پرسش هاي بزرگ: چرا پيدا كردن سرچشمه رود آمازون آسان نيست؟

جزوه رايگان‌هاي جغرافي دوران مدرسه تعريف‌هاي ساده و مشخصي از رود ارائه داده‌اند. طبق اين تعريف‌ رود‌ها معمولا در ارتفاعات و كوهستان‌ها تشكيل مي‌شوند. با بارش باران، ذوب شدن برف‌ يا جوشش چشمه‌هاي زيرزميني آب‌راهه‌هاي باريكي تشكيل و جاري مي‌شوند، با پيوستن اين آب‌راهه‌ها جريان‌هاي بزرگ‌تري شكل مي‌گيرند كه در نهابت با پيوستن اين جريان‌ها به يكديگر رود به وجود مي‌آيد.

بنابراين رود‌هاي مهمي چون آمازون يا نيل هزاران سرچشمه‌ي اصلي دارند و نمي‌توان به صورت دقيق نقطه‌ي شروع يك رود را مشخص كرد. با اين حال متخصصين علم جغرافيا علاقه‌مند هستند تا با نگاهي ساده‌تر به قضايا نقطه‌ي اصلي يا سرچشمه‌ي رودها را پيدا كنند. اما چطور اين كار را انجام مي‌دهند و سوالي اساسي‌تر، اصلا اين كار چه فايده‌اي دارد؟

جغرافيدانان تعريف‌هاي مختلفي از رود دارند. با اين حال دو تعريف از بقيه‌ جايگاه به مراتب مهم‌تري پيدا كرده‌اند. معمولا سرچشمه‌ي رود را بالاترين نقطه‌ي بالادستي معرفي مي‌كنند كه بيشترين مقدار آب را وارد رود مي‌كند. با اين حال اين تعريف خيلي كامل به انديشه متخصصين نمي‌رسد؛ چرا كه ميزان آب در فصل‌ها و زمان‌هاي مختلف متفاوت است و نمي‌توان بر اساس آن سرچشمه‌ي رود را تعيين كرد. بنابراين نسبت به اين كه در چه زماني در حال تحقيق هستيد، سرچشمه‌ي رود مي‌تواند تغيير كند. همچنين براي فهم اين موضوع كه كدام سرچشمه بيشترين ميزان آب را به جريان اصلي وارد مي‌كند نياز به داده‌هاي تاريخي در طول سال‌هاي مختلف دارد؛ اين داده‌ها براي خيلي از رود‌ها وجود ندارند.

تعريف دوم كمي متفاوت‌تر به رود نگاه مي‌كند. در اين تعريف ذكر شده كه سرچشمه‌ي رود دورترين نقطه‌ي بالادستي و طولاني‌ترين آب‌راهه‌ي رود است. در اين تعريف تمركزي بر روي ميزان آب ورودي كه همزمان با فصل‌ها تغيير مي‌كند وجود ندارد. با اين حال با نگاهي به داده‌هاي موجود در مورد طول آب‌راهه‌ها مي‌توان فهميد كه لاخبار تخصصيا داده‌هاي ما كامل نيست و نام‌گذاري رود‌ها بيشتر بر اساس آب‌راهه‌اي است كه بيشترين مقدار آب را براي رود به ارمغان مي‌آورد.

بر اساس رويكرد محقق نسبت به تعريف، مي‌توان سرچشمه‌هاي متفاوتي را براي يك رود درانديشه متخصصين گرفت. بنابراين اينكه چرا سرچشمه‌ي بسياري از رود‌هاي كره‌ي زمين ناشناخته مانده‌اند يا اينكه نمي‌توان به طور قطع انديشه متخصصين داد كاملا مشخص است.

به عنوان مثال رود آمازون را در انديشه متخصصين بگيريد. اين رود با طول ۶۲۰۰ تا ۷ هزار كيلومتر يكي از طويل‌ترين و پر‌آ‌ب‌ترين رود‌هاي جهان به شمار مي‌رود. اين رود، جريان‌هاي فرعي و بستر اصلي رود، از هشت كشور در آمريكاي جنوبي عبور مي‌كند. اما سرچشمه‌ي اصلي آمازون در بين دانشمندان محل مباحثه است.

در سال ۱۷۰۷ يك جغرافي‌دان به اسم ساموئل فريتز با تهيه‌ي نقشه‌اي از درياچه‌ي Lauricocha آن را به عنوان جريان اصلي رود مارانون، Maranon، معرفي مي‌كند. فريتز معتقد است كه رود مارانون بيشترين آب را براي جريان‌هاي فرعي تشكيل دهنده‌ي آمازون به همراه دارد.

در ميانه‌هاي قرن بيستم تحقيقات جديد در اين حوزه توجه‌ها را به خود جلب كردند. طبق اين تحقيقات قسمت‌هاي بالايي رود آپوريماك در پرو سرچشمه‌ي اصلي رود آمازون به حساب مي‌آيد. با اين حال محل دقيق برخورد جريان‌هاي فرعي اين رود و جريان‌هاي رود آمازون را نمي‌توان به طور دقيق مشخص كرد.

در مراحل اوليه، دانشمندان بر اين باور بودند كه درياچه‌ي ويلافرو منبع اصلي رود آپوريماك و در نتيحه رود آمازون است. با اين حال گروهي ديگر از محققين كوه هوآگرا در ۲۰۰ كيلومتري شهر كوزكو در پرو را منبع اصلي آمازون معرفي كردند. در سال ۱۹۶۰ يك جغرافيدان اهل پرو كوه نوادا ميسمي در پرو كه از منبع‌هاي اصلي رود آپوريماك محسوب مي‌شود را به عنوان سرچشمه‌ي اصلي آمازون مي‌دانست. در دهه‌هاي آينده‌ تحقيقات جديدي كه در اين حوزه صورت گرفت ادعاي اين جغرافي‌دان پرويي را تاييد كردند.

در سال دو هزار جانسون در جريان يك تحقيق علمي و در مدت دو هفته گروه‌هايي را به صورت پياده به جريان‌هاي بالادستي رود در كوه نوادا ميسمي فرستاد تا نقشه‌ي مسير‌هاي آبي منطقه را ترسيم كنند. در انتها جانسون ادعا كرد طولاني‌ترين جريان آبي در منطقه به اسم Carhuasanta اولين نقطه‌ي تشكيل رود آمازون به حساب مي‌آيد.

در سال ۲۰۱۴ مسير تحقيقات بار ديگر عوض شد. كونتوس با انتشار مقاله‌اي رود مونتارو در پرو را سرچشمه‌ي اصلي آمازون معرفي كرد. اين جغرافي‌دان آمريكايي در جريان اكتشافات منطقه‌اي خود به يك نكته‌ي جالب برمي‌خورد. رود مانتورو با تمام پيچ و خم‌هايي كه در مسير خود دارد از رود آپوريماك طولاني‌تر است. كونتوس طول رود‌هاي مانتورو و آپوريماك را با اساتفاده‌ از نقشه‌هاي توپوگرافيك و عكس‌هاي ماهواره‌اي  اندازه گرفت. در مرحله‌ي بعد نيز خود دست به كار شد و با استفاده از كاياك و كوهنوردي و به كمك دستگاه جي‌پي‌اس مسافت طي شده را بدست آورد.

اگرچه مسير رسيدن به نتيجه براي كونتوس به هيچ وجه آسان نبود اما خروجي كار رضايت‌بخش به انديشه متخصصين مي‌رسيد. تحقيقات وي ثابت مي‌كند كه مانتورو ۷۵ تا ۷۷ كيلومتر بلند‌تر از آپوريماك است. بنابراين سرچشمه‌ي اصلي آمازون و جريان‌هاي بالادستي رود مانتورو كوه Cordillera Rumi Cruz خواهد بود.

اگرچه باز همين ادعا توسط ديگران بارها رد شده است. منتقدين تحقيق كونتوس اعتفاد دارند كه به دليل اينكه ۵ ماه از سال به دليل ساخت سد اين رود خشك و آب آن از تونل به ناحيه‌اي ديگر منتقل مي‌شود قطعا نمي‌تواند به عنوان سرچشمه‌ي آمازون معرفي شود. با اين حال كنتوس در جواب اين افراد مي‌گويد:

آب از دريچه‌هاي سد هر چقدر هم كم، عبور مي‌كند و جريان‌هاي آبي را درست مي‌كنند.

با تمام اين تفاسير بالاخره سرچشمه‌ي آمازون كجاست؟ جانسون پاسخ مي‌دهد:

با توجه به تعريفي كه از رود داريم مي‌توان سرچشمه‌‌هاي مختلفي را براي آمازون در انديشه متخصصين گرفت؛ مارانون، آپوريماك يا مونتارو هر كدام را مي‌توان منبع آمازون شناخت.

اين مباحث صرفا در مورد رود آمازون انجام نمي‌گيرند. سرچشمه‌ي رود نيل در آفريقا هم معلوم نيست، حتي بر سر رود خيلي كوتاه‌تري نظير تيمز در لندن نيز اختلاف انديشه متخصصين وجود دارد.

در مورد رود تيمز دو ادعا وجود دارند. ادعاي اصلي و رسمي مربوط به آژانس ملي نقشه‌برداري بريتانيا است كه سرچشمه‌ي تيمز را در جنوب مركزي انگلستان در منطقه‌ي Cotswolds معرفي مي‌كند. با اين حال مردم عادي انديشه متخصصين ديگر دارند. بر طبق اين ادعا طويل‌ترين انشعاب رود تيمز در Seven Springs و منبع اصلي رود كران، Chrun، عنوان منبع اصلي تيمز است. اگر ادعاي غيررسمي درست باشد به طول رود تيمز ۲۲ كيلومتر اضافه مي‌شود و آن را به طويل‌ترين رود بريتانيا تبديل مي‌كند.  

به همين ترتيب در مورد سومين رود بلند جهان، رود يانگ‌تسه در چين، هم دعوا‌هاي زيادي وجود دارد. در سال ۱۹۸۵ وونگ هاو من سرچشمه‌ي اين رود را Damqu معرفي مي‌كند. با اين حال بيست سال بعد هاو من با مطالعه تصاوير ماهواره‌اي به اشتباه خود پي مي‌برد و جريان آبي ديگري با طول يك كيلومتر بيشتر را شناسايي مي‌كند. وي دليل اشتباه خود را وجود ابرهاي متراكم در تصاوير در دهه‌ي ۸۰ مي‌داند.

با اين حال اين جغرافي‌دان در سال ۲۰۰۵ رويه‌ي ديگري را در پيش مي‌گيرد. اين بار وي تا ارتفاع ۵۱۷۰ متري و در ادامه‌ي جريان آبي Damqu حركت مي‌كند و ادعا مي‌كند وي طولاني‌ترين سرچشمه‌ي يانگ‌تسه را پيدا كرده است. بقيه‌ي دانشمندان نيز انديشه متخصصين او را تاييد مي‌كنند. اما اين پايان ماجرا نيست؛ در سال ۲۰۰۸ يكي از جغرافيدانان چيني چشمه‌اي در ارتفاع ۵۰۵۴ متري از سطح دريا را سرچشمه‌ي اصلي يانگ‌تسه معرفي كرد.

ولي با وجود اين همه اظهار انديشه متخصصين‌هاي مختلف در مورد منبع رود، كدام انديشه متخصصين را بايد قبول كرد؟ معمولا در اظهار انديشه متخصصين‌هاي رسمي آن چيزي كه مقامات دولتي معرفي مي‌كنند به عنوان مرجع رسمي در انديشه متخصصين گرفته مي‌شود. اگرچه ادعاي رسمي هم نمي‌تواند ادعاي صحيحي باشد.

در هند آژانس ملي نقشه‌برداري وظفيه‌ي تهيه‌ي نقشه‌هاي جغرافيايي كشور را بر عهده دارد. بنابراين تمامي نقشه‌هاي اين آژانس در كارهاي رسمي استفاده مي‌شوند؛ اما اينكه به طور مثال سرچشمه‌ي رود گنگ كجا قرار دارد از وظايف اين نهاد رسمي نيست. اگرچه‌ نقشه‌هاي جغرافيايي ابزاري مفيد به حساب مي‌آيند ولي رسيدن به نقشه‌هاي توپوگرافيك هميشه آسان نيست.

نهادهاي رسمي نقشه‌هاي دقيق توپوگرافيك را مبناي اظهار انديشه متخصصين‌هاي رسمي خود بيان مي‌كنند. با اين حال دسترسي به اين نقشه‌ها براي بسياري از كشور‌ها امكان‌پذير نيست. حتي در مناطقي كه منابع اصلي جريان‌هاي آبي قرار دارد نقشه‌اي از قبل تهيه نشده است.

عكس‌هاي ماهواره‌اي گزينه‌اي بسيار مناسب به حساب مي‌آيند؛ اما اين تصاوير هم خالي از اشكال نيستند. به عنوان مثال عكس‌هاي بي‌كيفيت تقريبا جزييات زيادي از منطقه را حذف مي‌كنند. در كنار اين بايد در انديشه متخصصين گرفت كه ما صرفا با يك عكس طرف هستيم ولي پديده‌هاي طبيعي و مخصوصا جريان‌هاي آبي بنا بر زمان تغييرات زيادي مي‌كنند.

راه‌ جايگزين اما پرزحمت ديگر پيمودن مسير‌ها است. با كمك جي‌پي‌اس و طي كردن مسير‌هاي آبي، همانند پژوهش كونتوس، مي‌توان به سرچشمه‌هاي آبي رود رسيد. اما اين روش نه آسان و نه بي‌اشكال است. در اين مسير بايد بارها كمپينگ كرد و خطر از دست دادن وسايل وجود دارد كه پيمايش را با چالش‌هاي پيش‌بيني نشده رو‌به‌رو مي‌كند.

اما چرا پيدا كردن منبع يك رود مهم است؟ يافتن منبع اصلي يك جريان اصلي آبي براي برنامه‌ريزي طولاني مدت و مديريت هدفمند آب و حفاظت از آن به خصوص در زمانه‌اي كه مدام در تهديد كم‌آبي قرار داريم اهميت زيادي دارد. با اين حال انسان همواره به شناخت دقيق دنياي اطراف خود مي‌گردد. به عنوان مثال اينكه سرچشمه‌ي رود نيل يا آمازون كدام است، مي‌توان طولاني‌ترين رود جهان را معرفي كند.

اگر از زاويه‌اي ديگر به اين ماجرا نگاه كنيم، سرچشمه‌ي رود‌هاي بزرگ و معروف تاثير مهمي بر زندگي مردم آن منطقه خواهد گذاشت. به عنوان مثال در بريتانيا با گذاشتن يك لوح سنگي در منبع رود تيمز آنجا را تبديل به يك مكان توريستي كرده‌اند. در هند نيز با تقليد از چنين تجربه‌اي و با قرار دادن يك لوح سنگي در سرچشمه‌ي رود آجاي، اصلي‌ترين رود شرق هندوستان، اميد به افزايش توريست‌هاي منطقه را دارند.

رود زندگي، فرهنگ، بافت شهري و اقتصاد تمام مردم اطراف خود را تحت تاثير قرا مي‌دهد. شناخت دقيق اين جريان‌ زندگي‌بخش مي‌تواند جوابي بر تمام كنجكاوي‌هاي ما در مورد دنياي اطراف باشد.