اقتصاد ديجيتال چيست و چگونه باعث رشد كشورها مي‌شود؟

دنيا به‌سرعت به‌سمت ديجيتالي شدن در حركت است. هيچ‌ بعدي از زندگي بشر نيست كه تحت تأثير دنياي ديجيتال قرار نگرفته باشد و طبيعتا اقتصاد نيز از اين قاعده مستثنا نيست. در جهان امروز، ما با شكلي متفاوت از اقتصاد به‌نام اقتصاد ديجيتال رو‌به‌رو هستيم. اينترنت و شبكه‌هاي مجازي به‌شكل حيرت‌آوري اقتصاد را تحت تأثير خود قرار داده‌اند؛ به گونه‌اي كه امروزه مي‌توان گفت هيچ كشوري نيست كه بتواند بدون اينترنت اقتصاد خود را اداره كند. حتي كشورهاي بسيار فقير در آفريقا يا كشورهايي جنگ زده مانند افغانستان نيز براي انجام بسياري از عمليات تجاري خود ملزم به استفاده از ابزار الكترونيك هستند.

در چنين دنيايي لاخبار تخصصي ايجاد زيرساخت‌هايي مناسب براي كشورها از اهميت بيش‌ازپيش برخوردار خواهد بود. چه بخواهيم و چه نخواهيم، جهان فردا جهان هوش مصنوعي است. اين موجي است كه خواه ناخواه تمام كشورها را درمي‌نوردد. در اين ميان كشورهايي برنده خواهند بود كه زودتر سوار موج شوند و كشورهايي كه تعلل كنند، نخواهند توانست از پتانسيل‌هاي ايجادشده استفاده‌ي كامل را ببرند.

اقتصاد ديجيتال چيست؟

به زبان ساده اقتصاد ديجيتال «شبكه‌اي جهاني از اقتصاد و فعاليت‌هاي اجتماعي است كه از طريق فناوري اطلاعات مانند اينترنت، موبايل و شبكه‌ها محقق شده است». در اقتصاد ديجيتال دو ركن اساسي وجود دارد:

در دنياي امروز شما هر لحظه در مواجهه با اقتصاد ديجيتال هستيد. هنگامي كه تاكسي اينترنتي مي‌گيريد، هنگامي كه از خرده‌فروشي الكترونيك خريد مي‌كنيد، هنگامي كه پولي حواله مي‌كنيد، براي مسافرت بليت قطار مي‌گيريد و حتي هنگامي كه براي شريك تجاري‌تان پيامي مي‌فرستيد، تمام اين‌ها را مي‌توان در ذيل اقتصاد ديجيتال تعريف كرد. باتوجه به تمام اين تفاسير مي‌توان گفت، مرزهاي بين اقتصاد سنتي و اقتصاد ديجيتال بسيار كمرنگ شده است؛ به‌طوري‌كه امروز نمي‌توان مرز مشخصي بين اقتصاد ديجيتال و غير ديجيتال قائل شد.

پتانسيل‌هاي اقتصاد ديجيتال چيست؟

اقتصاد ديجيتال مانند تمام پديده‌هاي نوظهور دنيا داراي پتانسيل‌هاي بالقوه‌اي است كه مي‌تواند باتوجه به ظرفيت‌هاي موجود در كشور به فعليت درآيد. خوشبختانه ميزان نفود اينترنت و موبايل‌هاي هوشمند در ايران طي ساليان اخير رشد چشمگيري داشته است و اين رشد، بستري را فراهم آورده كه شركت‌هاي دانش‌بنيان و استارتاپ‌ها بتوانند در آن خدمات خود را ارائه دهند. همچنين وجود متخصصان بسيار زياد در زمينه‌ي فناوري اطلاعات در كشور به پيشرفت بيش‌ازپيش دراين‌زمينه كمك مي‌كند.

پتانسيل اقتصاد ديجيتال آنقدر زياد است كه كشورهايي مانند هند و اندونزي با استفاده از آن توانسته‌اند خود را به رده‌ي اقتصادهاي نوظهور ارتقا دهند. همچنين فناوري‌هاي ديجيتال فرصت مناسبي را در اختيار شركت‌هاي بين‌المللي قرار داده است تا بتوانند به بازارهاي جهاني دسترسي پيدا كنند و اطلاعات محصولات و خدمات خود را به‌صورت الكترونيك در اختيار مشتريان قرار ‌دهند. براي مثال ارزش تجارت كالا از طريق فروشگاه‌هاي الكترونيك علي بابا و آمازون از سال ۲۰۱۲، ساليانه ۳۰ درصد افزايش داشته و ميزان فروش‌شان در سال ۲۰۱۶ بيش از ۷۰۰ ميليون دلار بوده است. در سال ۲۰۱۶ تقريبا ۵۰ ميليون شركت بزرگ و كوچك جهان از طريق فيسبوك براي خود كسب‌وكار ايجاد كردند كه اين مقدار نسبت به سال ۲۰۱۴ افزايش دو برابري را نشان مي‌داد.

استفاده از خدمات ديجيتال در بخش‌هاي مختلف جامعه مي‌تواند نقش مهمي در توسعه كشورها داشته باشد. براي مثال در حوزه سلامت، فناوري تله مديسين مي‌تواند خدمات پزشكي باكيفيت را به‌راحتي و با هزينه‌ي كم در اختيار متخصصان اين فناوري قرار دهد و به بيمارستان‌ها و مراكز پزشكي اين امكان را مي‌دهد كه بتوانند به متخصصان به‌راحتي دسترسي داشته باشند. در برخي از كشورهاي آفريقايي برنامه‌هاي سلامت الكترونيكي در حال اجرا است. كنيا يكي از كشورهاي پيشرو در اين زمينه است كه در سال ۲۰۱۵ همكاري خود را با گروه مِرك آغاز كرد. آن‌ها با مشاركت يكديگر پلتفرم سلامت الكترونيكي تدوين كرده‌اند كه در آن بيماران و ارائه‌دهندگان خدمات پزشكي را در نقاط دوردست از طريق انتقال اطلاعات و دانش و ويدئوكنفرانس با متخصصان در بيمارستان كنياتا پيوند مي‌دهد و بدين وسيله كيفيت خدمات ارائه شده در اين كشور افزايش و هزينه استفاده از خدمات پزشكي بسيار كاهش يافته است.

استفاده از فناوري ديجيتال در حوزه بانكداري نيز تأثيرگذار است. فناوري موبايل بانك باعث شده كه فعاليت‌هاي مالي سازمان‌ها با سرعت بيشتري انجام شود كه براي توسعه بازار آن‌ها بسيار مفيد و مؤثر است. مورد ديگر در حوزه بانكداري اين است كه فناوري‌هاي ديجيتال مي‌توانند پلتفرم‌هاي الكترونيك ارتباطات همتا به همتا (peer to peer) را نيز همراهي كنند. براي مثال در كشور اندونزي شركت آمارثا از حالت يك مؤسسه مالي كوچك سنتي به يك شركت فعال در فناوري‌هاي مالي (فينتك) تبديل شده است. اين شركت از فناوري يادگيري ماشيني استفاده مي‌كند كه از روي داده‌هاي مربوط به رفتار افراد و تراكنش‌هاي مالي آن‌ها ميزان اعتبار آن‌ها را مي‌سنجد و به افرادي كه تا به حال هيچ سابقه اعتباري رسمي نداشته‌اند، تسهيلات بانكي اعطا مي‌كند. استفاده اين شركت از چنين فناوري سبب توسعه و افزايش كارايي آن شده و ميزان وام پرداختي توسط آن به ميزان ۶۰۰ درصد افزايش يافته است. در كشوري كه يك سوم جمعيت آن داراي حساب بانكي نيست، آمارثا ۱/۵ ميليون دلار وام به ۳۰٫۰۰۰ كارآفرين كوچك پرداخت كرده و سقف وام‌ها را از ۲۲۵ دلار به ۷۵۰ دلار افزايش داده؛ همچنين به ۲۳٫۰۰۰ نفر از زنان روستايي تقريبا ۴ ميليون دلار وام اعطا كرده است.

اقتصاد ديجيتال چگونه پيشرفت مي‌كند؟

يكي از شاخص‌هاي اندازه‌گيري ميزان توسعه اقتصاد ديجيتال كه در اروپا استفاده مي‌شود، شاخص اقتصاد ديجيتال و جامعه (DESI) است. با استفاده از اين شاخص از پنج بُعد مختلف مي‌توان عملكرد كشورهاي عضو اتحاديه اروپا را در توسعه ديجيتالي مطالعه كرد؛ اين ابعاد عبارت‌اند از:

كشورهاي اروپايي با مطالعه شاخص DESI مي‌توانند حوزه‌هايي را تعيين كنند كه از انديشه متخصصين سرمايه‌گذاري در اولويت قرار دارند. وجود چنين پروتكل‌هايي در ايران و الزام نهادهاي قانون‌گذار و اجرايي به تبعيت از آن‌ها براي پيشبرد اهداف اقتصادي كشور بسيار لازم و ضروري است.

اقتصاد ديجيتال و رشد اقتصادي

همان‌طور كه گفته شد، فناوري‌هاي ديجيتال تأثير زيادي بر بخش‌هاي مختلف يك اقتصاد مانند بخش سلامت، يادگيري و خدمات دولتي دارند. ميزان رشد اقتصاد ديجيتال هرساله حدود ۱۰ درصد بوده كه اين مقدار از رشد ساليانه اقتصاد كل دنيا بيشتر است. در بازارهاي نوظهور، اقتصاد مبتني بر اينترنت هرساله بين ۱۲ الي ۲۵ درصد رشد مي‌كند كه اين امر تأثيرات زيادي بر اوضاع اجتماعي، اقتصادي و سياسي دارد.

در سال ۲۰۱۶ سهم اقتصاد ديجيتال از اقتصاد كل كشور چين به ۴/۳ تريليون دلار رسيده كه اين مقدار تقريبا ۳۰ درصد از توليد ناخالص داخلي اين كشور است. همچنين در ايالات متحده ميزان سرمايه ايجاد شده توسط اقتصاد ديجيتال در سال ۲۰۱۶ به ميزان ۲/۱ تريليون دلار بوده كه ۵/۶ درصد از توليد ناخالص داخلي اين كشور را به خود اختصاص داده است. اين امر از اهميت روزافزون اقتصاد ديجيتال در جهان حكايت دارد.

يكي از مهم‌ترين دلايل تمايز تأثير فناوري‌هاي ديجيتال در كشورهاي مختلف، تفاوت ساختار اقتصادي اقتصادهاي توسعه‌يافته و نوظهور است. ديجيتال‌سازي در كشورهاي توسعه‌يافته تأثير بسزايي بر رشد اقتصادي داشته، سبب ارتقاي بهره‌وري آن‌ها شده و موجب مي‌شود كه مشاغل با مهارت‌هاي پايين و ارزش‌افزوده كم در اين كشورها حذف و به بازارهاي نوظهور با نيروي كار ارزان‌تر منتقل شوند. در مقابل، اقتصادهاي نوظهور مبتني بر صادرات هستند و توسط بخش‌هاي تجاري اداره مي‌شوند؛ آن‌ها غالباً تمايل دارند تا از منافع حاصل از ديجيتال‌سازي در بازار نيروي كار بهره گيرند. سياست‌گذاران مي‌توانند با طي سه مرحله آثار ناشي از ديجيتال‌سازي را كنترل كنند. اول بايد براي بخش‌هايي كه تمايل به حداكثر كردن ديجيتال‌سازي در آن‌ها دارند، طرح‌هايي ديجيتالي تدوين كنند. دوم بايد ظرفيت‌هاي لازم را تهيه و افراد را به اجراي اين طرح‌ها تشويق نمايند. سوم براي ايجاد يك اكوسيستم جامع از فناوري‌هاي اطلاعات و ارتباطات و براي جذب و بهره‌برداري از خدمات ديجيتال، بايد با صنايع، مصرف‌كنندگان و نهادهاي دولتي ارتباط قوي برقرار كنند.

اقتصاد ديجيتال و ايجاد شغل

در گذشته اقتصادها از تغييرات فناورانه منافع بسياري به دست مي‌آوردند، اما كسب اين منافع سال‌هاي زيادي به طول مي‌انجاميد. امروزه تأثيرات فناورانه سرعت پيشرفت جوامع را دو چندان كرده است. نفوذ اينترنت، تلفن‌هاي همراه و دسترسي به داده و اطلاعات با سرعت بسيار زيادي در حال رشد هستند. تغييرات سريع فناورانه و جريان اطلاعات، در بازار نيروي كار تغييرات قابل‌ توجهي را به وجود آورده‌اند و آينده‌ي مشاغل را تغيير داده‌اند. درحالي‌كه اين تحولات رشد اقتصادي، مشاغل و مهارت‌هاي جديدي را به‌همراه دارند، از سوي ديگر ممكن است به اتوماتيك كردن وظايف معمولي منجر شده و موجب حذف برخي از افراد در جريان كار شوند. با اين حال توانايي استفاده از فرصت‌هاي به وجود آمده و عبور از موانع بالقوه به‌طور كامل به دست نيامده و بسياري از افراد جوامع ممكن است به‌علت ناآگاهي از اين تحولات و نبود امكانات لازم براي سازگاري با آن‌ها، آسيب‌هاي جبران‌ناپذيري را متحمل شوند. برخلاف تغييرات فناورانه گذشته كه فقط كاركنان كم‌مهارت را تحت تأثير قرار مي‌دادند، امروزه سرعت بالاي تغييرات كل نيروي كار جهان را در هر سطح از مهارت متأثر كرده‌اند. بنا بر مطالعات انجام شده توسط سازمان همكاري و توسعه اقتصادي در ۲۱ كشور توسعه‌يافته دنيا، ۹ درصد از مشاغل قابليت انجام به‌صورت خودكار را دارند كه اين مقدار در ساير كشورها بين ۶ تا ۱۲ درصد متغير است. همچنين كاركنان با سطح تحصيلات پايين با احتمال بيشتري نسبت به ديگر كاركنان در معرض خطر جايگزيني با فناوري‌هاي جديد هستند، درحالي‌كه ۴۰ درصد از كاركنان با مدرك يادگيري متوسطه و كمتر از ۵ درصد كاركنان با تحصيلات عالي نيز با چنين خطري مواجه هستند. طي مطالعاتي كه در سال ۲۰۱۰ در آمريكا انجام شده است، يك فرد با درآمد ساعتي ۲۰ دلار به احتمال ۸۳ درصد شغل خود را از دست خواهد داد، حتي افرادي با درآمد ساعتي ۴۰ دلار نيز به احتمال ۳۱ درصد شغل خود را به يك ماشين واگذار خواهند كرد.

اما اين يك وجه ماجرا است. تكنولوژي همواره بيش از آنكه مشاغل را از بين ببرد آن‌ها را به‌وجود آورده است. تنها چيزي كه در اين ميان تغيير خواهد كرد نوع نگاه و مهارت‌هايي است كه افراد بايد فرا بگيرند. چند نمونه از اين مهارت‌ها عبارت است از:

افرادي كه نتوانند با اين موج همراه شوند و اين توانايي‌ها را در خود ايجاد كنند به‌سادگي از چرخه‌ي شغلي كنار زده خواهند شد يا به مشاغلي با سطح درآمد پايين‌تر منتقل مي‌شوند. اما افرادي كه بتوانند خود را با شرايط جديد وفق دهند قطعا مي‌توانند ارتقاي شغلي مناسبي را تجربه كنند. دنياي ديجيتال به‌خاطر ماهيت تخصصي و حرفه‌اي خود باعث ايجاد مشاغل زياد و با درآمد بالا شده است؛ مشاغلي مانند تحليلگر ديجيتال، متخصص كلان داده، متخصص هوش مصنوعي، معمار واقعيت مجازي، تحليلگر وب و... همگي از جمله مشاغل پردرآمد در دنياي اقتصاد ديجيتال هستند كه اگرچه به‌شدت نياز به تخصص دارند اما مي‌توانند جايگزيني براي مشاغل كم‌بازده و سخت قديمي باشند.

نتيجه‌گيري و جمع‌بندي

همان‌طور كه گفته شد، اقتصاد ديجيتال به‌همراه خود مزايا و معايبي خواهد آورد. تكنولوژي‌هاي جديد همواره باعث تغييرات در سطح كلان اجتماع و فرهنگ شده‌اند. گاهي باعث بهبود و گاهي سبب عقب‌گرد اجتماعي بوده‌اند اما هيچ‌گاه متوقف نشده‌اند. در مورد اقتصاد ديجيتال نيز وضع به همين صورت است. دولت‌ها بايد با ايجاد فرهنگ مناسب، مطالعات مستمر و افزايش سطح دانش خود نسبت به تكنولوژي‌هاي جديد از معضلات و اشكالات آن‌ها آگاه شوند و در راستاي توانمندسازي مردم و جامعه بكوشند. بايد توجه داشت كه در تاريخ، همواره تكنولوژي بوده باعث جايگاه كشورها شده است. اگر كشور ما بخواهد در زمره‌ي كشورهاي تأثيرگذار در حيطه‌ي اقتصاد جهاني قرار بگيرد، مجبور به استفاده از پتانسيل‌هاي ايجاد شده دراين‌زمينه است؛ علاوه‌بر اين به‌علت شرايط خاص كشور اين اجبار صد چندان نيز مي‌شود.

عمده اشكالاتي كه براي پياده‌سازي اقتصاد ديجيتال در كشور با آن‌ها مواجه هستيم عبارت‌اند از:

يكي از الزامات مهم براي توسعه اقتصاد ديجيتال، تعامل با دنيا است؛ براي اين كار لازم است دولت و نهادهاي مربوطه تمام تلاش خود را به‌منظور افزايش تعامل يادشده انجام دهند. امضاي پيمان‌نامه‌هاي دوطرفه با كشورهاي مختلف، امضاي پيمان‌نامه‌هاي همكاري مشترك، افزايش تعامل تكنولوژيكي و اهميت دادن به قشر متخصص در كشور، ايجاد بستر مناسب براي سرمايه‌گذاري عموم مردم در شركت‌هاي فناوري‌محور، افزايش بستر براي استفاده امن، آسان و مطمئن از امكانات ديجيتالي و... از جمله كارهايي است كه دولت بايد براي پيشبرد اهداف كشور در راستاي بهبود وضعيت اقتصاد ديجيتال در كشور انجام دهد.