHI، افزايش خطر حمله قلبي، سكته، سرطان سينه، آمبولي ريه (لخته‌هاي خون در ريه‌ها) و ترومبوز سياهرگي عمقي (لخته خون در پاها) را در زنان يائسه ۷۹-۵۰ سالي كه طي پنج سال تحت درمان با تركيبات استروژن و پروژسترون قرار گرفته بودند، گزارش كرده‌است. استروژن ممكن است موجب حساسيت سينه، افزايش وزن، حبس مايعات، بيماري‌هاي كسيه صفرا و خون‌ريزي‌هاي واژينالي همراه با افزايش خطر سرطان‌هاي سينه و ديواره‌ي رحم شود. استروژن همچنين خطر ايجاد لخته‌هاي خوني را افزايش مي‌دهد و ممكن است سبب اشكالات مرتبط با لخته خون نظير سكته، حمله قلبي يا ترومبوفلبيت (التهاب سياهرگ) شود. در صورت مشاهده‌ي هر كدام از عوارض جانبي زير بايد به پزشك مراجعه كرد:

خارش، كهير، تورم در صورت يا دست‌ها، اشكالات تنفسي يا ديگر واكنش‌هاي آلرژيك، توده‌هاي سينه‌اي، احساس فشار در قسمت بالا و سمت راست معده، استفراغ، تب يا درد، تغيير در ديد، سردرد شديد، سرفه خوني، درد در ناحيه سينه يا پايين پا

• عدم مصرف سيگار
• محدود كردن مصرف الكل
• انجام منظم ورزش‌هايي نظير پياده‌روي زيرا اين ورزش‌ها موجب سلامت استخوان و قوي شدن ماهيچه‌ها مي‌شود.
• انجام تمريناتي در جهت انعطاف‌پذيري و تعادل نظير يوگا زيرا اين فعاليت‌ها خطر افتادن و شكستگي را كاهش مي‌دهند.
• براي افرادي كه دچار پوكي استخوان هستند، تغذيه، ورزش و ممانعت از افتادن نقش مهمي در كاهش خطرات مرتبط با پوكي استخوان دارد.

در آينده درمان‌ها ممكن است شامل درمان‌هاي مبتني بر سلول‌هاي بنيادي باشد. در سال ۲۰۱۶ پژوهشگران دريافتند كه تزريق نوع خاصي از سلول‌هاي بنيادي به موش موجب معكوس‌شدن فرايند پوكي استخوان و از دست رفتن استخوان در موش‌ها مي‌شد، به شيوه‌اي كه گمان مي‌رود در مورد انسان‌ها هم مفيد باشد. يافته‌هاي منتشر شده در سال ۲۰۱۵ نشان مي‌دهند كه هورمون رشد به همراه مكمل‌هاي كلسيم و ويتامين D مي‌تواند خطر شكستگي را در بلندمدت كاهش دهد. همچنين در سال ۲۰۱۵، پژوهشگران انگليسي شواهدي پيدا كردند كه رژيم غذايي داراي پروتئين سويا و ايزوفلاون‌ها ممكن است بتواند از زنان يائسه در برابر از دست رفتن استخوان و پوكي استخوان محافظت كند. دانشمندان معتقدند كه تا ۷۵ درصد از تراكم معدني استخوان يك فرد توسط عوامل ژنتيكي تعيين مي‌شود. پژوهشگران در حال مطالعه اين موضوع هستند كه چه ژن‌هايي مسئول تشكيل و از دست رفتن استخوان‌ها هستند، با اين اميد كه شايد بتوانند راه‌هاي جديدي براي پيشگيري از پوكي استخوان در آينده پيدا كنند.

با ضعيف‌تر شدن استخوان‌ها، شكستگي‌ها بيشتر شده و با افزايش سن، بهبودي به زمان بيشتري نياز خواهد داشت. اين امر مي‌تواند موجب درد مداوم و ايجاد خميدگي در اثر فروپاشي ستون فقرات شود. بهبود يافتن يك لگن شكسته دشوار بوده و فرد دچار شكستگي ممكن است ديگر نتواند به طور مستقل زندگي كند بنابراين اين مهم است كه از افتادن افراد مبتلا به پوكي استخوان پيشگيري شود.