هرآنچه درباره لنزهاي چشم ماهي بايد بدانيد
لنز چشم ماهي (Fisheye) كه به لنز اولتراوايد يا سوپروايد نيز مشهور است، به دسته‌اي از لنزهاي عكاسي گفته مي‌شود كه قادر هستند عكس‌هايي با زاويه‌ي ديد فوق عريض (معمولا تا ۱۸۰ درجه) به ثبت برسانند. به‌دليل اعوجاج شديد تصاوير گرفته‌شده توسط لنزهاي چشم ماهي، معمولا از آن‌ها براي ثبت تصاوير هنري و انتزاعي استفاده مي‌شود؛ اما جالب است بدانيد در دهه‌ي ۲۰ ميلادي، زماني‌كه اين لنزها براي اولين‌بار معرفي شده بودند، بيشتر در متخصصدهاي علمي مانند هواشناسي از آن‌ها استفاده مي‌شد.
لنزهاي فيش‌آي بين عكاسان طبيعت بسيار محبوب هستند و معمولا از آن‌ها براي ثبت پانوراماي عريض از مناظر طبيعي و آسمان و گرفتن عكس‌هاي كلوزآپ از جمعيت، ساختمان‌هاي متراكم شهرهاي بزرگ و نماي داخلي و دكوراسيون منازل استفاده مي‌شود. عكاسان ورزشي نيز از اين نوع لنزها بيشتر براي ثبت تصاوير هنري از ورزش‌هايي چون اسكيت‌بوردينگ، اسنوبوردينگ و موج‌سواري استفاده مي‌كنند.
دو نوع عمده از لنزهاي فيش‌آي وجود دارند كه در ادامه به معرفي هر كدام از آن‌ها مي‌پردازيم.
لنز چشم ماهي دايره‌اي
لنزهاي چشم ماهي دايره‌اي (Circular Fisheye Lens) نمايي ۱۸۰ درجه در تمامي جهات (عملا يك نيم‌كره‌ي كامل) ثبت مي‌كنند كه نتيجه‌ي آن، تصويري دايره‌اي در وسط و حاشيه‌ي سياه‌رنگ است. از اين نوع لنزها (كه قديمي‌ترين نوع لنزهاي چشم ماهي هستند) بيشتر براي مقاصد كاملا هنري مانند عكاسي از شهرهاي داراي آسمان‌خراش استفاده مي‌شود. لنزهاي چشم ماهي مورد استفاده در متخصصدهاي علمي و عموما از نوع دايره‌اي نيز هستند. در ادامه، گالري تصاوير ثبت‌شده توسط اين نوع لنز را مشاهده مي‌كنيد.
گالري تصاوير ثبت‌شده توسط لنز فيش آي دايره‌اي (Circular Fisheye Lens)
لنز چشم ماهي فول فريم
با مشهور شدن لنزهاي چشم ماهي بين عكاسان، شركت‌هاي سازنده‌ي لنز اقدام به طراحي و ساخت نوعي از اين لنزها با نام «لنز چشم ماهي فول‌فريم» (با اصطلاح فول‌فريم مربوط‌به حسگر دوربين اشتباه نشود) كردند كه تصاوير ثبت‌شده توسط آن‌ها به‌جاي دايره، تمام فريم را پوشش مي‌داد. اولين لنز چشم ماهي فول فريم كه به توليد انبوه رسيد، يك لنز ۱۶ ميلي‌متري ساخت نيكون در اوايل دهه‌ي ۷۰ ميلادي بود.
لنزهاي چشم ماهي فول فريم تنها قادر هستند در راستاي قطريِ تصوير به زاويه‌ي ديد ۱۸۰ درجه‌اي دست پيدا كنند. زاويه‌ي ديد راستاي افقي و عمودي در اين لنزها كمتر از ۱۸۰ درجه است؛ به‌طوري‌كه معمولا در راستاي افق به ۱۵۰ و در راستاي عمودي به ۱۰۰ درجه مي‌رسد.
اگرچه زاويه‌ي تحت پوشش اين لنزها به عريضيِ لنزهاي دايره‌اي نيست، اما در عوض تصوير ثبت‌شده توسط آن‌ها مستطيل كامل است و ديگر خبري از حاشيه‌ي سياه در آن‌ها وجود ندارد. همين موضوع باعث مي‌شود اين لنزها براي عكاسي سنتي از مناظر و عكس‌برداري از دكوراسيون داخلي منازل مناسب‌تر باشند. در ادامه گالري تصاوير ثبت‌شده توسط اين نوع لنز را مشاهده مي‌كنيد.
گالري تصاوير ثبت‌شده توسط لنز فيش آي فول فريم (FullFrame Fisheye Lens)
فاصله‌ي كانوني و ضريب كراپ
براي دوربين‌هايي با فيلم يا حسگر ۳۵ ميلي‌متري، يك لنز چشم ماهي دايره‌اي معمولي ممكن است فاصله‌ي كانوني بين ۸ تا ۱۰ ميلي‌متر داشته باشد. فاصله‌ي كانوني نوع فول فريم اين لنزها اندكي بيشتر است و به ۱۵ تا ۱۶ ميلي‌متر مي‌رسد.
براي به دست آوردن فاصله‌ي كانوني معادل، فاصله‌ي كانوني لنز را در ضريب كراپ دوربين ضرب كنيد
درست مانند همه‌ي لنزها، هنگام استفاده از دوربيني با حسگر كوچك‌تر از ۳۵ ميلي‌متري، فاصله‌ي كانوني عملا افزايش پيدا مي‌كند. براي يافتن فاصله‌ي كانوني معادل يك لنز بايد فاصله‌ي كانوني اسمي آن را در «ضريب كراپ» دوربين ضرب كنيد. براي مثال يك لنز چشم ماهي ۱۰ ميلي‌متري كه روي دوربيني با ضريب كراپ ۱.۵ سوار شده باشد، فاصله‌ي كانوني مؤثري برابر با ۱۵ ميلي‌متر دارد. اين موضوع باعث مي‌شود عملا ميدان ديد محدودتري داشته باشيد.
براي همين است كه برخي توليدكنندگان لنزهاي چشم ماهي مخصوص دوربين‌هايي با حسگر كوچك طراحي مي‌كنند. براي غلبه به ضريب كراپ بالاي چنين دوربين‌هايي، فاصله‌ي كانوني اين لنزها در مواردي حتي به يك ميلي‌متر نيز مي‌رسد تا ثبت تصاوير ۱۸۰ درجه‌اي توسط دوربين را تضمين كند.
زاويه‌ي ديد
لنز چشم ماهي «واقعي» به لنزي گفته مي‌شود كه قادر باشد حداقل در يكي از جهات به زاويه‌ي ديد ۱۸۰ درجه دست پيدا كند. بااين‌حال برخي توليدكنندگان پا را از اين فراتر مي‌گذارند و لنزهايي با زاويه‌ي ديد فراتر از ۱۸۰ درجه توليد مي‌كنند. چنين لنزهايي معمولا بسيار بزرگ، سنگين و گران‌ارزش هستند و از آن‌ها تنها براي مصارف خاص و متخصص استفاده مي‌شود.
براي مثال جالب است بدانيد نيكون پيش از اين براي اكتشافي در قاره‌ي جنوبگان يك لنز چشم ماهي دايره‌اي ۶ ميلي‌متري ساخته بود كه زاويه‌ي ديد آن به ۲۲۰ درجه مي‌رسيد. لنز مذكور ۵.۲ كيلوگرم وزن داشت و طول آن به ۱۷ سانتي‌متر و قطر آن به ۲۳ سانتي‌متر مي‌رسيد. هنگامي كه عكاس دوربين مجهز به اين لنز را به سمت آسمان مي‌گرفت، قادر بود تمام آسمان و حتي زمين اطراف خود را در يك تصوير به ثبت برساند. هرچند نيكون خيلي وقت است كه ديگر اين لنز را توليد نمي‌كند؛ اما همچنان از آن در ساخت تصاوير واقعيت مجازي استفاده مي‌شود.
لنز Nikkor 6mm f/2.8 سوارشده روي دوربين Nikon F2. به‌دليل وزن بيشتر لنز نسبت به دوربين، سه‌پايه به‌جاي بدنه‌ي دوربين به لنز متصل شده است.
البته امكان خلق تصاويري با زاويه‌ي ديد بيشتر از ۱۸۰ درجه با تركيب چند عكس در نرم‌افزارهايي مانند فوتوشاپ نيز وجود دارد. با استفاده از روش‌هاي پس‌پردازش (Post Processing) نرم‌افزاري، حتي مي‌توان عكس‌هاي انتزاعي خارق‌العاده‌اي با زاويه‌ي ديد ۳۶۰ درجه توليد كرد.
اعوجاج تصوير
لنزهاي چشم ماهي از نوعي اعوجاج به نام «اعوجاج خمره‌اي» (Barrel Distortion) متأثر هستند. در اين نوع از اعوجاج، سوژه‌ي وسط تصوير نزديك‌تر از ديگر سوژه‌ها به انديشه متخصصين مي‌رسد و خطوط صاف خميده به انديشه متخصصين مي‌رسند.
در عكس‌هاي ثبت‌شده با لنز چشم ماهي، سوژه‌هاي قرارگرفته در وسط تصوير نزديك‌تر به دوربين به انديشه متخصصين مي‌رسند
تصاوير لنزهاي وايد معمولي هم داراي چنين اثري (هرچند بسيار خفيف‌تر) هستند. مي‌توان با استفاده از عمليات پس‌پردازش، اعوجاج عكس‌هاي ثبت‌شده توسط لنزهاي وايد را تصحيح و به عكسي با پرسپكتيو معمولي و خطوط صاف دست پيدا كرد؛ اما زاويه‌ي ديد و اعوجاج عكس‌هاي ثبت‌شده توسط لنزهاي اولتراوايد يا فيش‌آي به‌قدري زياد است كه عملا امكان چنين ويرايشي براي آن‌ها وجود ندارد.
البته اين موضوع را نمي‌توان به‌عنوان عيب در انديشه متخصصين گرفت؛ چراكه اصولا از لنزهاي چشم ماهي براي ثبت تصاوير با زاويه‌ي ديد بالا استفاده مي‌شود و عكاس با علم به اعوجاج شديد تصاوير اقدام به ثبت آن‌ها مي‌كند. درواقع ظاهر غير طبيعي عكس و اعوجاج شديد ايجادشده توسط لنزهاي چشم ماهي، بخشي از جذبه‌ي آن براي عكاسان به شمار مي‌رود.
عمق ميدان
به‌دليل زاويه‌ي بسيار گسترده، عمق ميدان تصاوير ثبت‌شده توسط لنزهاي چشم ماهي بسيار زياد است. عمق ميدان بالا به معناي آن است كه سوژه‌هاي شما (چه در جلو و چه در عقب) همگي در فوكوس كامل هستند و تمامي نقاط عكس به‌شدت شارپ خواهند بود. اين موضوع باعث مي‌شود لنزهاي چشم ماهي براي عكاسي از صحنه‌هايي كه سوژه‌ي «پيش‌زمينه» و سوژه يا سوژه‌هاي «پس‌زمينه» هر دو مهم هستند و بايد در فوكوس كامل باشند، بسيار مناسب باشد.
اين عمق ميدان خارق‌العاده باعث مي‌شود ايزوله كردن سوژه و خارج كردن پس‌زمينه از فوكوس تقريبا غير ممكن باشد؛ بنابراين هنگام عكاسي با لنز چشم ماهي بايد در انتخاب پس زمينه دقت لازم را داشت.
جايگزين
يك جايگزين ارزان براي لنزهاي چشم ماهي، «لنز مبدل چشم ماهي» است كه معمولا به‌اختصار با نام «فيش‌آي كانورتر» شناخته مي‌شود. اين محصول در حقيقت يك وسيله‌ي جانبي است كه مانند فيلتر روي لنز دوربين سوار مي‌شود و زاويه‌ي ديد آن را عريض‌تر مي‌كند.
مبدل اولترا وايد سوني مانند فيلتر روي لنز دوربين سوار مي‌شود و با كاهش فاصله‌ي كانوني، اثري شبيه به لنز چشم ماهي ايجاد مي‌كند.
تمامي مبدل‌هاي چشم ماهي داراي ضريب بزرگنمايي هستند كه فاصله‌ي كانوني مؤثري را كه بعد از استفاده از آن به دست مي‌آوريد، مشخص مي‌كند. براي مثال، اگر دوربين ۳۵ ميلي‌متري وايد داريد و مي‌خواهيد از يك كانورتر فيش‌آي با ضريب ۰.۴۲ استفاده كنيد، فاصله‌ي كانوني معادل شما به ۱۵ ميلي‌متر كاهش پيدا خواهد كرد (۳۵x۰.۴۲=۱۵). چنين تبديلي باعث مي‌شود بتوانيد با دوربين ۳۵ ميلي‌متري، تصوير تقريبا فول‌فريم ثبت كنيد.
البته بايد توجه داشت كه مبدل‌هاي فيش‌آي معايب خاص خود را نيز دارند. از جمله اين معايب مي‌توان به كيفيت بسيار پايين تصاوير ثبت‌شده توسط اين مبدل‌ها، فوكوس تار، اثر لنز فلير و اثر وينيِت (تاريكي در لبه‌هاي تصوير) شديد اشاره كرد. همچنين بايد توجه داشته باشيد درصورت استفاده از اين مبدل‌ها ديگر نمي‌توانيد فيلتر روي لنز سوار كنيد و عملكرد اخبار تخصصي دوربين نيز ممكن است با اختلال مواجه شود.
تبديل‌هاي فيش‌آي براي عكاسان آماتوري كه قصد دارند اثر چشم ماهي را تجربه كنند بسيار مناسب است؛ اما عكاسان حرفه‌اي نبايد به آن‌ها به‌عنوان جايگزيني مناسب براي لنزهاي چشم ماهي نگاه كنند.
كدام لنز چشم ماهي مناسب دوربين عكاسي شما است؟
انتخاب لنز چشم ماهي مناسب كار چندان پيچيده و دشواري نيست. كافي است نكته‌اي كه در همين مقاله در قسمت «فاصله‌ي كانوني و ضريب كراپ» درباره‌ي محاسبه‌ي عمق ميدان مؤثر به آن اشاره شد، در انديشه متخصصين داشته باشيد. همچنين قبل از انتخاب مطمئن شويد كه بسته به نوع متخصصدي كه از لنز انتظار داريد، نوع دايره‌اي آن بيشتر به كارتان خواهد آمد يا نوع فول‌فريم. در ادامه براي نمونه چند مدل لنز فيش‌آي به همراه ارزش آن‌ها به دلار آورده شده است.
نمونه لنزهاي چشم ماهي براي دوربين‌هاي بدون آينه:
نمونه لنزهاي چشم ماهي براي دوربين‌هاي با حسگر APS-C:
نمونه لنزهاي چشم ماهي براي دوربين‌هاي ۳۵ ميلي‌متري:
اگر تجربه‌ي كار با لنز يا مبدل چشم ماهي داريد، آن را با ما و متخصصان اخبار تخصصي، علمي، تكنولوژيكي، فناوري مرجع متخصصين ايران به‌اشتراك بگذاريد.
هم انديشي ها