جهان پس از كرونا؛ دنياگيري كوويد ۱۹ چگونه به پايان خواهد رسيد؟

سه ماه پيش، هيچ‌كس از وجود ويروس كرونا جديد (SARS-CoV-2) اطلاع نداشت؛ اما اكنون اين ويروس تقريبا در تمام كشورهاي دنيا منتشر شده، طبق آنچه مي‌دانيم بيش از نيم‌ميليون نفر را آلوده كرده و درحال مبتلا كردن شمار فراواني از افراد ناشناخته است. كرونا اقتصاد كشورها را درهم‌كوبيده و سيستم‌هاي مراقبت بهداشتي را به زانو درآورده، بيمارستان‌ها را مملو از بيماران و فضاهاي عمومي را خالي كرده، افراد را از محل كارشان و دوستانشان جدا كرده و جامعه‌ي امروزي را در مقياسي چنان بزرگ ازهم‌گسيخته است كه اغلب افراد زنده هرگز شاهدش نبوده‌اند. دامنه‌ي انتشار ويروس درميان جامعه چنان وسيع است كه به‌زودي اكثر افراد در ايران و ديگر كشورهاي به‌شدت آسيب‌ديده، فردي مبتلا به كرونا را درميان آشنايان و نزديكانشان خواهند ديد. اين دنياگيري همانند جنگ هشت ساله با عراق و رخدادهاي ناگوار سال گذشته هم‌اكنون در روان ملي ايرانيان نقش بسته است.

يك همه‌گيري جهاني به‌وسعت دنياگيري ويروس كرونا اجتناب‌ناپذير بود. در سال‌هاي اخير، هزاران نفر از متخصصان بهداشتي با نوشتن جزوه رايگان‌ها، مقاله‌ها و يادداشت‌ها احتمال شيوع ويروسي تازه را هشدار داده بودند. بيل گيتس در سخنراني تد تاك خود در سال ۲۰۱۵ اين نكته را به هركس كه مي‌توانست گوشزد كرد. اد يانگ، روزنامه‌نگار بريتانيايي در سال ۲۰۱۸ مقاله‌اي براي نشريه‌ي آتلانتيك نوشت و در آن استدلال كرد كه حتي آمريكا نيز براي دنياگيري پيش‌رو آماده نيست. در ماه اكتبر، مركز امنيت بهداشتي دانشگاه جانز هاپكينز، وقايع احتمالي درصورت شيوع يك ويروس كرونا جديد را شبيه‌سازي كرد. اندكي بعد همان رخداد واقعا اتفاق افتاد و فرضيات به واقعيت و «چه‌كنيم اگر» به «اكنون چه كنيم» تبديل شد.

اما كشورها تا چه حد آماده هستند؟ آن‌طور كه آمار و ارقام اين روزها نشان مي‌دهند تقريبا هيچ نقطه‌اي از جهان از ويروس كرونا جديد مصون نمانده است. درحالي كه تصور مي‌شد كشورهاي صنعتي غربي از بيش‌ترين آمادگي برخوردار باشند، آمريكا به‌تازگي با پشت سرگذاشتن چين، كانون انتشار كوويد ۱۹ به دارنده‌ي بيش‌ترين شمار موارد ابتلا به كرونا در جهان تبديل شد. براساس شاخص امنيت بهداشت جهاني، گزارشي كه آمادگي كشورها را براي مقابله با همه‌گيري بيماري‌ها رتبه‌بندي مي‌كند، ايران با امتياز ۳۷/۷ از بين ۱۹۵ كشور در جايگاه ۹۵ قرار دارد.

• احتمالا همه مبتلا خواهيم شد؛ چرا ويروس كرونا جديد مهارشدني نيست؟

با اين حال، به‌گفته‌ي ناهيد بيديليا، متخصص بيماري‌هاي عفوني در دانشكده‌ي پزشكي دانشگاه بوستون، سطح آمادگي كشورها اهميت ندارد؛ زيرا ويروسي نظير كرونا جديد قرار بود حتي تاب‌آوري مجهزترين سيستم‌هاي بهداشتي دنيا را نيز محك بزند. ويروس كرونا جديد با انتقال‌پذيري و كشندگي بيشتر از آنفلوانزاي فصلي، پنهان‌كارتر نيز است و روزها پيش از ظهور علائم در فرد آلوده از ميزباني به ميزبان ديگر منتقل مي‌شود. به‌منظور مهار چنين عامل بيماري‌زايي، كشورها بايد تست تشخيص بسازند و از آن براي شناسايي، جداسازي و پيگيري روابط موارد ابتلا استفاده كنند. اين همان كاري است كه كره جنوبي، سنگاپور و هنگ‌كنگ در مقياس گسترده انجام دادند. در ايران آن‌طور كه مقام‌ها ادعا مي‌كنند كمبود كيت كرونا نداريم؛ اما رشد خطي موارد ابتلا درعين نبود قرنطينه‌ي گسترده از پنهان‌كاري يا كمبود ظرفيت تشخيص در كشور حكايت مي‌كند. درهرصورت درشرايط كنوني انتظار مي‌رود روزهاي سخت‌تري در آينده در پيش باشد و موارد ابتلا و مرگ همچنان افزايش يابد.

موارد ابتلا به ويروس كرونا در سرتاسر جهان به‌طور تصاعدي افزايش مي‌يابد. هفته‌ي پيش در چنين روزي موارد ابتلا در آمريكا به مرز ۲۰ هزار نفر نزديك شد؛ اما اكنون پس از گذشت اين مدت كوتاه شمار مبتلايان به كرونا در اين كشور از ۸۵ هزار نفر فراتر رفته است. در ايران نيز طبق آخرين آمار رسمي، شمار موارد ابتلا به بيش از ۳۰ هزار نفر افزايش يافته است؛ درحالي كه احتمال دارد عدد واقعي فراتر از اين‌ها و بيش از ۱۰۰ هزار نفر باشد. كادر درماني درسرتاسر دنيا نگران از كمبود تجهيزات و رشد سرسام‌آور تعداد بيماران است و پزشكان و پرستاران خود نيز درمعرض ابتلا به ويروس قرار دارند.

(تصوير از محمود حسيني)

نخستين و مهم‌ترين اقدام توليد سريع ماسك، دستكش و ديگر تجهيزات حفاظتي شخصي است. اگر كادر درمان حاضر در خط مقدم مبارزه با كرونا نتواند سلامت خود را حفظ كند، ديگر انجام ساير اقدامات بي‌فايده خواهد بود. در برخي مناطق، ذخيره‌ي انبارها چنان كاهش يافته است كه پزشكان دوباره از ماسك‌هايشان استفاده مي‌كنند. دليل كمبود اين است كه ساخت تجهيزات پزشكي تابع ميزان سفارشات و وابسته به يك زنجيره‌ي تأمين بين‌المللي است كه اكنون فشار شديدي به آن وارد مي‌شود. استان هوبئي در چين، كانون انتشار دنياگيري درعين حال مركز توليد ماسك‌هاي پزشكي نيز محسوب مي‌شود.

دومين اقدام، تلاش براي عرضه‌ي كيت‌هاي تشخيص در حجم بسيار گسترده است. چه قرار باشد آن‌ها در داخل و به اسم محصول ايراني ساخته شوند، چه كشورها و نهادهاي خارجي آن‌ها را تأمين كنند، تقويت ظرفيت تشخيصي كشور براي شناسايي موارد ابتلا ضروري است. تهيه‌ي كيت‌هاي تشخيص زمان‌بر خواهد بود؛ اما ويروس براي ما صبر نخواهد كرد و به‌طور روزافزون بر سيستم بهداشت فشار خواهد آورد؛ از اين‌رو در چنين وضعيتي، لاخبار تخصصي انجام اقدام سوم بيش از همه نمايان مي‌شود: دوري‌گزيني اجتماعي. در دومين هفته از تعطيلات نوروز ظاهرا عده‌اي هنوز خطر دنياگيري ويروس كرونا را جدي نگرفته‌اند و همچنان درحال جابجايي در سطح جامعه هستند. براي درك اهميت ماندن در خانه، تصور كنيد تنها دو گروه از ايرانيان وجود دارد. گروه اول شامل تمام افراد ارائه‌دهنده‌ي خدمات بهداشتي است؛ چه آن كسي كه بيماران را درمان مي‌كند، چه اجراكننده‌ي آزمايش‌هاي تشخيص يا توليدكننده‌ي تجهيزات باشد. گروه دوم، تمام ديگر افراد جامعه را شامل مي‌شود و وظيفه‌ي آن‌ها خريد زمان بيشتر براي گروه اول است. گروم دوم بايد با جداسازي فيزيكي خود از ديگران و قطع زنجيره‌هاي انتقال، منحني رشد مبتلايان به كرونا را صاف كند.

• ويروس كرونا و دوري‌‌گزيني اجتماعي؛ چگونه به زندگي عادي خود در جامعه ادامه دهيم؟

باتوجه به اهميت آهسته‌كردن روند انتشار كوويد ۱۹ و جلوگيري از فروپاشي سيستم بهداشتي، گام‌هاي چشمگير يادشده بايد به‌طور هم‌زمان و به‌سرعت برداشته شود و تا هفته‌ها تداوم يابد. اقناع يك كشور به ماندن در خانه آسان نيست و نمي‌توان با خواهش كردن كسي را ملزم به انجام كاري چنين مهم كرد. مقام‌هاي كشور از ابتداي اعلام رسمي شيوع ويروس كرونا مرتب وعده انجام اقداماتي را داده‌اند كه ازقبل مي‌توانستيم عدم تحقق آن‌ها را پيش‌بيني كنيم‌. بدون وضع مقررات شفاف و اقدامات عملي مؤثر براي نگاه‌داشتن مردم در خانه نمي‌توان با ويروس كرونا مقابله كرد.

حتي واكنش بي‌نقص كشورها، پايان‌بخش دنياگيري نخواهد بود و تا زماني‌كه ويروس درگوشه‌اي از دنيا پابرجا است، اين احتمال وجود دارد كه مسافري آلوده دوباره زنجيره‌ي انتقال را در مناطقي شكل دهد كه پيش‌تر آتش سوزان بحران را خاموش كرده بودند. اين اتفاق هم‌اكنون در چين، سنگاپور و ديگر كشورهايي آسيايي كه ظاهرا ويروس را به‌طور مختصر كنترل كرده‌اند، درحال وقوع است. تحت اين شرايط، سه خط پايان احتمالي را مي‌توان متصور شد كه اولي بسيار بعيد، دومي بسيار خطرناك و سومي بسيار دوردست است.

خط پايان دوم اين است كه ويروس همان كاري را انجام دهد كه دنياگيري‌هاي پيشين آنفلوانزا پيش‌تر انجام داده‌اند؛ بدان معني كه جهان را در آتش خود بسوزاند، بازماندگان با ايمني كافي را به‌حال خود بگذارد و درنهايت به‌سختي بتواند ميزبان مناسب پيدا كند. اين سناريو «ايمني جمعي» نام دارد، به‌سرعت به‌وقوع مي‌پيوندد و از اين‌رو وسوسه‌انگيز است؛ اما درعين‌حال با هزينه‌اي وحشتناك همراه خواهد بود: ويروس كرونا جديد انتقال‌پذيرتر و كشنده‌تر از آنفلوانزا است و احتمالا چندين ميليون قرباني و سيستم‌هاي بهداشتي فروپاشيده به‌جا خواهد گذاشت. به‌انديشه متخصصين مي‌آيد بريتانيا ابتدا راهبرد ايمني جمعي را درانديشه متخصصينداشت؛ اما پس از آنكه مدل‌ها عواقب وخيم چنين چشم‌اندازي را آشكار كردند، از آن عقب‌نشيني كرد. دراين‌باره از ايران مثل هميشه صداهاي مختلفي به گوش مي‌رسد. رئيس‌جمهور روحاني چندي پيش گفت ۷۰ درصد از مردم به ويروس كرونا مبتلا خواهند شد؛ اما دكتر عليرضا زالي، فرمانده‌ي ستاد مقابله با كرونا در تهران ايمني جمعي را ايده‌اي منسوخ دانست و هشدار داد كه نتيجه‌ي آن، مرگ شمار فراواني از ايرانيان خواهد بود.

سناريو سوم اين است كه جهان بازي دنباله‌دار «چكش به موش» را با ويروس انجام دهد؛ بدين معني كه تلاش كند شيوع كرونا را در اينجا و آنجا مهار كند تا زماني‌كه واكسن توليد شود. اين راهبرد، بهترين گزينه است و درعين حال طولاني‌ترين و پيچيده‌ترين خط پايان محسوب مي‌شود.

طولاني‌كردن دنياگيري ويروس كرونا در وهله‌ي نخست به ساخت واكسن بستگي دارد. اگر به‌جاي كرونا، ويروس آنفلوانزا دنياگير شده بود، بسيار راحت‌تر مي‌توانستيم بحران كنوني را مهار كنيم. جهان ساخت واكسن آنفلوانزا را پيش‌تر تجربه كرده است و هرساله آن را تكرار مي‌كند؛ اما درحال حاضر هيچ واكسني براي ويروس‌هاي كرونا وجود ندارد؛ زيرا تا به امروز به‌انديشه متخصصينمي‌آمد كه اين ويروس‌ها به بروز بيماري‌هاي خفيف منجر مي‌شوند؛ درنتيجه پژوهشگران براي مقابله ويروس كرونا جديد بايد از صفر شروع كنند. نخستين گام‌ها براي ساخت واكسن به‌نحو شگفت‌انگيزي بسيار سريع بوده است. دوشنبه‌ي گذشته، شركت آمريكايي مادرنا ساخت واكسني احتمالي را به پايان برد و با آغاز كارآزمايي باليني، پزشكان واكسن كانديدا را به بازوي فرد داوطلب تزريق كردند. بين آغاز تست واكسن كرونا با توالي‌يابي ژن ويروس براي نخستين‌بار، تنها ۶۳ روز فاصله بود. آنتوني فائوچي، مدير مؤسسه‌ي ملي آلرژي و بيماري‌هاي عفوني آمريكا، ساخت و تست سريع واكسن را يك ركورد تمام و كمال جهاني مي‌داند.

• واكسن كرونا؛ هرآنچه بايد درباره تلاش جهاني براي مقابله با كوويد ۱۹ بدانيد

اما آماده‌سازي واكسن، سريع‌ترين گام درميان گام‌هاي آهسته‌ي بعدي است. آزمايش اوليه صرفا پژوهشگران را از ايمني واكسن و تأثير واقعي آن بر تحريك سيستم ايمني آگاه خواهد كرد. پژوهشگران سپس بايد بفهمند كه واكسن واقعا از ابتلا به ويروس كرونا جديد جلوگيري مي‌كند و بدين منظور آزمايش‌هاي حيواني و كارآزمايي در مقياس گسترده انجام مي‌دهند تا اطمينان يابند كه واكسن به بروز عوارض جانبي شديد منجر نخواهد شد. آن‌ها بايد از دوز و تعداد تزريق مورد نياز براي افراد آگاه شوند و دريابند كه آيا واكسن براي افراد سالخورده جواب خواهد داد يا نه و آيا براي تقويت اثربخشي آن لاخبار تخصصيي به استفاده از ديگر مواد شيميايي است يا نه.

به‌گفته‌ي ست بركلي از اتحاديه جهاني واكسيناسيون، «حتي اگر واكسن جواب دهد، مسير پيش‌رو براي توليد آن در مقياس گسترده آسان نيست». به‌همين دليل مادرنا براي واكسيناسيون از رويكردي تازه استفاده مي‌كند. واكسن‌هاي كنوني با قراردادن بدن درمعرض ويروس‌هاي غيرفعال يا متلاشي‌شده، به سيستم ايمني امكان مي‌دهند تا پيش از ابتلا براي دفاع آماده شود. در مقابل، واكسن مادرنا قطعه‌اي از RNA يا مواد ژنتيكي ويروس كرونا جديد را دربردارد و هدفش اين است كه بدن بتواند با استفاده از آن، قطعات ويروسي خودش را بسازد تا آن‌ها سپس اساس آماده‌سازي سيستم ايمني را تشكيل دهند. اين رويكرد در حيوانات جواب مي‌دهد؛ اما اثربخشي‌اش در انسان هنوز ثابت نشده است. درمقابل، دانشمندان فرانسوي درتلاش هستند تا واكسن سرخك كنوني را با استفاده از قطعات ويروس كرونا جديد اصلاح كنند. به‌گفته‌ي بركلي مزيت رويكرد فرانسوي اين است كه اگر همين فردا به صدها دوز واكسن نياز داشتيم، كارخانجات بسياري در جهان توانايي توليد آن را خواهند داشت. مهم نيست كدام راهبرد سريع‌تر است. بركلي و ديگر متخصصان برآورد مي‌كنند كه ساخت واكسن اثبات‌شده، ۱۲ تا ۱۸ ماه طول خواهد كشيد و توليد، عرضه و تزريق آن به بازوي افراد نيز زمان لازم براي انتظار را به‌مراتب طولاني‌تر خواهد كرد.

تصوير از عطا كناره

ترسيم چشم‌انداز سال‌هاي پيش‌رو شامل تناوب، طول دوره و زمان‌بندي تحولات اجتماعي به دو خصوصيتي از ويروس بستگي دارد كه فعلا براي ما ناشناخته است. نخست فصلي‌بودن عامل بيماري‌زا؛ بدين معنا كه ويروس تمايل دارد عفونتي زمستاني باشد كه در تابستان نابود يا ناپديد مي‌شود. احتمال دارد اين مسئله درباره‌ي ويروس كرونا جديد صادق باشد؛ اما وقتي ويروس ازانديشه متخصصين ايمونولوژيك ميزبان‌هاي بكر براي آلوده‌كردن داشته باشد، دگرگوني‌هاي فصلي احتمالا به‌اندازه‌ي كافي سرعت انتشار آن را آهسته نخواهد كرد. مايا مجومدر از مدرسه‌ي پزشكي هاروارد و بيمارستان اطفال بوستون مي‌گويد «بخش عمده‌اي از جهان با نگراني منتظر است كه ببيند آيا تابستان هيچ تأثيري بر انتقال [ويروس] در نيم‌كره‌ي شمالي خواهد داشت يا نه».

دومين خصوصيت مدت زمان ايمني است. وقتي افراد به ويروس‌هاي كروناي انساني خفيف‌تر كه عامل ظهور علائم شبه‌سرماخوردگي هستند، آلوده مي‌شوند، به‌مدت كمتر از يك سال ايمن مي‌مانند. درمقابل، تعداد معدودي از افراد آلوده‌شده به ويروس سارس كه بسيار شديدتر بود، براي مدتي طولاني‌تر ايمن باقي ماندند. با فرض اينكه مدت زمان ايمني دربرابر ويروس كرونا جديد، جايي درميانه‌ي ويروس‌هاي يادشده باشد، افرادي كه از ابتلا به كوويد ۱۹ جان سالم به‌در مي‌برند، ممكن است تا چند سال محافظت‌شده باشند. به‌منظور تأييد اين فرضيه، دانشمندان بايد آزمايش‌هاي سرولوژيك دقيق بسازند و با استفاده از آن به‌دنبال پادتن‌هاي ايمني‌بخش بگردند. آن‌ها همچنين بايد تأييد كنند كه چنين پادتن‌هايي درحقيقت از ابتلاي افراد به ويروس يا انتقال آن جلوگيري مي‌كنند. اگر چنين باشد، شهروندان ايمن مي‌توانند به محل كار بازگردند، از افراد آسيب‌پذير مراقبت كنند و چرخ اقتصاد را در دوره‌هاي دوري‌گزيني اجتماعي بچرخانند.

دانشمندان مي‌توانند با استفاده از دوره‌هاي بين دوري‌گزيني‌هاي اجتماعي، داروهاي ضدويروسي بسازند؛ هرچند چنين داروهايي به‌ندرت راه‌حل نهايي هستند و عوارض جانبي احتمالي و خطر مقاومت به‌همراه دارند. بيمارستان‌ها مي‌توانند تجهيزات لازم را ذخيره كنند و كيت‌هاي تشخيصي را مي‌توان به‌طور گسترده در سرتاسر جهان توزيع كرد تا در سريع‌ترين زمان ممكن از بازگشت احتمالي ويروس مطلع شد. از اين‌رو مي‌توان تلاش كرد تا با افزايش آمادگي، كشورها دوباره درآينده ويروس كرونا را مهماني ناخوانده ننامند و لاخبار تخصصي وضع گسترده‌ي دوري‌گزيني و جداسازي‌هاي اجتماعي به‌شدت و گستردگي امروز نباشد. ما مي‌توانيم مدارس و كسب‌وكارها را تا حد امكان باز نگاه داريم و زمان شكست سركوب ويروس، دوباره به‌سرعت آن‌ها را ببنديم و سپس به‌محض آنكه افراد آلوده شناسايي و جدا شدند، دوباره آن‌ها را باز كنيم. به‌جاي بازي دفاعي، مي‌توانيم بيشتر حمله كنيم.

چه ازطريق انباشت ايمني جمعي يا انتظار طولاني‌مدت براي رسيدن واكسن، دنياگيري را خاتمه دهيم، امكان انتشار انفجاري دوباره براي ويروس دشوار و دشوارتر خواهد شد. با اين حال بعيد است ويروس كرونا جديد به‌كلي ناپديد شود و احتمالا نيازمند به‌روزرساني واكسن مطابق با تغييرات ويروس خواهيم بود؛ از اين‌رو همانند آنفلوانزا، افراد بايد به‌طور منظم دربرابر ويروس كرونا واكسينه شوند. مدل‌ها نشان مي‌دهند كه ويروس ممكن است هرازگاهي درگوشه‌اي از جهان طغيان كند و هر چند سال يك‌بار يا بيشتر موجب شكل‌گيري همه‌گيري‌هاي تازه شود؛ اما كيسلر مي‌گويد اميدوار است و انتظار دارد كه شدت بيماري‌زايي ويروس كاهش يابد و تحولات اجتماعي كمتر باشد. در اين آينده، كوويد ۱۹ ممكن است به آنفلوانزاي امروز تبديل و به‌طور مكرر در زمستان‌ها دردسرساز شود. شايد كرونا درنهايت چنان پيش پا افتاده شود كه حتي با وجود واكسن، گروه‌هايي بزرگ از كودكان نسل آينده خود را براي دريافت آن به دردسر نيندازند و به‌كلي فراموش كنند كه جهان پيش از آن‌ها چگونه به‌طرز چشمگير به ورطه‌ي سقوط كشيده شد.

هزينه‌ي رسيدن به نقطه‌ي پايان با كمترين شمار مرگ‌ومير ممكن، سرسام‌آور خواهد بود. هم‌اكنون اقتصاد جهان درحال تجربه‌ي چنان شوك ناگهاني و شديدي است كه هيچ فرد زنده‌اي تاكنون نظيرش را نديده است. اثرگذاري شيوع ويروس كرونا بر بخش‌هايي از اقتصاد ايران چنان سريع بود كه در همان هفته‌ي نخست اعلام رسمي ورود كوويد ۱۹ به كشور، به تعبير برخي كرونا كمر گردشگري ايران را شكست. موج تعديل نيروي كار به‌سرعت كسب‌وكار‌هاي گردشگري ازجمله علي‌بابا، الي‌گشت و اسنپ‌تريپ را درنورديد، استرداد بليت‌ها به‌نحو چشمگير افزايش يافت و در آستانه‌ي سال نو بازار سفرهاي نوروزي نابود شد. دفتر مطالعات اقتصادي مجلس شوراي اسلامي در ۲۶ اسفند ۹۸ در گزارش مطالعه آثار اقتصادي شيوع ويروس كرونا، كسري بودجه‌ي دولت را يكي از معضلات مهم اقتصاد ايران براي سال ۱۳۹۹ دانست و پيش‌بيني كرد كه «هزينه‌هاي تحميل‌شده دراثر همه‌گيري كرونا و همچنين كاهش توليد ناشي از آن، مي‌تواند اقتصاد را با تورم‌هاي بالاتر و رشدهاي اقتصادي پايين‌تر [از سال ۹۸] مواجه سازد. از بين‌رفتن برخي از مشاغل يا كاهش شديد درآمد در برخي از بخش‌ها باعث كاهش رشد اقتصادي مي‌شود و از طرف ديگر، برخي مشاغل ديگر مانند توليدات مواد بهداشتي و ... رشد بالايي خواهند داشت.» اكنون با تعطيلي هتل‌ها، زمين‌گيرشدن خطوط هوايي، بسته‌شدن رستوران‌ها و ساير كسب‌وكارهاي كوچك و قطع درآمد نيروي سادهان روزمزد، آينده هولناكي در عرصه‌ي اقتصاد درانتظار مردم است.

(تصوير از آرش خاموشي)

پس از دنياگيري، ممكن است همانند بهبوديافتگان ابولا، سارس و مبتلايان به ايدز، ديد منفي به افراد نجات‌يافته از كوويد ۱۹ شكل گيرد و ديگران از آن‌ها دوري كنند. بهبود وضعيت روحي كاركنان مراقبت‌هاي بهداشتي زمان خواهد برد. يك تا دو سال پس از شيوع سارس در تورنتو كانادا، افراد درگير با همه‌گيري همچنان بهره‌وري پايين‌تري داشتند و احتمال تجربه‌ي فرسودگي و استرس پس از آسيب رواني در آن‌ها بيشتر بود. افرادي كه دوره‌هاي طولاني قرنطينه را پشت سر گذاشتند، آسيب‌هاي اين تجربه را حمل خواهند كرد. روزنامه‌نگاران چيني در ووهان مي‌گويند برخي افراد در آنجا اكنون حاضر به ترك خانه‌هايشان نيستند و به اختلال هراس از مكان‌هاي باز مبتلا شده‌اند.

با اين حال، به‌گفته‌ي ريچارد دانزيگ از مركز امنيت جديد آمريكايي، احتمال دارد پس از آنكه آسيب روحي بحران كنوني را پشت سر گذاشتيم، شاهد دنيايي بسيار بهتر باشيم. هم‌اكنون جوامع باوجود لاخبار تخصصي جداافتادگي، درحال يافتن راه‌هايي تازه براي گردهم‌آمدن هستند. علاوه بر اين، نگرش‌ها به سلامتي ممكن است به‌نحو مثبت تغيير كند. النا كونيس، مورخ پزشكي از دانشگاه بركلي مي‌گويد ظهور اچ‌آي‌وي و ايدز «رفتار جنسي را بين جواناني كه در اوج همه‌گيري آن به بلوغ جنسي رسيدند، به‌طور كامل تغيير داد. استفاده از كاندوم عادي و آزمايش براي بيماري‌هاي آميزشي به امري مرسوم تبديل شد.» به‌طور مشابه، شستن دست‌ها به‌مدت ۲۰ ثانيه، عادتي است كه اهميت دادن به آن ازانديشه متخصصين تاريخي حتي در بيمارستان‌ها دشوار بوده؛ اما رعايت بهداشت دست ممكن است يكي از آن دست رفتارهايي باشد كه در طول همه‌گيري كنوني به‌نحو تصورناشدني به انجامش خو بگيريم.

دنياگيري‌ها مي‌توانند كاتاليزور تغييرات اجتماعي باشند. افراد، كسب‌وكارها و مؤسسات در سازگارشدن يا رفتن به سراغ برخي اقداماتي كه ممكن است قبلا رغبتي به انجامشان نداشتند، به‌نحو چشمگير سريع بوده‌اند؛ نظير كاركردن از خانه، كنفرانس تصويري براي شركت‌دادن افراد دوركار يا معلول، مرخصي استعلاجي مناسب و تمهيدات انعطاف‌پذير مراقبت از كودكان براي مادران شاغل. آديا بنتون، انسان‌شناس در دانشگاه نورت‌وسترن مي‌گويد «اين نخستين‌بار در عمرم است كه مي‌شنوم فردي مي‌گويد، اگر بيمار هستي در خانه بمان.» شايد كشورها ياد بگيرند كه آمادگي صرفا درباره‌ي ماسك، واكسن و كيت‌هاي تشخيص نيست؛ بلكه درباره‌ي سياست‌هاي عادلانه‌ي كار و سيستم بهداشت پايدار و برابر نيز است. شايد درآينده بيشتر براي كاركنان بهداشتي، پزشكان و متخصصان بهداشت عمومي و ديگر افراد تشكيل‌دهنده‌ي سيستم بهداشتي اهميت قائل شويم.

دنياگيري كرونا درعين حال مي‌تواند سياست‌هاي اقتدارگرايانه‌ي حكومت‌ها را تشديد كند و محدودشدن بيش‌ازپيش آزادي‌ها را به‌دنبال داشته باشد. موفقيت چين در مهار نسبي ويروس با انجام اقدامات سخت‌گيرانه نظير قرنطينه‌ي شهرهاي بزرگ و وضع مقررات آمدوشد ممكن است به‌عنوان الگويي براي ساير كشورهاي غيردموكرات مشابه درانديشه متخصصينگرفته شود و بخش‌هايي از مردم خود اين اقتدارگرايي را پذيرفتني تلقي كنند. دراين ميان، عملكرد موفق كره‌ي جنوبي و سنگاپور در مديريت بحران كرونا نشان مي‌دهد كه بدون اعمال قرنطينه‌ي شديد و محدودكردن شهروندان و درعوض تكيه بر اصول حكمراني مطلوب نظير حاكميت قانون و شفافيت مي‌توان همه‌گيري يك بيماري واگيردار را آهسته يا متوقف كرد. واكنش مناسب اين دو كشور آسيايي اكنون به الگويي براي كشورهاي اروپايي و حتي آمريكا تبديل شده است. اين نگاه به شرق در زمينه‌ي مديريت بحران بهداشت عمومي مي‌تواند درجهان پس از كرونا در عرصه‌هاي ديگر تداوم يابد.

آخرين دنياگيري يك بيماري، همه‌گيري جهاني آنفلوانزاي خوكي در سال ۲۰۰۹ بود كه در بيش از ۷۰ كشور جهان منتشر شد؛ اما برخلاف كرونا چندان ايران را درگير نكرد. در آن روزهايي كه دنيا نگران بازگشت مجدد آنفلوانزا پس از يك قرن بود، بحراني بزرگتر از جنس سياست بر همه‌گيري اين بيماري در ايران سايه انداخته بود؛ اما با وجود تمام حوادث تلخ سال‌هاي گذشته، آنچه اين روزها مي‌بينيم و آنچه بعدا درپي خواهد آمد، احتمالا سخت‌ترين تجربه‌ي هر ايراني زنده خواهد بود. پس از هر تجربه‌ي تاريخي، درس‌هايي كه مي‌آموزيم، مسير پيش‌رو را برايمان شكل خواهد داد. اكنون درانتها شايد مهم‌ترين پرسش اين است كه ايران پس از كرونا چگونه خواهد بود؟

براي پاسخ به سؤال بايد به بزرگ‌ترين فاجعه‌ي انساني تجربه‌شده در ايران در قرن گذشته نگاه بياندازيم: دنياگيري آنفلوانزاي اسپانيايي در سال ۱۹۱۸؛ فاجعه‌اي چنان عظيم كه نيم‌ميليارد نفر از جمعيت به‌جامانده از جنگ جهاني اول را در جهان مبتلا كرد و يك‌پنجم از ايرانيان را از بين برد. ايران آن روزها در واپسين سال‌هاي قرن ۱۳ خورشيدي احتمالا تاريك‌ترين دورانش را از سر مي‌گذراند. بيماري مرگبار تازه كه با قحطي و خشكسالي گسترده توامان شده بود، از هرگوشه جان مردم را تهديد مي‌كرد و حكومت اساسا ضعيف‌تر از آن بود كه نقشي در اداره‌ي كشور داشته باشد؛ اما آن حوادث تلخ، سرآغاز ورود ايران به عصر مدرن را رقم زد و تنها كمتر از ۲۰ سال بعد آنچه از ايران به‌عنوان يك كشور ساخته شد، كم‌ترين شباهتي به سال‌هاي تاريك گذشته داشت. هرچند آن روزها ظاهرا به فراموشي سپرده شده است، اكنون پس از صدسال، درحال تجربه‌ي دوراني بي‌نهايت شبيه به يك ‌قرن پيش هستيم. درس‌هايي كه امروز مي‌آموزيم به ما كمك مي‌كنند تا آينده را به نحوي كاملا متفاوت رقم بزنيم. شايد يك دهه بعد با همه‌گيري ويروس كرونا بعدي به‌لطف تجربه‌ي امروزمان بتوانيم از تبديل آن به بحراني مهارنشدني جلوگيري كنيم.