نجاران باستان چگونه با دستان خود تمدن را ساختند

انسان‌ها رابطه‌ي بسيار ارزشمندي با درختان دارند. درختان نه‌تنها اكسيژني را فراهم مي‌كنند كه براي تنفس به آن احتياج داريم، ‌بلكه چوب را نيز به خام‌ترين شكلش در اختيار ما قرار مي‌دهند. براي هزاران سال، درودگران و نجاران با ساخت وسايل مختلف از چوب، سهم عمده‌اي در پيشرفت تمدن بشري ايفا كردند. تا همين حالا، چوب هنوز در ساختمان‌ها، وسايل داخلي منازل و دكوراسيون مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به‌رغم ظهور پلاستيك، فولاد و جايگزين‌هاي بتوني، احتمال اينكه روي سازه‌اي چوبي بنشينيد، كار كنيد يا بخوانيد همچنان بسيار زياد است.

ارتباط شگفت‌انگيز ما انسان‌ها با چوب، از دوره نئاندرتال‌ها، نزديك‌ترين خويشاوندان باستاني‌مان آغاز شد و هرگز هم قطع نشد. نجاران امكان سفرهاي دريايي را فراهم كردند، قبايل و جوامع ايجاد كردند، ايمني شخصي را بهبود بخشيدند و درمجموع هر آنچه را ساختند كه ما انسان‌ها براي زندگي و شكوفايي به آن نياز داشتيم.

يك كارگاه سنتي نجاري. نجاران در طول تاريخ ابزارهاي خاص خود را توسعه دادند تا بتوانند كشتي و ساختمان بسازند

هنگامي كه اولين اجداد ما انسان‌ها روي دو پا ايستادند، سلاح‌هاي ساده چوبي مانند نيزه و تيشه را براي مبارزه با دشمنان و كشتن شكارهاي خود ساختند. البته، كار مردمان باستان تنها به ساخت سلاح‌ها و ابزارهاي نوك تيز ختم نشد. آن‌ها ابزارهايي چوبي ساختند كه با آن مي‌توانستند اراضي كشاورزي را تسطيح كرده و محصولات را برداشت كنند. همان‌طور كه اين كشاورزان تكامل پيدا مي‌كردند و افق ديدشان نيز گسترده‌تر مي‌شد، اين چوب‌ها بدل به كشتي‌هايي شدند كه انسان‌ها را به فراسوي درياها رساندند.  

قديمي‌ترين دست‌سازهاي چوبي كشف شده متعلق به نئاندرتال‌ها است. پژوهشگراني كه محل باستان‌شناسي عصر پارينه‌سنگي در «شونينگن» آلمان را مطالعه كردند، چندين نيزه، نيشتر و تيغه‌هاي دو سَر را پيدا كردند كه حدود ۳۰۰ هزار سال قدمت دارند. باستان‌شناسان در محل باستاني «پوجتي ويكي» در استان توسكاني ايتاليا تيشه‌هايي از جنس چوب‌هاي سختي مانند شمشاد را دركنار استخوان‌ها و بقاياي حيواني كشف كردند كه با تاريخ‌گذاري راديومتري قدمت آن ۱۷۱ هزار سال برآورد شد. باستان‌شناسان در آران بتالزا در شمال اسپانيا نيز تيشه‌ي (به طول ۱۵ سانتي‌متر) ۹۰ هزار ساله‌اي را كشف كردند كه از درخت سُرخدار ساخته شده بود.

تيشه‌ كشف شده در شونينگن آلمان كه در عصر پارينه سنگي براي شكار به كار مي‌رفت، از اولين نمونه ابزارهاي نجاري نيز به حساب مي‌آيد

متخصص كارشناسان معتقدند اين ابزار اوليه زراعتي براي هرس و برداشت علوفه، و همين‌طور به‌عنوان آتش‌زنه يا تيشه مورد استفاده قرار مي‌گرفت. آزمايش‌هاي مختلف نشان مي‌دهد كه اين ابزارها احتمالا از لبه‌ي تيز سنگ‌ها، و سنگ آتش‌زنه يا چخماق ساخته شده‌اند. برخي از اين ابزارها براي اولين‌بار باعث دست يافتن انسان به آتش نيز شده‌اند كه فرايند تراش‌كاري را ساده‌تر كرده است. 

بااين‌حال، يافته‌هايي از اين دست به ندرت اتفاق مي‌افتند چرا كه اكسيژن، رطوب و قارچ‌ها موجب تجزيه چوب مي‌شوند. آثار باستاني چوبي صرفا زماني حفظ مي‌شوند كه در درياچه‌هاي رسوبي و آهكي و لجن‌زارها بيفتند كه در آن صورت، مواد آلي موجب ماندگاري اين دست مصنوعات مي‌شود.

بله، بديهي است كه با وجود عدم ماندگاري دست‌سازهاي چوبي، نجاران باستاني، آثار هنري نيز خلق كرده‌اند. به‌عنوان مثال، «مجسمه شيگير» كه در سيبري روسيه كشف شده، هنوز هم قديمي‌ترين مجسمه چوبي كشف‌شده تا به امروز محسوب مي‌شود. باستان‌شناسان ازطريق روش‌هاي تاريخ‌گذاري دريافته‌اند كه اين مجسمه انسان‌واره به طول ۵ متر (البته امروزه تنها بخش ۸۰ سانتي‌متري از آن باقي است) ۱۱ هزار سال قدمت دارد.

روي اين مجسمه كه در سطح يك لجن‌زار در سيبري سالم باقي مانده، حكاكي‌ها و طرح‌هايي با نمادهاي آئيني فرهنگي به چشم مي‌خورد كه از باورهاي منحصر‌به‌فرد صاحبان آن خبر مي‌دهد. از ساير نمونه‌هاي هنري نجاري مي‌توان از جعبه آرايش ۵ هزارساله‌اي با روكش‌هاي بسيار پيچيده در مصر باستان نام برد. نمونه‌هاي چوبي بسيار زياد و زيبايي با حكاكي‌ها و منبت‌كاري‌هاي بسيار زيبايي با قدمتي مشابه جعبه چوبي مصريان در جاده ابريشم پيدا شده‌است.

جعبه لوازم آرايشي يك نجار هنرمند بازمانده از حدود سال‌هاي ۱۸۱۴ تا ۱۸۰۵ ق.م در مصر. در ساخت اين جعبه لوازم آرايشي از چوب درختاني مانند سدر، آبنوس و روكشي از عاج استفاده شده است

روميان باستان نيز از داشتن اشياي چوبي زيبا لذت مي‌بردند و همواره براي نجاران و درودگران احترام زيادي قائل بودند. باستان‌شناسان در ويرانه‌هاي شهر باستاني پمپئي در خانه‌اي كه حالا به سبب سبك منحصر به فردش به «خانه‌ي ژوپير» مشهور است، اشياي چوبي و دست‌سازهاي بسيار ارزشمندي را پيدا كرده‌اند. از جمله اين وسايل چوبي مي‌توان از ميز و صندلي و قفسه و تخت تا ديوارنگاري‌هاي ديدني نام برد كه تماما با سبكي بسيار قديمي و منحصر‌به‌فرد ساخته و حكاكي و تزئين شده‌اند. درواقع، لجن جديد و خاكسترهاي آتشفشاني حاصل فوران كوه وزويوس (در سال ۷۹ م) كه سبب نابودي شهرهاي پمپئي و هركولانيوم شد، موجب شد كه اين آثار باستاني تقريبا دست‌نخورده باقي بمانند. اين نمونه‌هاي عالي از نجاري باستان نشان مي‌دهد كه نجاران اين دوران نه‌تنها نيازهاي ضروري زندگاني را با چوب مي‌ساختند، بلكه لوازم تزئيني و هنري خارق‌العاده‌اي را نيز با دستان ماهر خويش خلق مي‌كردند.

نجاران و نيروي سادهان در حال ساخت كشتي نوح

علاوه‌بر اين، با مطالعه آثار مورخان شهير يوناني مانند هرودوت و گزنفون، مي‌توان اين‌طور استناد كرد كه در زمان امپراطوري هخامنشيان در دوران كوروش كبير (در بين سال‌هاي ۵۵۹ تا ۵۲۹ ق.م) در ايران چوب ماده خام و فراواني براي ساخت خانه بوده است. علاوه‌بر اين، بوميان شمال ايران، در حدود سال ۴۲۰۰ ق.م، يعني قبل از اينكه آريايي‌ها در ايران زندگي كنند، از چوب براي ساخت كلبه‌هاي خود و چه بسا قايق نيز استفاده مي‌كردند. شواهد نشان مي‌دهد كه در دوران هخامنشيان جنگل‌ها و چوب براي هنرمندان و مردم بسيار مهم بوده است. داريوش براي ساختن شهر شوش از چوب استفاده كرد. كوروش بزرگ ارزش زيادي براي كاشت درخت قائل بود و شواهد عديده‌اي از استفاده از چوب در معماري شوش و پرسپوليس ديده شده است.

نمونه‌هاي واقعي و بقاياي اصلي مصنوعات نجاري باستان به ما نشان مي‌دهد كه نجاران آن زمان چه مي‌ساخته‌اند. اما متون كهن نيز به ما نشان مي‌دهند كه نجاران درودگران چه اهميتي در جامعه داشته‌اند. به‌عنوان مثال، در تورات (عهد عتيق) در جزوه رايگان آفرينش گفته مي‌شود كه حضرت نوح به دستور خداوند، كشتي عظيم مي‌سازد. در فصل ششم جزوه رايگان آفرينش مي‌خوانيم:

پس‌ براي‌ خود يك كشتي‌ از چوب‌ كوفر بساز، و حُجَرات‌ در كشتي‌ بنا كن‌ و درون‌ و بيرونش‌ را به‌ قير بيندا. و آن‌ را بدين‌ تركيب‌ بساز كه‌ طول‌ كشتي‌ سيصد ذراع‌ باشد، و عرضش‌ پنجاه‌ ذراع‌ و ارتفاع‌ آن‌ سي‌ ذراع‌. و روشني‌اي‌ براي‌ كشتي‌ بساز و آن‌ را به‌ ذراعي‌ از بالا تمام‌ كن‌. و درِ كشتي‌ را در جنب‌ آن‌ بگذار، و طبقات‌ تحتاني‌ و وسطي‌ و فوقاني‌ بساز.

نمونه‌هايي از مغارهاي رومي

واحد اندازه‌گيري ذرع يا ذراع كه بيشتر در بين پارچه‌فروشان و بزازهاي قديم مرسوم بوده، معادل ۱۰۲ سانتي‌متر است. داستان زندگاني حضرت نوح قرآن (در سوره‌ي نوح)  نيز آمده است. در انجيل، شغل سَنت جوزف و عيسي مسيح نجار ذكر شده‌ است. در شرق، نوشته‌هاي لو بان، نجار چيني كه در حدود سال‌هاي ۵۰۷ تا ۴۴۴ ق.م زندگي مي‌كرد، احترام نجاران در آن عصر را نشان مي‌دهد كه او را به‌عنوان حامي خدايان، بنّايان و سازندگان مورد ستايش قرار مي‌دادند. لوبان رنده و گچ را براي اولين‌بار در چين باستان به كار برد كه آن را موهبتي از سوي خدايان مي‌دانست. روميان نيز نجارهاي خود را دوست داشتند و متوني از آن نيز در دست است. جزوه رايگان مشهور «در باب معماري (De architectura)» نگاشته شده توسط ويترويوس كه به معماري رومي اختصاص دارد، داراي يك فصل كامل در مورد نجاري است.

متون و سوابق باستان‌شناسي بسيار به‌ جاي‌مانده از نجاري باستاني روشن مي‌سازد اجداد ما به‌طور متناوب از چوب‌ِ جنگل‌هاي ظاهرا بي‌پايان و مهارت‌هاي خود براي ساخت ابزار، وسايل خانگي، مصنوعات و آثار هنري و دست‌ساخت بسيار ديگر بهره مي‌بردند و به درستي مي‌دانيم كه نجاران در آن دوره به خوبي در جامعه مورد احترام بودند.

ابزارهاي پيشاتاريخي نشان مي‌دهد كه اجداد ما از بوته‌هاي زغال‌سنگ نارس و سنگ‌هاي صيقل خورده‌ي درياچه‌ها، سنگ چخماق و آتش براي حكاكي و بُرش چوب استفاده مي‌كردند. بديهي است كه استفاده از ابزارهايي مانند سنگ‌هاي چخماق و ديگر سنگ‌هاي نوك‌تيز چندان تعجب‌آور نيست. اما آيا اجداد ما از استخوان‌ هم براي نجاري استفاده مي‌كردند؟ قبل از اينكه فلزشناسي پيشرفت كند، استخوان‌ها و شاخ‌هاي حيوانات براي شكل دادن به چوب مورد استفاده قرار مي‌گرفتند.

باستان‌شناسان تلاش كرده‌اند تا با بهره بردن از استخوان‌هايي از گاوهاي وحشي نژاد خالص كه از گاوهاي اهلي كنوني دوام بيشتري دارد، شرايط گذشته را بازسازي كنند. آزمايش‌هاي آن‌ها نشان مي‌دهد كه استخوان‌ها به‌عنوان مغار (اسكنه) مورد استفاده قرار مي‌گرفتند، روشي كه به تماس بسيار كم‌تري نسبت به تبرهاي ساخته شده از سنگ چخماق نياز دارد و با توسعه بيشتر تمدن‌هاي پيشاتاريخي، ابزارها و روش‌هاي پيچيده‌اي براي نجاري ابداع شد.

امروزه ما نيز از بسياري از ابزارهايي دستي استفاده مي‌كنيم كه اجدادمان به‌كار مي‌بردند

مصريان باستان از تبرها و مغارها دركنار مته‌هاي بُرش‌دهنده و اره استفاده مي‌كردند. استفاده اوليه از مس به‌عنوان تيغه در ميان ابزارهاي نجاري به عصر برنز بازمي‌گردد كه شناخت ما انسان‌ها از فلزات بيشتر شد. در حقيقت، مصريان آن چنان از چوب زيادي استفاده كردند كه دره نيل براي مدتي دچار جنگل‌زدايي شديدي شد و براي برهه‌اي لازم شد كه الوار از نواحي ديگر به مصر وارد شود. امروزه نيز ما از بسياري از ابزارهاي دستي بهره مي‌بريم كه اجدادمان در گذشته از آن استفاده مي‌كردند. از زمان قرون وسطي، صرف‌انديشه متخصصين از استفاده مدرن از فولاد براي برش لبه‌ها و تراش چوب، ابزارآلات نجاري تغيير چنداني نكردند. مغارها شاقول‌ها، ارّه‌ها و چكش‌هاي ما هنوز هم شبيه نقوشي هستند كه از ۵ هزار سال قبل باقي مانده‌اند.  

تراشيدن چوب با استخوان و سنگ‌هاي نوك تيز، روش ساده‌اي است كه نجاران باستان به كار مي‌بردند، اما اتصالات چوب‌كاري (وصل كردن چوب‌ها به هم)، ‌مهارتي قديمي‌تر از آنچه تصور مي‌كنيد است. اولين نمونه‌هاي اتصال و روكش‌كاري هزاران سال قدمت دارد. اتصالات چوب‌كاري مهارت و توانايي به هم متصل كردن قطعات مختلف چوب به هم است. روش‌هاي مختلفي براي اتصال قطعات چوبي به هم وجود دارد اما «فاق و كام» به انديشه متخصصين زوايه دقيق را به وجود مي‌آورد و احتمالا يكي از قديمي‌ترين روش‌ها نيز باشد.

يك نمونه از فاق و كام در يك گودال ۷ هزار ساله در لايپزيگ آلمان كشف شده است. پژوهشگران توانستند در عمق ۶ متري ۱۰۰ الوار از دوران نوسنگي را كشف كنند. اين الوارها كه از چوب درخت بلوط با ضخامت حدود ۹۰ سانتي‌متر تراشيده شده بودند داراي علائمي از ابزارهاي نجاري بودند. به انديشه متخصصين مي‌رسد كه درك ما در مورد فاق و كام در دوران نوسنگي كاملا درست نبوده و فاق و كام نسبت به تراشيدن چوب‌ها در آن دوران پيشرفته‌تر بوده است.

سوابق باستاني موجود از مصر باستان يك نمونه ديگر از روش فاق و كام هزاران سال قبل در اختيار ما قرار مي‌دهد. به‌عنوان مثال، «كشتي خوفو (The Khufu)» كه در هرم بزرگ جيزه كشف شده با فاق و كام بهم متصل شده بود. در همين حال از ياد نبريم كه نجاران چين باستان نيز در تقريبا همان دوران از تير، ستون و قلاب بهره مي‌بردند.

نقوشي كه نجاري در مصر باستان را نشان مي‌دهد

مصر باستان با سوابق تاريخي غني خود، نمونه‌هايي از روكش‌كاري، حكاكي و استفاده از چسب‌هاي حيواني را در خود نگه داشته‌ است. نمونه‌هايي از اين روش‌هاي پيشرفته نجاري را مي‌توان در تابوت «سمِرخت (Semekhet)» ديد كه قدمتي ۵ هزار ساله دارد. البته ما فرمول بدون ميخ مصريان باستاني را نمي‌دانيم، اما سوابقي از آن در متون و نقوش مختلف ثبت شده است.

هر فرهنگي كه شواهدي از وجودش را برجاي گذاشته باشد، سوابق نوشتاري و نقوشي از نجاران را نيز حفظ كرده است. درحالي‌كه ما نجاران را پيشه‌گراني معمولي و ساده به حساب مي‌آوريم، اما آن‌ها در تمام طول تاريخ و جوامع سراسر جهان جايگاه مهمي داشته‌اند. 

انسان پيش از تاريخ، ابزارهاي ضروري چوبي را ساخته و اتصالات چوب‌كاري را براي خدمت به جوامع ابداع كرده است. نجاران بعدي خانه، كشتي، سلاح و وسايل خانه را از يك يا چند مورد از مصالح و مواد اوليه‌اي كه در اختيار داشتند ساختند. به همين جهت، غافلگيركننده نيست كه صنف نجاران در قرون وسطا تأسيس شده باشد. اين اصناف و اتحاديه‌ها مقررات كيفي را وضع مي‌كردند، اعانه جمع‌آوري كرده و براي اعضاي خود حقوق بازنشستگي فراهم مي‌كردند و به كارآموزان يادگيري مي‌دادند.

 يكي از اين اتحاديه‌ها، اتحاديه نجاران لندن بود كه در هنگام وقوع «آتش‌سوزي بزرگ لندن» در سال ۱۶۶۶ از حقوق اعضايش دفاع كرد. چرا كه نمايندگان پارلمان مصوب كردند چوب از مصالح ساختماني حذف شود و تمامي خانه‌ها از آجر و سنگ ساخته شوند. اتحاديه نجاران لندن در سال‌هاي ۱۶۸۵ تا ۱۸۹۴، ۶۴ كارآموز تمام وقت را استخدام كرد و استاندارد كار را ازطريق بازرسي‌هاي كيفي بهبود بخشيد.

در سال ۱۹۹۹ دفترچه خاطرات يك نجار پيش‌گام آمريكايي مربوط‌به قرن هجدهم كشف شد. اين كشف شگفت‌انگيز در كشوي ميزي بازمانده از دفاتر دوران ويكتوريا پيدا شد كه اسناد دسته‌اولي در مورد زندگي روزانه پيشه‌گران آن دوران در اختيار مورخان قرار داد. اين دفترچه خاطرات زندگي نجاري به نام اِذرا برايان را در برمي‌گيرد. او جعبه، قفسه، ميز، صندلي، تخت، قاب ساعت، چهارچوب پنجره، دستگاه پرس پنير، دسته‌ي ابزارآلات و حتي دكمه مي‌ساخت. او در اين يادداشت‌ها ارزش لوازم خانگي زن و شوهري تازه ازدواج‌كرده را ۱۰ پوند ذكر كرده است. همين زوج چند ماه بعد تابوتي براي نوزاد از دنيا رفته خود سفارش داده‌اند.

امروزه نجاران از وجود تكنولوژي‌هاي مدرن و پيشرفته‌اي استفاده مي‌كنند. كشف برق، توسعه تخته چند لا، تخته‌ي فشاري، ورقه‌هاي فيبري و دستگاه‌هاي برقي و خودكارسازي ماشين‌هاي ابزاري به نجاران امروزي اين امكان را مي‌دهد تا با دقتي بسيار بالا و سرعتي باورنكردني، وسايل چوبي بسيار زيادي بسازند.

تقاضاي ما براي چوب و نجاري هنوز هم بالا است، اما نجاري از هر زمان ديگري پرهزينه‌تر است، چون جنگل‌زدايي موجب كاهش اين مواد سابقا فراوان شده است. جالب است بدانيد كه با وجود در دسترس بودن مواد مدرن مانند پلاستيك و سيمان، ما انسان‌ها هنوز هم ريشه‌هاي چوبي خود را فراموش نكرده‌ايم. رابطه ما با چوب، چنان ريشه‌دار است كه نمي‌توانيم به اين راحتي‌ها كنارش بگذاريم. نجاراني كه هنوز هم در عصر ما از روش‌هاي قديمي استفاده مي‌كنند، پيوند ما با اجدادمان در دوران نوسنگي در ۳۰۰ هزار سال قبل هستند. بهره‌برداري از چوب بخش بسيار مهمي از تكامل ما انسان‌ها بوده است. چوب نه‌تنها به ما امكان زنده ماندن داده است، بلكه راهي براي پيشرفت و بهبود نيز پيش روي‌مان گذاشته است.