ابهام برسر انتشار آئروسل: ويروس كرونا واقعا از طريق هوا منتقل مي‌شود؟
درميانه‌ي به‌روزرساني بي‌شمار اطلاعات تازه و هراس‌انگيز درباره‌ي ويروس كرونا جديد، يك حقيقت تسلي‌بخش همچون نوري اميدواركننده درميانه‌ي ابري از وحشت خودنمايي مي‌كرد. ويروس عامل بيماري كوويد ۱۹ احتمالا مسئول فاجعه‌اي وحشتناك در عرصه‌ي بهداشت عمومي است؛ اما اين عامل بيماري‌زا خوشبختانه هوابرد نيست؛ بدين معنا كه نمي‌تواند با حركت ازطريق هوا افراد را آلوده كند.
هرچند برخي با استناد به چند پژوهش، ويروس كرونا جديد را به‌طور مطلق هوابرد مي‌دانند، مقام‌هاي بهداشت عمومي انتشار آئروسل (انتقال ازطريق ذرات معلق درهوا) اين ويروس را به‌كلي رد مي‌كنند. به‌گفته‌ي آن‌ها، قطرات مملو از ويروس كرونا جديد براي مدت طولاني در هوا باقي نمي‌مانند و پيش از آنكه روي زمين سقوط كنند، تنها تقريبا به اندازه‌ي دو متر پيش‌روي مي‌كنند. به‌همين دليل به ما گفته شده كه آب و صابون بهترين راهكار موجود براي پيشگيري از ابتلا به ويروس است. همچنين توصيه مي‌شود با دستان آلوده صورت‌هايمان را لمس نكنيم.
اما صحبت درباره‌ي انتشار آئروسل يك عامل بيماري‌زا آن‌طور كه به‌انديشه متخصصين مي‌آيد ساده نيست. وقتي مقام‌هاي بهداشتي مي‌گويند عاملي بيماري‌زا آئروسل نيست، بر تعريفي محدود از اين عبارت و معنايي از آن اتكا مي‌كنند كه نزد برخي دانشمندان برجسته در زمينه‌ي انتقال ويروسي از راه هوا محل اختلاف است. اگر نگراني اين پژوهشگران تأييد و معلوم شود توانايي حركت آئروسل ويروس كرونا درحقيقت بيش از آن است كه مقام‌ها تاكنون گفته‌اند، در آن صورت شايد لازم باشد كه استانداردهايمان براي حفاظت از كادر مراقبت‌هاي بهداشتي حاضر در خط مقدم مبارزه با كوويد ۱۹ را دوباره ارزيابي كنيم. درواقع ممكن است نيازمند برخي اصلاحات در توصيه‌هاي بهداشت عمومي باشيم.
از همان نخستين روزهاي پيدايش كروناي عامل كوويد ۱۹، مقام‌هاي ارشد همواره هرگونه انتشار ويروس جديد از طريق هوا را كم‌اهميت جلوه داده‌اند. تدروس آدانوم، دبيركل سازمان بهداشت جهاني چندي پيش در توييتر به مردم اطمينان داد كه ويروس كرونا جديد از طريق هوا منتقل نمي‌شود. آدانوم در ادامه افزود وقتي فردي مبتلا به كوويد ۱۹ سرفه مي‌كند يا هوا را به بيرون مي‌دهد، ويروس از طريق قطرات ريز از بيني يا دهان او به فرد ديگر منتقل مي‌شود. طبق اين عقيده، قطرات ذرات ويروسي كه دراثر سرفه و بازدم خارج مي‌شوند، به‌دليل بزرگي بيش از حد نمي‌توانند دراطراف شناور شوند؛ درنتيجه اغلب با نشستن روي فردي نزديك يا افتادن روي سطحي مجاور كه بعدا افراد آن را لمس خواهند كرد، موجب آلودگي مي‌شوند.
تصويربرداري رگه‌ي نواري و سايه‌نگار آني و كيفي از جريان‌هاي هواي خروجي از انسان. اين تصاوير مي‌تواند به كنترل انتشار آئروسل عفونت كمك كند.
صحبت درباره‌ي انتشار آئروسل يك عامل بيماري‌زا آن‌طور كه به‌انديشه متخصصين مي‌آيد ساده نيست
از انديشه متخصصين مقام‌هاي بهداشت عمومي نظير تدروس، ويروس هوابرد واقعي براي مدت زمان طولاني در هوا شناور مي‌ماند؛ نظير سرخك كه مي‌دانيم در هوا به‌مدت دست‌كم نيم‌ساعت مسري است و عاملي بيماري‌زا نظير آن مي‌تواند سناريويي وحشتناك به‌وجود آورد. به‌عنوان مثال اگر فردي بيمار سوار آسانسور شود و در طول راه قدري ويروس در هوا پخش كند و بعدا شخصي ديگر سوار همان آسانسور شود، تنفس احتمالي آن ميكروب‌ها مي‌تواند او را به بيماري مبتلا كند.
براي آنكه باور كنيم ويروس كرونا جديد، بدين طرز به‌خصوص و آخرالزماني آئروسل نيست، دلايل بسيار خوبي هم براي ما و هم مقام‌هاي بهداشتي وجود دارد؛ اما آن تعريفي كه مقام‌ها استفاده مي‌كنند نيز ممكن است جزئيات حياتي انتقال را نامفهوم كند. به‌خصوص، تعريف يادشده تمام تفاوت‌هاي ظريف در نحوه‌ي حركت واقعي سرفه، عطسه يا تنفس مملو از ويروس فرد بيمار از طريق هوا را پنهان مي‌كند. مسئولان بهداشتي براي تمايز بين آنچه «قطرات كوچك» مي‌نامند از «آئروسل‌ها» از قانوني كلي استفاده مي‌كنند. به‌طور معمول ذراتي با عنوان قطرات كوچك شناخته مي‌شوند كه بيش از ۵ ميكرون قطر دارند و افشانه‌اي مستقيم را شكل مي‌دهند كه دراثر سرفه يا عطسه تا فاصله‌ي دو متر از بيمار دور مي‌شود. در اين چارچوب، آئروسل‌ها ذراتي كوچك‌تر متشكل از مواد بالقوه خطرناك هستند كه ممكن است در مسافت‌هاي طولاني‌تر شناور باقي بمانند.
تقسيم‌بندي سياه و سفيد بين قطرات كوچك و آئروسل‌ها چندان براي پژوهشگراني پذيرفتني نيست كه تمام عمرشان را صرف مطالعه‌ي الگوهاي پيچيده‌ي انتقال هوابرد ويروس‌ها كرده‌اند. به‌نقل از ليديا بورويبا، همه‌گيرشناس در مؤسسه‌ي فناوري ماساچوست (MIT) كه آزمايشگاه او بر چگونگي تأثير ديناميك سيالات بر انتشار عوامل بيماري‌زا تمركز كرده است، اندازه‌ي ۵ ميكرون قراردادي و نابجا است و باعث سردرگمي مي‌شود. اين اندازه‌ي قراردادي پيش از همه، اصطلاحات متخصص را تحريف مي‌كند. درواقع به‌طور دقيق آئروسل‌ها نيز قطرات كوچك به‌شمار مي‌آيند. وقتي شما هوا را به بيرون مي‌دهيد يا سرفه مي‌كنيد، ذراتي از مخاط آبكي را با اندازه‌هاي گوناگون از درون بدنتان به بيرون مي‌فرستيد كه تمامشان قطرات كوچك محسوب مي‌شوند. كوچك‌ترين قطرات به‌طور معمول با عنوان آئروسل شناخته مي‌شوند. با اين حال هريك از اين ذرات مخاطي با هرنامي كه رويشان بگذاريد، ممكن است به عوامل بيماري‌زاي ويروسي آلوده باشند. موضوع وقتي پيچيده‌تر مي‌شود كه بدانيم هرزمان اجزاء آبي قطرات در هوا خشك مي‌شوند، ذرات باقي‌مانده از ويروس شناور كه «هسته‌ي قطره» ناميده مي‌شود، به‌مراتب سبك‌تر و براي حركت در مسافت‌هاي طولاني‌تر مستعدتر است. گذشته از اندازه، ديگر عوامل نظير رطوبت محلي و هرنوع خشكي هوا نيز بر ميزان پرواز قطرات تأثيرگذار خواهد بود.
حتي احتمال دارد كه سنگين‌ترين قطرات نيز هميشه در فاصله‌ي چند ده سانتي‌متري روي زمين نيفتند. وقتي در روزي بادي به ساحل مي‌رويد و افشانه‌ي دريا را روي صورتتان احساس مي‌كنيد، با قطرات بزرگي برخورد كرده‌ايد كه ممكن است از انديشه متخصصين مقام‌هاي بهداشتي با عنوان «غيرهوابرد» توصيف شوند. حتي نسيم‌هايي بسيار ملايم‌تر از آنچه ازجانب دريا مي‌وزد نيز مي‌توانند قطرات را بلند و جابه‌جا كنند. با اين حال جالب اينجا است كه بسياري از مطالعات سنتي درباره‌ي مسير حركت قطرات از مدل‌هاي ساده‌شده‌اي استفاده كرده‌اند كه انفجار هوا هنگام سرفه يا عطسه‌ي افراد را كه فشار اضافي به آن قطرات وارد مي‌كند، به‌حساب نمي‌آورند. بورويبا اين سهل‌انگاري را اشتباه مي‌داند؛ زيرا آزمايشگاه او دريافته است كه سرفه‌ها و عطسه‌ها كه آن‌ها را «رخدادهاي بازدمي شديد» مي‌نامد، ابري از هوا را به بيرون مي‌رانند كه قطرات با اندازه‌هاي گوناگون را بسيار فراتر از مسافت طي‌شده در مواقع ديگر حمل مي‌كنند؛ درحالي‌كه براساس اشاره‌ي مدل‌سازي‌هاي پيشين و همان‌طور كه درباره‌ي ويروس كرونا جديد شنيده‌ايم، قطرات ۵ ميكروني مي‌توانند تنها يك يا دو متر حركت كنند. پژوهش‌هاي بورويبا نشان مي‌دهد كه هنگام درانديشه متخصصينگرفتن گاز تشكيل‌دهنده‌ي سرفه، همين قطرات مي‌توانند تا ۸ متر حركت كنند.
از انديشه متخصصين پژوهشگراني نظير بورويبا كه فيزيك مسيرهاي عوامل بيماري‌زا را مطالعه مي‌كنند، هر ويروسي كه در هوا حركت كند ممكن است با عنوان «هوابرد» توصيف شود؛ اما بين دانشمندان هيچ اجماعي دراين‌باره وجود ندارد كه كدام‌يك از عوامل بيماري‌زا واجد گرفتن يا نگرفتن برچسب هوابرد است. جوليان تانگ، ويروس‌شناس در دانشگاه لستر در انگليس سال گذشته در نگارش مقاله‌اي مروري درباره‌ي موضوع مورد مباحثه مشاركت داشت. در آن مقاله آمده است كه براي برخي پژوهشگران، «انتقال هوابرد» تنها شامل ذرات ريز معلق در هوا است. اين اصطلاح از انديشه متخصصين ديگران مي‌تواند دربردارنده‌ي هردو ذرات ريز معلق در هوا و قطرات بزرگ‌تر باشد. تانگ و همكارانش توافق كردند كه از عبارت يادشده براي اشاره به انتقال ذرات با قطر كمتر از ۱۰ ميكرون استفاده كنند كه از اندازه‌ي تعيين‌شده‌ي سازمان بهداشت جهاني دو برابر بزرگ‌تر است.
شهروندان تهراني درميانه‌ي بحران دنياگيري ويروس كرونا جديد در ايران
از انديشه متخصصين برخي پژوهشگران، هر ويروسي كه در هوا حركت كند ممكن است با عنوان «هوابرد» توصيف شود
مباحثه بر سر اينكه چه ذراتي هوابرد است يا نه، به‌خصوص پيرامون عوامل بيماري‌زايي حساسيت‌برانگيز مي‌شود كه عامل شكل‌گيري شديدترين و مرگبارترين همه‌گيري‌ها بوده‌اند؛ اما حتي درباره‌ي اينكه آنفلوانزاي قديمي نيز تا چه حد از طريق هوا منتقل مي‌شود، بين متخصصان اتفاق انديشه متخصصين وجود ندارد. كساني كه مي‌گويند آنفلوانزا به‌خوبي از طريق ذرات معلق در هوا منتقل مي‌شود، به حادثه‌اي نادر از دهه‌ي ۱۹۷۰ اشاره مي‌كنند كه در آن هواپيمايي با ۵۴ مسافر حين اقدام به برخاست به‌دليل نقص متخصص در موتور به‌مدت سه ساعت روي باند فرودگاه زمين‌گير شد. يك مسافر بيمار سوار اين هواپيما بود و ظرف مدت سه روز در سه‌چهارم از ديگر افراد حاضر در هواپيما علائم آنفلوانزا نظير سرفه، تب و خستگي ظاهر و آزمايش اغلب آن‌ها براي تشخيص ابتلا به ويروس آنفلوانزا مثبت شد. دونالد ميلتون كه پژوهش‌هايش در دانشكده‌ي بهداشت عمومي دانشگاه مريلند شامل مطالعاتي درباره‌ي عفونت‌هاي بيوآئروسل‌ها است، مي‌گويد در تمام سال‌هاي بعد او و همتايانش همچنان درتلاش بوده‌اند تا ديگر دانشمندان را قانع كنند كه آنفلوانزا به‌نحو چشمگير هوابرد است. ميلتون در مقاله‌اي كه در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، ادعا كرد كه برخلاف آنچه برخي احتمالا فكر مي‌كنند، انتشار ويروس آنفلوانزا به شكل ذراتي معلق در هوا با توانايي شناورماندن در هواي اطراف، مستلزم عطسه يا سرفه نيست.
درهمين حال، آيروديناميك عوامل بيماري‌زاي ناشناخته‌تر نيز مباحثه‌برانگيز شده است. يك متخصص بيماري‌هاي عفوني در سال ۲۰۱۴ هشدار داد كه ابولا مي‌تواند به‌شدت ازطريق هوا انتقال‌پذير شود؛ هرچند بعدا نادرستي اين ادعا ثابت شد، شواهدي وجود دارد كه ويروس‌هاي كرونا نظير سارس و مرس مي‌توانند در هواي بيمارستان حركت كنند. با اين حال، برخي پژوهشگران همچنان درستي داده‌هاي موجود را زير سؤال مي‌برند. به‌عنوان مثال، پژوهش مرس از اتاقي بيمارستاني بدون بيماران عفوني به‌عنوان كنترل علمي استفاده نكرد؛ اما ديگر پژوهشگران پژوهش يادشده را به‌عنوان شاهدي براي اثبات اين موضوع درانديشه متخصصينمي‌گيرند كه ويروس‌هاي كرونا در اطراف بخش‌هايي از بيمارستان به شكل مسري شناور بودند.
درباره‌ي رفتار هوابرد ويروس كرونا جديد، دانشمندان همچنان درتكاپو براي دستيابي به داده هستند. مطالعه‌اي كه در چهارم مارس در ژورنال انجمن پزشكي آمريكا منتشر شد، اتاق‌هاي ايزوله‌ي بيمارستاني سه بيمار مبتلا به كوويد ۱۹ در سنگاپور را مطالعه كرد. ازآنجاكه پژوهشگران هيچ شواهدي از وجود ويروس در نمونه‌هاي هوا نيافتند، قدري خيالمان را راحت كردند. با اين حال، آزمايش هواي تيغه‌هاي تهويه‌ي اتاق يك بيمار مثبت شد. مطالعه‌اي ديگر كه نسخه‌ي پيش‌انتشارش در ۱۰ مارس منتشر شد، محيط‌هاي بيمارستاني بيماران كوويد ۱۹ را در ووهان چين آزمايش كرد. هرچند ميزان ميكروبي كه موجب ابتلا به كوويد ۱۹ مي‌شود، در اغلب اتاق‌ها شناسايي‌ناپذير يا بسيار كم بود، مطالعه به وجود ويروس در شكل آئروسل پي برد. لينزي مار، پژوهشگر در مؤسسه‌ي پلي‌تكنيك ويرجينيا كه ديناميك ويروس‌ها در هوا را مطالعه مي‌كند، مقادير چشم‌پوشي‌ناپذير از ويروس در هوا را غيرمنتظره نمي‌داند. به‌گفته‌ي او حتي پيش از انتشار مقاله‌ي يادشده، درباره‌ي انتقال ويروس كرونا ازطريق هوا مشكوك بود. مار مي‌گويد مايه‌ي تأسف است كه سازمان بهداشت جهاني اصرار دارد بگويد ويروس كرونا جديد «هوابرد نيست».
به‌طور بسيار مهم، مطالعات بيمارستاني به‌جاي آنكه مواد ويروسي را با سلول‌هاي حيواني تركيب كنند تا از تأثير مخرب احتمالي آن آگاه شوند، تنها به‌دنبال امضاي بيان ژنتيكي ويروس مي‌گردند. به‌همين ترتيب اين دست پژوهش‌ها نمي‌توانند نشان دهند كه آيا مواد ويروسي موجود در سيستم تهويه يا هوا مسري بود يا نه. اين نكته‌اي بسيار حساس است؛ زيرا ويروس‌شناسان تأكيد مي‌كنند كه وجود پسمانده‌ي RNA يا DNA به‌جامانده از عوامل بيماري‌زا، به‌هيچ وجه امكان بيمارشدن افراد به‌واسطه‌ي آن‌ها را تضمين نمي‌كند. با اين حال، اين سؤال كه آيا ويروس كرونا جديد به‌عنوان ذرات معلق در هوا مسري است يا نه، در مقاله‌اي تازه‌تر كه در ۱۷ مارس در نشريه‌ي پزشكي نيوانگلند منتشر شد، تحت مطالعه قرار گرفت. در اين مطالعه، دانشمندان از دستگاهي آزمايشگاهي استفاده كردند تا ويروس را به شكل آئروسل دربياورند و سپس آن را به مدت سه ساعت رديابي كردند. آن‌ها دريافتند كه هرچند ميزان ويروس معلق در هوا به‌نحو درخورتوجه از ساعتي به ساعت ديگر كمتر بود، عامل بيماري‌زا در پايان دوره‌ي زماني اشاره‌شده، همچنان قادر به آلودگي سلول‌هاي حيواني بود.
سه مقاله‌ي يادشده در بالا نبايد بيش از حد تفسير شوند. باوجود آنكه مقاله‌ي سوم به‌تازگي داوري شد، هنوز مشخص نيست كه آيا ويروس عامل كوويد ۱۹ كه از ريه‌هاي بيماران منتشر مي‌شود، به‌شكل آئروسل درمي‌آيد يا نه. همچنين آيا ذرات آئروسل اين ويروس در مسافت‌هاي چشمگير حركت خواهد كرد يا نه و اگر اين گونه است، آيا به قدر كافي جابه‌جا مي‌شوند تا ديگران را آلوده كنند. در گزارش مأموريت مشترك سازمان بهداشت جهاني و چين كه اواخر فوريه منتشر شد، آمده است كه هرچند تصور نمي‌شود ذرات هوابرد عامل اصلي انتقال باشند، اگر رويه‌هاي مشخص توليدكننده‌ي آئروسل در مراكز خدمات درماني به‌نيروي سادهفته شود، چنين حالتي از انتقال را مي‌توان انتظار داشت.
كادر درمان بيماري مبتلا به كوويد ۱۹ را در بيمارستاني در تهران مداوا مي‌كند (تصوير از كوشا مهشيد)
افرادي كه بيشتر درمعرض خطر انتقال هوابرد قرار دارند، كاركنان بيمارستانها و مراكز خدمات درماني هستند
باتوجه به اينكه اغلب پژوهش‌ها درباره‌ي انتقال هوابرد حين همه‌گيري‌ها بر محيط‌هاي بيمارستاني متمركز است، همچنان به‌طور كامل معلوم نيست كه حتي شايع‌ترين ويروس‌ها چگونه ممكن است تحت شرايط روزمره از انسان به انسان منتقل شوند. جوليان تانگ و همكارانش، تبادل نفس دو فرد را در مكالمه‌ي رودرو از فاصله تقريبا يك متري تصويرسازي كردند و دريافتند كه در اغلب اوقات وزش‌هاي بادي كه بيرون مي‌دهند، جدا از هم باقي مي‌مانند؛ اما بخش‌هايي از بازدم‌هايشان به‌طور پنهاني از فضاي تنفس هر كدام به فضاي ديگري حركت مي‌كند. باتوجه به تمام اين عدم قطعيت‌ها، برخي متخصصان مي‌گويند بايد پيام‌هاي مناسب‌تري را درباره‌ي انتشار ويروس كرونا جديد به گوش مردم رساند. به‌گفته‌ي تانگ، در وسايل پرازدحام حمل‌ونقل عمومي كه در آن‌ها افراد مي‌توانند روي يكديگر تنفس كنند، احتمال انتقال آلودگي وجود دارد. با اين حال ممكن است در توصيه‌هاي عمومي به اندازه‌ي شستشوي دست‌ها بر اهميت حفظ فاصله از ديگران تأكيد نشود. ميلتون كه با تانگ هم‌انديشه متخصصين است در ادامه مي‌افزاد احتمالا عاقلانه است كه خاموشي سيستم‌هاي بازچرخاني هوا را در خودروها توصيه كرد؛ زيرا آن‌ها بالقوه مي‌توانند عامل بيماري‌زا را بين سرنشينان منتشر كنند.
حتي اگر معلوم شود كه ويروس كرونا جديد دست‌كم در شرايط نادر به‌طور معنادار هوابرد است، نبايد براي خريد ماسك از جمله نمونه‌هاي تنفسي N95 هجوم برد. هم‌اكنون مردم با خريد بيش از اندازه‌ي ماسك در سرتاسر جهان موجب كمبود آن براي كاركنان مراقب‌هاي بهداشتي و افرادي شده‌اند كه از نقص سيستم ايمني رنج مي‌برند. خريد ماسك در شرايط كنوني به‌معناي به‌خطرانداختن جان آن افراد است.
باوجود تمام نكات اشاره‌شده، دانشمنداني كه در اين مقاله اظهارانديشه متخصصين كردند، نمي‌خواهند مردم از ترس بخارهاي سمي خود را در پشت پنجره‌هاي بسته حبس كنند. آن‌ها خاطرنشان مي‌كنند كه خروج از خانه و قرارگيري درمعرض هواي تازه و نور فرابنفش اقدامي سالم است. دانشمندان نمي‌خواهند هيچ‌كس را به قطع تمام تعامل‌هاي اجتماعي تشويق كنند. همچنين اين مقاله به‌منظور هراس‌افكني بين مردم و ترغيب آن‌ها به خريد ماسك نوشته نشده است. با اين حال، بايد درك بيشتري از موضوع مورد مباحثه داشته باشيم.
وقتي مقام‌هاي بهداشت عمومي مي‌گويند عاملي بيماري‌زا «هوابرد» نيست، دوگانگي كاذبي به‌وجود مي‌آورند كه افراد را ايمن نگاه نمي‌دارد. در اين مورد به‌خصوص، افرادي كه بيش از همه درمعرض خطر انتقال هوابرد قرار دارند، كاركنان بيمارستانها و مراكز خدمات درماني هستند كه عده‌ي زيادي از آن‌ها تاكنون درسرتاسر جهان براثر مواجهه با بيماران كوويد ۱۹ به ويروس كرونا جديد مبتلا شده‌اند. وقتي صحبت از توانايي ويروس درحركت درهواي بيمارستانها يا مكان‌هاي ديگر به ميان مي‌آيد، به‌سختي مي‌توان دريافت كه نتيجه‌ي مباحثه به كجا خواهد رسيد. تا آن زمان توصيف «انتقال هوابرد» به‌طور مطلق خطرناك به‌انديشه متخصصين مي‌آيد.
هم انديشي ها