۲۰ مورد از بزرگترين همه گيري‌هاي تاريخ بشريت

جنگ انسان با بيماري‌ها قدمتي به طول تاريخ بشر دارد؛ از ديرباز اپيدمي‌ها و طاعون باعث ويراني شده و گاه تا نابودي كامل تمدن پيش رفته است، تا امروز كه كرونا روند زندگي ما را تغيير داده است. اما اين جنگ هميشگي از كي شروع شده و تا كجا ادامه خواهد يافت؛ در ادامه ۲۰ مورد از بدترين اپيدمي‌ها به ترتيب از ماقبل تاريخ تا روزگار مدرن معرفي خواهد شد.

كشف خانه‌ي ۵۰۰۰ ساله مملو از اسكلت در چين گواهي بر اين اپيدمي است

در حدود ۵,۰۰۰ سال پيش يك بيماري همه‌گير، روستايي را در چين به كام مرگ مي‌كشاند. جنازه‌ها به خانه‌اي منتقل شده و سوزانده شده است. در باقي‌مانده‌ي اجساد، وجود تمام گروه‌هاي سني مشهود است؛ زن و مرد، پير و جوان همه با عجله، روي هم انباشته و به آتش كشيده شده‌اند. اين مكان باستاني امروزه Hamin Mangha ناميده مي‌شود كه يكي از بهترين اسناد باستان‌شناسي در بخش شمال شرقي چين به شمار مي‌آيد. پيش از كشف هامين مانگا، گور دسته‌جمعي ماقبل تاريخ ديگري مربوط به همان دوره در آن نزديكي و در منطقه‌ي ميژاگو كشف شد. اين حقيقت كه وسعت مرگ‌ومير چنان بوده كه زماني براي خاك‌سپاري وجود نداشته، نشان از همه‌گيري ويران‌كننده در آن زمان دارد.

بقاياي پارتنون يكي از سازه‌هاي عظيم در آكروپليس آتن، شهري كه ۵ سال درگير طاعون بوده است

در حدود ۴۳۰ سال پيش از ميلاد مسيح و مدتي پس از جنگ ميان آتن و اسپارتان‌ها، طاعون در طول ۵ سال آتن را ويران مي‌كند. اين همه‌گيري مشهور كه در فيلم‌ها و حتي بازي‌هاي ويدئويي بارها به نمايش درآمده، جان بالغ بر صدهزار نفر را گرفته است. توسايديدس (۴۰۰ تا ۴۶۰ سال پيش از ميلاد مسيح)، مورخ بزرگ يوناني مي‌نويسد: «افراد با سلامت كامل، ناگهان دچار حمله مي‌شوند؛ تب شديد، التهاب و قرمزي چشم‌ها؛ اندام‌هاي دروني مانند گلو و زبان خونريزي كرده و متورم مي‌شوند تا مانع تنفس شده و فرد خفه مي‌شود.» اينكه اين بيماري چه بوده است و چقدر طول كشيده هنوز به درستي مشخص نيست؛ گروهي از محققان عقيده دارند طاعون آتن نوعي از تب حصبه يا ابولا بوده كه ازدحام جمعيت ناشي از جنگ آن را تشديد كرده‌است. ارتش اسپارتان‌ها قوي‌تر بوده و آتني‌ها مجبور شدند در پشت ديوارهاي بلند شهر پناه بگيرند. با وجود اين همه‌گيري جنگ ادامه پيدا مي‌كند تا اسپارتان‌ها پيروز شده و آتن را پايتخت خود مي‌كنند.

سربازان رومي به خانه باز مي‌گردند؛ اما چيزي بيشتر از غنائم جنگي به‌همراه دارند

مورخان بر اين باورند كه در زمان اوج قدرت امپراتوري رم، براي اولين‌بار اين بيماري توسط سربازاني كه از جنگ با پارت‌ها به خانه باز مي‌گشتند، شيوع پيدا كرده‌است. اين اپيدمي كه احتمالاً آبله بوده باعث ضعف ارتش و رشد بيثباتي در سراسر امپراتوري مي‌شود، جنگ‌هاي داخلي به مرگ بيش از پنج ميليون نفر منجر مي‌شود، مسيحيت نيز در اين زمان به‌طور فزاينده‌اي رشد پيدا مي‌كند.

بقاياي يافتشده از استخوان‌هاي سوخته‌ي قربانيان اپيدمي باستاني شهر تبس مصر

نام اين همه‌‌گيري از تاسيوس سيليسيوس، اسقفي از كارتاژ (شهري در تونس) برگرفته شده كه اين همه‌گيري را نشانه‌اي از انتهاي دنيا اعلام كرد. تخمين زده مي‌شود روزانه پنج هزار نفر در اين همه‌گيري در رم كشته شده‌اند. در سال ۲۰۱۴ در لوكزور گور دسته‌جمعي بزرگي كه با لايه‌ي ضخيمي از آهك پوشيده شده كشف شد؛ باستان شناسان، سه نوع كوره براي ساختن آهك و سوزاندن بقاياي قربانيان كشف كرده‌اند. آن‌ها در مورد نوع اين بيماري مطمئن نيستند؛ اسهال، تحليل قدرت جسماني و تب كه به زخم در سقف دهن منتهي مي‌شود، از علائم آن همه‌گيري بوده است.

موزائيكي از امپراتور ژوستينين و پيروانش

آغاز ويراني امپراتوري بيزانس با طاعون خياركي شروع شد، اين اپيدمي بارها تكرار شده و برخي تخمين‌ها حاكي از آن است كه تا ده درصد از جمعيت جهان را به كام مرگ كشانده است. اين اپيدمي به‌نام امپراتور بيزانس، ژوستينين اول نام‌گذاري شد؛ در زمان سلطنت وي بيزانس در اوج قدرت قرار داشت و قلمرو او از خاورميانه تا اروپاي غربي ادامه داشت. ژوستينين سازه‌هاي بسياري بنا كرد، ازجمله كليساي اياصوفيه كه تا سده‌ها مركز كليساي ارتدكس خاوري بود؛ همچنين قسطنطنيه (استانبول امروزي) را به‌عنوان پايتخت امپراتوري برگزيد. ژوستينين نيز به طاعون دچار شد اما توانست جان سالم به در ببرد اما قدرت و قلمرو امپراتوري به‌طور گسترده‌اي پس از همه‌گيري كاهش پيدا كرد.

نقاشي از ليبر كروناريوم، اسكلت‌ها براي رقص مرگ برمي‌خيزند

مرگ سياه از آسيا تا اروپا گسترش پيدا كرده و ويراني بر جاي گذاشت. برخي از تخمين‌ها مي‌گويند بيش از نيمي از جمعيت اروپا در اين اپيدمي از بين رفته است. اين بيماري توسط باكتريي باستاني به‌نام يرسينيا پستيس به وجود آمده كه احتمالاً امروز منقرض شده باشد. مرگ سياه ازطريق كك‌ها كه از جوندگان نشات مي‌گرفتند، شيوع پيدا كرده و تاريخ اروپا را تغيير مي‌دهد؛ مرگ‌ومير، نيروي كار را كاهش داده و به طبع آن دستمزد نيروي سادهان افزايش مي‌يابد كه درنتيجه به دسترسي بهتر نيروي سادهان به گوشت و نان منتهي مي‌شود. همچنين احتمالاً فقدان نيروي كار ارزان به رشد فناوري كمك كرده است.

قرباني بومي

عفونت ناشي از اپيدمي cocoliztli نوعي تب ويروسي همراه‌با خونريزي است كه به مرگ ۱۵ ميليون نفر از جمعيت مكزيك و آمريكاي مركزي منجر شد. اين اپيدمي در ميان جمعيتي كه از خشكسالي گسترده ضعيف و خسته بودند شيوع پيدا كرد؛ كلمه‌ي كوكوليزتلي، كلمه‌اي آزتك به‌معناي آفت است. مطالعات جديد روي DNA بقاياي قربانيان اين فاجعه ابتلاي آنان به گونه‌اي از سالمونلا معروف به S. paratyphi C را نشان مي‌دهد. اين باكتري دركنار حصبه باعث ايجاد تب روده مي‌شود. تب روده در نهايت به تب بالا، كمبود آب و اشكالات دستگاه گوارشي منجر شده كه هنوز هم يك تهديد عمده براي سلامت انسان محسوب مي‌شود.

هرنان كورتز فاتح اسپانيايي و نيروهايش شهرهاي آزتك كه به وسيله‌ي آبله ويران شده‌اند را به تصرف خود در مي‌آورد

طاعون آمريكايي به دسته‌اي از بيماري‌ها كه توسط كاشفان از اروپا به آمريكا انتقال داده شده گفته مي‌شود. اين بيماري‌ها از جمله آبله به فروپاشي تمدن اينكا و آزتك منجر شده است؛ برخي تخمين‌ها از مرگ ۹۰ درصد از بوميان آمريكايي در اين همه‌گيري حكايت دارند. همچنين اين همه‌گيري به نيروهاي اسپانيايي در شكست بوميان آمريكايي كمك شاياني مي‌كند؛ در سال ۱۵۱۹ هرنان كورتس تنوچتيتلان پايتخت آزتك را به‌راحتي فتح كرده و در سال ۱۵۳۲ فرانسيسكوپيزارو اينكاها را شكست مي‌دهد. در هر دو مورد ارتش‌هاي آزتك و اينكا به دليل شيوع همه‌گيري ويران شده بودند و اسپانيايي‌ها سرزمين‌هاي هر دو امپراتوري را در دست مي‌گيرند. درواقع هنگامي كه شهروندان انگليس، فرانسه، پرتغال و هلند شروع به كاوش در نيمكره‌ي غربي مي‌كنند باعث شيوع بيماري‌هاي غير بومي در بوميان مخالف حضور آن‌ها مي‌شوند.

تصويري از آتش سوزي بزرگ لندن كه پس از شيوع طاعون در اين شهر رخ داد

آخرين شيوع مرگ سياه تا به امروز در لندن رخ داده و باعث مهاجرت بزرگ مردم از اين شهر به رهبري چارلز دوم شده است. طاعون در آوريل ۱۶۶۵ آغاز و در طي ماه‌هاي گرم تابستان به سرعت گسترش پيدا مي‌كند. وجود جوندگان در مناطق آلوده و انتقال بيماري به ديگر مناطق به وسيله‌ي آن‌ها عامل اصلي شيوع اين بيماري است. طاعون در حدود صدهزار نفر از جمله پانزده درصد جمعيت لندن را به كام مرگ مي‌كشاند؛ اما اين پايان رنج اين شهر نبود؛ در دوم سپتامبر ۱۶۶۶ آتش‌سوزي بزرگ لندن اتفاق مي‌افتد و طي چهار روز بخش بزرگي از اين شهر را به خاكستر تبديل مي‌كند.

مارسي در اوج مرگ‌ومير

بر طبق سوابق تاريخي، طاعون بزرگ مارسي زماني شيوع پيدا مي‌كند كه كشتي گرند سن آنتوان با محموله‌اي از شرق مديترانه در اين بندر لنگر مي‌اندازد. اگرچه كشتي قرنطينه شده بود؛ اما احتمالاً بيماري ازطريق كك‌ها و جوندگان آلوده به شهر راه پيدا كرده است. طاعون به سرعت گسترش يافته و طي سه سال جان صد هزار نفر را مي‌گيرد، تخمين زده مي‌شود حدود سي‌درصد از جمعيت مارسي بر اثر اين شيوع از بين رفته باشند.

كشته شدن اسقف اعظم به دست مردم خشمگين

در مسكوي نابسامان از طاعون، وحشت شهروندان از قرنطينه به خشونت مي‌انجامد؛ شورش‌ها در سطح شهر گسترش مي‌يابد تا جايي كه به قتل اسقف اعظم امبروسيوس كه مردم را از جمع‌شدن براي دعا برحذر مي‌داشت، منتهي مي‌شود. ملكه‌ي روسيه، كاترين دوم (ملقب به كاترين كبير) چنان از برقراري نظم و مهار طاعون نااميد شده كه در دستوري عجولانه كارخانه‌ها را به خارج از مسكو منتقل مي‌كند. احتمالاً صدهزار نفر تا پايان طاعون جان خود را از دست داده‌اند؛ پس از طاعون، كاترين براي بازگرداندن نظم تلاش مي‌كند اما شورشي كه يومليان پوگاچف، مردي كه مدعي بود شوهر كاترين است، به راه انداخت به كشته‌شدن هزاران تن ديگر مي‌انجامد.

دومين تحليف جرج واشنگتن در سالن كنگره‌ي فيلادلفيا

هنگامي كه تب زرد، فيلادلفيا، پايتخت آن هنگام ايالات متحده‌ را در مي‌نوردد، مقامات به اشتباه مي‌گفتند كه بردگان رنگين پوست از اين بيماري در امان هستند، بنابراين به‌صورت گسترده دست به جذب آفريقايي‌تباران براي پرستاري از بيماران مي‌زنند. اين بيماري توسط پشه‌ها شيوع پيدا مي‌كند؛ در آن سال آب‌و‌هواي تابستان گرم و مرطوب فيلادلفيا به افزايش پشه‌ها و گسترش بيماري منجر شده تا در زمستان با از بين رفتن پشه‌ها اين شيوع با بيش از پنج هزار كشته به پايان مي‌رسد.

حكاكي روي چوب از پرستاران در پاريس در طول اپيدمي آنفولانزا

با شروع عصر مدرن و صنعتي‌شدن زندگي انسان، روش‌هاي نوين حمل‌و‌نقل، راه را براي شيوع و ويراني بيشتر آنفولانزا هموار مي‌كند. تنها در طول چند ماه ويروس در سراسر جهان گسترش مي‌يابد و يك ميليون نفر را به كام مرگ مي‌فرستد؛ فقط در طول پنج هفته، اپيدمي به پيك بالاي مرگ‌ومير مي‌رسد. اولين موارد اين بيماري از روسيه گزارش شده و قبل از اينكه به‌سرعت در اروپا و باقي نقاط جهان گسترش يابد سن‌پترزبورگ را نابود مي‌كند، اگرچه در آن زمان هنوز سفر هوايي وجود نداشت.

بناي يادبود فرانكلين روزولت در واشنگتن، در سال ۱۹۲۱ و در سن ۳۹ سالگي ابتلا به فلج اطفال در او تشخيص داده شد

همه‌گيري فلج اطفال از نيويورك آغاز شده و به ۲۷ هزار بيمار و ۶ هزار كشته منتهي مي‌شود. اين بيماري عموماً كودكان را درگير مي‌كند و درصورت زنده‌ماندن آسيب‌هاي هميشگي در بدن قربانيان به‌جاي مي‌گذارد. فلج اطفال به شكل پراكنده در سراسر ايالات متحده وجود دارد تا در سال ۱۹۵۴ كه واكسن سالك توليد مي‌شود. با واكسيناسيون گسترده، اين بيماري مهار مي‌شود تا سال ۱۹۷۹ كه آخرين مورد ابتلا به اين بيماري در ايالات متحده مشاهده شده است. تلاش‌هاي گسترده‌اي براي ريشه‌كني اين بيماري در سطح جهان صورت گرفته؛ اما هنوز فلج اطفال ريشه‌كن نشده است.

بيمارستان اورژانس در زمان آنفولانزا

حدود پانصد ميليون نفر از جنوبي‌ترين نقاط كره‌ي زمين تا قطب شمال به آنفولانزاي اسپانيايي مبتلا و يك‌پنجم از اين افراد مي‌ميرند. بعضي از جوامع بومي تا آستانه‌ي انقراض پيش مي‌روند؛ شيوع مرگ‌ومير ناشي از آنفولانزا با شرايط سخت سربازان و تغذيه‌ي ضعيف مردم در طول جنگ جهاني اول افزايش يافته است. با آنكه اين همه‌گيري، آنفولانزاي اسپانيايي ناميده مي‌شود؛ اما احتمالاً‌ منشا آن اسپانيا نيست؛ اسپانيا در طول جنگ بي‌طرف مانده و سانسور شديد مطبوعات در اين كشور اعمال نشد، بنابراين گزارش‌هاي اوليه‌ي بيماري از اين كشور منتشر مي‌شود. برخي به اشتباه منشا اين همه‌گيري را اسپانيا مي‌دانند.

شيوع آنفولانراي پرندگان در اواخر دهه ۵۰ يك ميليون نفر را به كام مرگ كشاند

همه‌گيري آنفولانزا در آسيا پرده‌اي ديگر از قدرت‌نمايي اين دشمن ديرينه‌ي انسان است؛ اين اپيدمي با ريشه چيني، تركيبي از چندين ويروس آنفولانزاي پرندگان با قدرت شيوع بسيار بالا است. همه‌گيري سريعاً منتشر و در فوريه‌ي ۱۹۵۷ در سنگاپور، آوريل ۱۹۵۷ در هنگ‌كنگ و سپس در تابستان همان سال در شهرهاي ساحلي ايالات متحده مشاهده مي‌شود. اين اپيدمي ۱۱۶ هزار نفر در ايالات متحده و ۱.۱ ميليون نفر را در سراسر كره‌ي زمين به كام مرگ كشاند.

معترضان به عملكرد در برابر ايدز در دهه ۸۰ ميلادي

از شناسايي اولين مورد ابتلا به ايدز تاكنون اين بيماري به‌طور مستقيم جان ۳۵ ميليون نفر را گرفته است. ويروس HIV، مسبب اين بيماري احتمالاً تكامل‌يافته‌ي نوعي ويروس در شامپانزه است كه در دهه ۱۹۲۰ در نفاط غربي آفريقا به انسان سرايت كرده است. امروزه حدود ۶۴ درصد از چهل ميليون مبتلاي احتمالي بيماري نقص سيستم ايمني بدن (HIV) در كشورهاي جنوب صحراي آفريقا زندگي مي‌كنند. براي ده‌ها سال، درمان شناخته شده‌اي براي اين بيماري وجود نداشت، اما داروهايي كه در دهه ۹۰ ميلادي توسعه يافت به بيماران اجازه مي‌دهند با يك درمان منظم و هميشگي طول عمر عادي داشته باشند. بهبود دو بيمار مبتلا به اين بيماري در سال ۲۰۲۰ خبري دلگرم‌كننده در مورد اين بيماري است.

نوع جديد ويروس H1N1 از مكزيك منشا گرفته و به سرعت در سراسر جهان گسترش مي‌يابد

در سال ۲۰۰۹ موج جديدي از همه‌گيري ناشي از ويروس H1N1 كه از مكزيك منشا گرفته بود، در سراسر دنيا پخش مي‌شود. در طول يك سال ۱.۴ ميليارد نفر در سراسر جهان به اين ويروس آلوده مي‌شوند كه طبق گزارش مركز جهاني كنترل بيماري‌ها بين ۱۵۱٫۷۰۰ تا ۵۷۵٫۴۰۰ نفر از آن‌ها از بين رفته‌اند. آنفولانزاي خوكي در درجه‌ي اول كودكان و جوانان را هدف قرار مي‌دهد؛ برخلاف ديگر انواع آنفولانزا كه قربانيان بيشتري از سنين بالاتر دارند در آنفولانزاي خوكي بيش از ۸۰ درصد مرگ‌ومير در سنين زير ۶۵ سال رخ مي‌دهد. احتمالاً افراد مسن‌تر با ابتلا به انواع ديگري از ويروس H1N1 به نوعي نسبت به آن ايمني پيدا كرده باشند؛ امروزه اين ويروس در واكسن‌هاي ساليانه‌ي آنفولانزا گنجانده شده است.

مراقبت‌هاي بهداشتي كادر درمان قبل از ورود به يك واحد درماني در ليبريا

در فاصله سال‌هاي ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ ابولا آفريقاي غربي را ويران مي‌كند؛ ۲۸٫۶۰۰ مورد ابتلا و ۱۱٫۳۲۵ مرگ نتيجه‌ي اين همه‌گيري است. اولين مورد ابتلا در دسامبر ۲۰۱۳ در گينه اتفاق افتاده و به سرعت در ليبريا و سيرالئون گسترش مي‌يابد. بيشترين ميزان مرگ‌ومير در اين ۳ كشور رخ مي‌دهد و دركنار آن مواردي از تلفات در نيجريه، مالي، سنگال و ايالات متحده و اروپا مشاهده مي‌شود. هيچ درماني براي ابولا وجود ندارد؛ اولين مورد شناخته‌شده از اين بيماري در سال ۱۹۷۶ در سودان و جمهوري دمكراتيك كنگو مشاهده شده است؛ احتمالاً اين ويروس نيز ازطريق خفاش به انسان سرايت كرده است.

سمپاشي با سموم دفع آفات براي مقابله با پشه‌هاي حامل ويروس زيكا

عمق فاجعه ناشي از همه‌گيري اخير ويروس زيكا در آمريكاي مركزي و جنوبي هنوز مشخص نشده است و تلاش براي كنترل اين ويروس ادامه دارد. ويروس زيكا معمولاً ازطريق پشه‌هاي Aedes منتقل مي‌شود اگرچه انتقال ازطريق جنسي راه ديگر شيوع اين بيماري در انسان است.

و اما آخرين اپيدمي كه بشر درحال‌حاضر با آن رو‌به‌رو است، كرونا نام دارد كه ناشي از شيوع ويروس موسوم به كوويد-۱۹ است. بايد ديد كه چه سرنوشتي در انتظار بشر است و آيا اين همه‌گيري با دستيابي به واكسن از بين خواهد رفت يا همچنان بايد با تغيير شرايط زندگي به‌منظور پيشگيري بيشتر به زندگي ادامه داد. در صورتي كه تمايل داريد با جزئيات بيشتر در خصوص مرگ‌بارترين همه‌گيري‌هاي تاريخ بشر بدانيد، مي‌توانيد به مجموعه‌ي دو اپيزودي پادكست اخبار تخصصي، علمي، تكنولوژيكي، فناوري مرجع متخصصين ايران درباره‌ي اين موضوع گوش فرادهيد. 

قسمت اول:

قسمت دوم:

پادكست اخبار تخصصي، علمي، تكنولوژيكي، فناوري مرجع متخصصين ايران را از پلتفرم‌هاي مختلف بشنويد.

نوارگوگل پادكستاپل پادكستكست‌باكس

همچنين، مي‌توانيد براي گوش‌دادن به ساير قسمت‌هاي پادكست اخبار تخصصي، علمي، تكنولوژيكي، فناوري مرجع متخصصين ايران، به كانال اخبار تخصصي، علمي، تكنولوژيكي، فناوري مرجع متخصصين ايران در نوار مراجعه كنيد. انديشه متخصصينات شما درباره‌ي اين موضوع چيست؟