از طاعون سياه تا كوويد ۱۹؛ با مرگبارترين دنياگيري‌هاي تاريخ آشنا شويد
سازمان بهداشت جهاني (WHO) سرانجام پس از نزديك به سه ماه از آغاز انتشار ويروس كرونا جديد، چهارشنبه‌ي هفته‌ي گذشته شيوع آن را به‌عنوان دنياگيري (همه‌گيري جهاني) اعلام كرد. كوويد ۱۹، بيماري ناشي از كروناويروس جديد تا به امروز بيش از ۱۷۵ هزار نفر در بيش از ۱۵۰ كشور جهان را مبتلا كرده و بيش از ۶۷۰۰ نفر را به كام مرگ كشانده است. درابتدا شهر ووهان در چين منشاء انتشار بيماري جديد بود؛ اما با گسترش ويروس به نقاط مختلف جهان، اكنون ايران در منطقه‌ي خاورميانه و كشورهاي اروپايي به‌خصوص ايتاليا و اسپانيا به كانون انتشار كوويد ۱۹ تبديل شده‌اند.
بشر در طول تاريخ پرفراز و نشيب خود همواره با رساندن جاي پاي‌اش به نقاط مختلف سرتاسر جهان، پاي بيماري‌هاي عفوني را نيز به آن مناطق مي‌كشاند. حتي در دوران امروزي نيز همه‌گيري بيماري‌ها تقريبا پابرجا است و هر از گاه با گسترش آن‌ها در بخش‌هاي مختلف جهان، جان انسان‌ها درمعرض خطر قرار مي‌گيرد؛ بااين‌حال، هر شيوعي همانند كوويد ۱۹ به مرحله‌ي دنياگيري نمي‌رسد.
سال‌شمار دنياگيري‌هاي تاريخ
بشريت از نخستين روزهاي پيدايش خود ناگزير با انواع بيماري‌ها و امراض گوناگون دست‌وپنجه نرم كرده است. به‌محض شكل‌گيري جوامع كشاورز، نقطه‌ي عطفي در تاريخ بشر رقم خورد و هم‌زمان با آن مقياس و گسترش بيماري‌ها به‌نحو چشمگيري افزايش يافت. تجارت گسترده فرصت‌هايي تازه را براي تعامل انسان و حيوان فراهم كرد و باعث بروز چنان دنياگيري‌هايي مرگبار شد كه درصد درخورتوجه‌اي از جمعيت برخي مناطق را ازميان برداشت. مالاريا، مرض سل، جذام، آنفلوانزا، آبله و ديگر بيماري‌ها نخستين‌بار درجريان اين سال‌هاي اوليه پديدار شدند.
هرچه انسان با ساخت شهرهاي بزرگ‌تر، گشودن مسيرهاي تجارت بيشتر و افزايش تماس با جمعيت‌هاي گوناگون از افراد، حيوانات و اكوسيستم متمدن‌تر شد، احتمال وقوع دنياگيري‌ها نيز بيش‌ازپيش افزايش يافت. در اين اينفوگرافي مي‌توانيد با برخي از مرگباترين دنياگيري‌هاي تاريخ از طاعون سياه تا كوويد ۱۹، جديدترين همه‌گيري جهاني آشنا شويد.
با وجود ماندگاري بيماري‌ها و همه‌گيري‌ها درطول تاريخ، يك روند ثابت هميشه در طول زمان پابرجا بوده است: كاهش تدريجي نرخ مرگ‌ومير. پيشرفت بشر در عرصه‌ي مراقبت‌هاي بهداشتي و درك عواملي كه باعث بروز بيماري همه‌گير مي‌شود، ابزارهايي قدرتمند در كاهش تأثير آن‌ها بوده است؛ از اين‌رو انسان امروزي درقياس با اجداد ناتوانش بسيار بهتر مي‌تواند با بيماري‌هاي كشنده مقابله كند.
خشم خدايان
در بسياري از جوامع باستاني، افراد باور داشتند كه ارواح و خدايان بيماري و تباهي را براي آن دسته انسان‌هاي سزاوار عذاب، نازل مي‌كنند. اين درك بدوي و غيرعلمي اغلب واكنش‌هايي فاجعه‌بار به‌دنبال داشت كه نتيجه‌اش مرگ هزاران و حتي ميليون‌ها نفر بود. درمورد طاعون ژوستينين، پروكوپيوس قيصريه‌اي تاريخ‌نگار بيزانسي در قرن ششم ميلادي، منشاء طاعون (بيماري ناشي از باكتري يِرسينيا پستيس) را تا چين و شمال شرق هند دنبال كرد. اين بيماري ازطريق مسيرهاي تجاري دريايي و زميني از اين مناطق به مصر رسيد و از آنجا ازطريق بنادر درياي مديترانه به امپراطوري بيزانس (روم شرقي) وارد شد.
با وجود اين شناخت ظاهري از نقشي كه جغرافيا و تجارت در گسترس بيماري ايفا كرد، پروكوپيوس مقصر شيوع طاعون را امپراطور ژوستينين دانست و او را شيطاني معرفي كرد كه به‌خاطر شخصيت شرورش سزاوار عقوبت الهي است. برخي تاريخ‌دانان دريافتند كه همه‌گيري طاعون احتمالا تلاش‌هاي امپراطور ژوستينين براي اتحاد دوباره‌ي بقاياي غربي و شرقي امپراطوري روم را به‌شدت خدشه‌دار كرد و آغاز عصر تاريكي (قرون وسطي) را رقم زد. خوشبختانه، درك بشريت از عوامل ايجاد بيماري‌ها بهبود يافته است و اين امر به پيشرفتي چشمگير در واكنش به همه‌گيري‌هاي امروزي هرچند آهسته و ناقص منجر شده است.
واردكردن بيماري
عمل قرنطينه درجريان قرن ۱۴ در ايتاليا و درتلاش براي محافظت شهرهاي ساحلي از همه‌گيري‌هاي طاعون آغاز شد. مقام‌هاي محتاط بنادر، كشتي‌هايي را كه از بندرگاه‌هاي آلوده به ونيز مي‌رسيدند، ملزم مي‌كردند تا پيش از پهلوگيري به‌مدت ۴۰ روز در دريا لنگر بيندازند. واژه‌ي قرنطينه نيز دراصل از عبارت ۴۰ روز در زبان ايتاليايي (quaranta giorni) منشاء گرفته است.
يكي از نخستين نمونه‌هاي اتكا به جغرافيا و تجزيه‌وتحليل‌هاي آماري، درجريان شيوع وبا در لندن قرن ۱۹ بود. در سال ۱۸۵۴ دكتر جان اسنو بدين نتيجه رسيد كه وبا از آب آلوده ناشي مي‌شود و تصميم گرفت تا داده‌هاي مرگ‌ومير محله را به‌طور مستقيم روي نقشه نمايش دهد. اين شيوه، دسته‌اي از موارد مبتلا را دراطراف پمپ آبي به‌خصوص آشكار كرد كه افراد از آن آب بيرون مي‌كشيدند. هرچند تعامل‌هاي برقرارشده ازطريق تجارت و زندگي شهري، نقشي اساس برعهده دارند، طبيعت آسيب‌زاي بيماري‌هاي خاص نيز مسير همه‌گيري را نشان مي‌دهد.
تعيين ميزان مسري‌بودن
دانشمندان براي تعيين ميزان مسري‌بودن بيماري‌ها از معياري ساده به‌نام نرخ تكثير پايه (R0) استفاده مي‌كنند. اين عدد به ما مي‌گويد كه هر فرد آلوده به‌طور متوسط بيماري‌اش را به چند نفر منتقل خواهد كرد. در تصوير زير مي‌توانيد با ۹ مورد از مسري‌ترين بيماري‌ها و نرخ تكثير پايه‌ي آن‌ها آشنا شويد. همان‌طور كه مي‌توان ديد، سرخك با نرخ تكثير پايه‌ي بين ۱۲ تا ۱۸ درصدر فهرست واگيردارترين بيماري‌ها قراردارد؛ بدين معني كه هر بيمار مبتلا به سرخك به‌طور متوسط ۱۲ تا ۱۸ نفر را در جمعيتي واكسينه‌نشده آلوده خواهد كرد.
هرچند سرخك احتمالا مسري‌ترين بيماري دنيا است، اقدامات انجام‌شده درزمينه‌ي واكسيناسيون و مصونيت دسته‌جمعي مي‌تواند گسترش آن را محدود كند. هرچه افراد بيشتري دربرابر يك بيماري مصون شوند، احتمال تكثير آن كاهش مي‌يابد؛ ازاين‌رو واكسينه‌كردن افراد اقدامي حياتي براي پيشگيري از بيماري‌هاي برگشت‌پذير شناخته‌شده و درمان‌پذير كردن آن‌ها محسوب مي‌شود. محاسبه و پيش‌بيني تأثير واقعي كوويد ۱۹ امري دشوار است؛ زيرا همه‌گيري اين بيماري همچنان درحال وقوع است و پژوهشگران كماكان درحال يادگيري اطلاعات تازه درباره‌ي ويروس كرونا جديد هستند.
تهديد مشترك
ما با رشد ارتباطات و تعاملات جهاني به‌عنوان نيروي محركه‌ي شكل‌دهنده‌ي دنياگيري‌ها، جهاني را خلق كرده‌ايم كه در آن عاملي بيماري‌زا مي‌تواند ظرف مدتي كوتاه به سرتاسر جهان پخش شود. از قبيله‌هاي شكارچي گرد‌آور تا كلان‌شهرها، وابستگي بشريت به هم‌نوعان خودش نيز فرصت‌هايي را براي شيوع بيماري‌هاي واگيردار فراهم كرده است.
شهرنشيني در جهان درحال توسعه، ساكنان نواحي روستايي را بيش‌ازپيش به محله‌هاي متراكم‌تر مي‌كشاند و افزايش جمعيت نيز درعين‌حال فشار بزرگ‌تري را به محيط‌زيست وارد مي‌كند. علاوه بر اين، سفرهاي هوايي در دهه‌ي گذشته دوبرابر شده است و افراد به‌سرعت و آساني مي‌توانند در نقاط مختلف جهان جابه‌جا شوند. اين روندهاي كلان تأثيري ژرف بر گسترش بيماري‌هاي واگيردار داشته است.
همان‌طور كه نهادها و دولت‌هاي سرتاسر جهان از شهروندانشان مي‌خواهند با دوري‌گزيني اجتماعي به كاهش نرخ ابتلاي افراد به كوويد ۱۹ كمك كنند، دنياي ديجيتال به افراد امكان مي‌دهد تا ارتباطات و بازرگاني را به‌نحوي بي‌سابقه همچنان حفظ كنند. ما در دنيايي بيش از هميشه جهاني‌شده زندگي مي‌كنيم و اكنون با تهديدي مشترك مواجه هستيم كه تك‌تك انسان‌ها را از دورافتاده‌ترين نقاط تا نواحي شلوغ و متراكم تهديد مي‌كند؛ از اين‌رو مقابله با آن نيز به اقدام مشترك تمام انسان‌ها بستگي دارد.
هم انديشي ها