باستان‌شناسان در جست‌وجوي رازهاي تمدن اسرارآميز نبطي‌ها در شبه‌جزيره عربستان
بيابان‌هاي سنگي العلا در شبه‌جزيره‌ي عربستان به داشتن آسماني صاف مشهور است كه به منجمان اجازه مي‌دهد بدون آلودگي‌هاي نوري، به‌راحتي به تماشاي اجرام كيهاني بنشينند. بااينحال، اين بيابان به‌تدريج به يكي از جذاب‌ترين محوطه‌هاي باستان‌شناسي دنيا تبديل مي‌شود. «نبطيان (Nabataean)» يا نبطي‌ها، پايتخت خود را در شهر پترا در اردن كنوني بنا نهاده بودند؛ اما شهر هِگرا (مداحين صالح فعلي) را نيز در بيابان‌هاي العلا ساختند. براساس آنچه مورخان مي‌دانند، مردمان فرهنگ نبطي سكونتگاه‌هايي در نواحي مختلف از شمال عربستان تا جنوب منطقه شام برپا كرده بودند.
درحقيقت، نبطي‌ها با گله‌هاي خود هرجا كه مرتع و آبي پيدا مي‌كردند، مي‌رفتند و ساكن مي‌شدند. همچنين، آن‌ها شبكه‌ي بازرگاني گسترده‌اي داشتند و در نواحي خاصي نيز كشاورزي مي‌كردند. باوجوداين، آن‌طور كه امروزه دانسته مي‌شود، نبطي‌ها در نواحي سكونت خود مرزبندي نداشته‌اند. آن‌ها از سده‌ي چهارم قبل از ميلاد تا سال ۱۰۶م استقلال خود را حفظ كردند؛ اما در اين سال، تراژان، امپراتور روم، آن‌ها را شكست داد و به يكي از مستعمره‌هاي روم تبديل كرد.
اين مقبره سنگي، تنها يكي از بناهاي كهني است كه از مردمان فرهنگ نبطي برجاي مانده است.
آنچه از فرهنگ نبطي‌ها دانسته مي‌شود، عمدتا از روي بناهاي سنگي و مصنوعات برجاي‌مانده از اين فرهنگ درخشان است. تصور بر اين است كه نبطي‌ها در دوره‌ي امپراتوري بيزانس به مسيحيت گرويده باشند. برخي مورخان نبطي‌ها را يكي از با استعدادترين مردمان جهان باستان دانسته‌اند. بااينحال، درباره‌ي فرهنگ نبطي‌ها ابهامات زيادي وجود دارد. برخي مورخان اين تمدن گمشده را بخشي از فرهنگ‌هاي آرامي دانسته‌اند؛ اما انديشه متخصصينيه‌ي ريشه‌ي آرامي نبطي‌ها رد شده است. باستان‌شناسان با توجه به شواهد تاريخي و مذهبي و زبان، نبطي‌ها را از اعراب شمال شبه‌جزيره عربستان دانسته‌اند؛ باوجوداين، منشأ دقيق اين تمدن عرب مشخص نيست. يكي از فرضيات موطن اصلي اين فرهنگ را يمن امروزي در بخش جنوب‌غربي شبه‌جزيره عربستان دانسته‌اند؛ اما خدايان و زبان و خط نوشتاري نبطي‌ها با مردمان اين بخش عربستان هيچ نقطه اشتراكي نداشته است.
حال، باستان‌شناسان در پروژهي جاه‌طلبانه‌اي كه آغاز كرده‌اند، تصميم گرفته‌اند از اسرار اين تمدن گمشده پرده بردارند. باستان‌شناسان نخستين پيمايش را در بيابان العلا، محوطه‌اي به بزرگي كشور بلژيك، آغاز كردند. هم‌اكنون تيمي بين‌المللي متشكل از ۶۰ باستان‌شناس روي پروژهي دوساله‌اي مشغول كار هستند كه قرار است محوطه‌اي به وسعت ۳،۳۰۰ كيلومترمربع را پيمايش كند. اين نخستين‌باري است كه چنين منطقه‌ي بزرگِ كاوش‌نشده‌اي با چنين وسعتي مطالعه مي‌شود. پيش‌از‌اين، گروهي از باستان‌شناسان عربستاني به سرپرستي عبدالرحمن السحيباني، باستان‌شناسي از دانشگاه ملك‌سعود، حفاري‌هايي در مداحين صالح و ديگر نواحي قلمرو نبطي‌ها آغاز كرده بود.
السحيباني در اين باره توضيح مي‌دهد:
قبلا تمركز اصلي‌ام روي تمدن‌هاي كهن‌تر دودان و لحيان بود. اكنون كه كميسيون سلطنتي العلا به پروژه ورود كرده، بستر بهتري براي درك نحوه‌ي تكامل فرهنگ‌هاي كهن‌تر به‌وجود آمده است.
حضور كميسيون سلطنتي العلا اين تضمين را خواهد داد كه باستان‌شناسان از بهترين فناوري‌هاي ممكن بهره ببرند. در‌حالي‌كه مي‌توان به‌كمك گوگل‌ارث و چشمان تيزبين متخصصان اغلب ساختارهاي زمين‌شناختي را از سازه‌هاي ساخت دست بشر تشخيص داد، مطمئنا هواپيماهاي سبكِ مجهز به دوربين‌هاي ويژه هستند كه مي‌توانند دقيق‌ترين عكس‌هاي هوايي را از بيابان العلا و دره‌هايش ثبت كنند.
تمدن نبطي‌ها پايتخت خود را در پتراي اردن ساختند.
به‌گفته‌ي ربكا فوت، باستان‌شناس آمريكايي كه سرپرستي اين پروژه را كميسيون سلطنتي العلا به او سپرده است، ازآنجا‌كه پيمايشي با اين وسعت به زمان و بودجه نياز داشت، تمركز پروژه‌هاي گذشته بيشتر روي حفاري بود.
فوت عقيده دارد اين پروژه مي‌تواند عربستان سعودي را وارد نقشه‌ي تاريخ باستان كند. او مي‌گويد:
بسيار مهم است كه درباره‌ي هزاره اول تا سوم قبل از ميلاد دانسته‌هاي ما بيشتر شود. به‌خوبي از تمدن مصر باستان و بين‌النهرين آگاهيم؛ اما از فرهنگ‌هاي باستاني ساكن شبه‌جزيره‌ي عربستان اكتشافات كمي انجام شده است. هنوز نمي‌دانيم اكتشافات جديد دقيقا چه تأثيري بر درك ما از تاريخ باستان خواهند گذاشت.
فوت سال‌ها است كه در شهر باستاني پترا در اردن مشغول كار است؛ شهري باستاني كه بيشتر به‌خاطر بناي سنگي بازمانده از تمدن نبطي‌ها شناخته مي‌شود. او مي‌گويد متخصصد باستان‌شناسي هوايي براي كاوش معماري گورستان‌ها، سنگ‌اَفراشت‌ها و ساير محوطه‌هاي باستاني اهميت فراواني دارد؛ چرا كه بدون اين فناوري‌ها چنين پيمايشي سال‌ها به‌طول مي‌انجاميد.
فوت توضيح مي‌دهد:
فناوري‌هاي جديد به‌كار‌رفته در باستان‌شناسي هوايي مي‌تواند اطلاعات جامعي از منطقه فراهم كند. تصور نمي‌كنم هيچ پروژه‌اي شبيه به اين و با چنين وسعتي قبلا انجام گرفته باشد.
در‌حالي‌كه پيش‌از‌اين باستان‌شناسان فرانسوي شبكه‌اي بازرگاني براي دادوستد بخور را در غرب عربستان سعودي يافته‌اند، ربكا فوت مايل است بيشتر از تأثير آب در رونق تمدن نبطي‌ها بداند.
فوت مي‌گويد:
مي‌توانيم حدس بزنيم نبطي‌ها اقتصاد كشاورزي موفقي داشتند؛ اما آيا ماليات بر بخور نيز در آن دوران وجود داشته است؟ آب در اين منطقه چگونه كنترل و اداره مي‌شد؟
مردمان نبطي در دوران باستان ساكن ناحيه‌اي وسيع در شبه‌جزيره‌ي عربستان و شام بودند.
با شروع مطالعه‌هاي آب‌شناسي و به‌لطف بخشي از كار تيم باستان‌شناسي هوايي، ممكن است به‌زودي به بسياري از اين پرسش‌ها پاسخ داده شود. سرپرستي تيم باستان‌شناسي هوايي را جيمي كوارترمين، باستان‌شناسي از دانشگاه آكسفورد انگلستان، برعهده دارد. كوارتمين مي‌گويد قبلا بيش از نيمي از ۱۱،۵۰۰ محوطه‌ي باستاني اين منطقه را مطالعه كرده‌اند. در اين پروژه سعي بر آن است كه از هرگونه ساخت‌وسازي در نواحي و اماكن باستاني مجاور جلوگيري شود.
جيمي كوارترمين مي‌گويد:
از اشتباهات ساير كشورها درس گرفته‌ايم و براي جلوگيري از هرگونه آسيب به اين محوطه‌ي باستاني زمان مي‌خريم. آن‌چنان‌كه براي آينده برنامه‌ريزي شده است، دسترسي عموم به منطقه نيز كاملا آزاد نخواهد بود.
پيمايش جديد همچنين قرار است به برخي از پرسش‌هاي متخصصان ساير حوزه‌هاي باستان‌شناسي ازجمله هنرهاي سنگي نيز پاسخ دهد. كوارترمين مي‌افزايد:
حتي پنج سال پيش GPS به‌اندازه‌ي كافي دقيق نبود؛ اما خوشبختانه امروز داريم از چندين روش پيشرفته‌ي تصويربرداري، ازجمله تصويربرداري با هواپيماهاي بدون سرنشين و هواپيماهاي سبك و تصويربرداري ماهواره‌اي بهره مي‌بريم.
هزاران عكسي كه از اين طريق در دوسه ثانيه ثبت مي‌شوند، براي شناسايي مكان‌نگاري منطقه به‌كار خواهند رفت. در همين حال، نرم‌افزارهاي پيشرفته‌اي نيز تصاوير ثبت‌شده را با مدل‌هاي مكان‌نگاري سابق تركيب خواهند كرد. دوربين‌هايي كه با زاويه ۴۵ درجه‌اي تصويربرداري مي‌كنند، همين حالا گورستان‌ها و مقبره‌هاي باستاني مربوط به عصر برنز (دوره‌اي بين ۱۲۰۰ تا ۵۵۰۰ سال قبل) را در بيابان العلا يافته‌اند. همچنين، دوربين هواپيماهاي بدون سرنشين نيز با همين زاويه تصويربرداري خواهند كرد.
كوارترمين توضيح مي‌دهد:
بدين‌ترتيب، نه‌تنها عكس‌هاي هوايي افقي، بلكه تا حدي عمودي را نيز مشاهده خواهيم كرد. قبلا از احتمال فراوان يافتن آثاري از هنرهاي سنگي اطلاع يافته‌ايم.
در مرحله‌ي آخر اين پروژهي دوساله، اعضاي تيم هنرهاي سنگي مانند ماريا گواگنن، با پاي پياده به محوطه‌هاي باستاني مي‌روند تا سنگ‌نگاره‌ها و آثار سنگي را به‌دقت مطالعه كنند. گواگنن كه تاكنون پنج سال را در شمال شبه‌جزيره عربستان سپري كرده، به‌شدت تحت‌تأثير پايگاه داده‌هاي كاملي قرار گرفته است كه همه‌ي دوره‌هاي باستاني را شامل مي‌شود.
گواگنن در اين باره مي‌گويد:
اولين‌بار است كه داريم تمامي جنبه‌هاي اين ناحيه‌ي باستان‌شناسي را مطالعه مي‌كنيم. دانش ما از نحوه‌ي پراكندگي جانوران ماقبل تاريخي منطقه فقط به محوطه‌هاي كاوش‌شده و نواحي ديرينه‌شناسي محدود بوده است. گمان مي‌رود بسياري از گونه‌هاي جانوري در شبه‌جزيره‌ي عربستان حضور نداشته‌اند؛ اما هنرهاي سنگي منطقه چيز ديگري را نشان مي‌دهند.
وجود پستانداراني كه قبلا در العلا درباره‌شان شواهدي وجود نداشت، مي‌تواند اطلاعات تازه‌اي از نحوه‌ي پراكندگي و زيستگاه و پوشش گياهي منطقه در دوران باستان دراختيار باستان‌شناسان قرار دهد. در همين حال، به‌تصويركشيدن حيوانات در سنگ‌نگاره‌ها و ديگر آثار سنگي مي‌تواند به مشخص‌كردن قدمت حضور جانوران مختلف در منطقه كمك كند. به‌عنوان مثال، بعيد به‌انديشه متخصصين مي‌رسد اسب يا شتر قبل از سال ۱۲۰۰ق‌م در العلا وجود داشته باشند. تصور بر اين است كه گاو اهلي و گوسفند و بز بين سال‌هاي ۶۸۰۰ تا ۶۲۰۰ق‌م به شبه‌جزيره‌ي عربستان برده شده باشند. اين حيوانات اهلي در شام اهلي و به عربستان برده شدند.
بسياري از تمدن‌ها در اين منطقه سكونت كرده و يادگاري از خود نيز برجاي گذاشته‌اند.
اطلاعات زيادي كه اين تيم بين‌المللي فراهم مي‌كند، مي‌تواند به مشخص‌كردن مسيرهاي احتمالي بين شهر پترا و هِگرا نيز كمك كند. عبدالرحمن السحيباني چند سالي است در حال حفاري دودان است؛ جايي كه شواهدي از تمدني كهن‌تر از نبطي‌ها در آن وجود دارد. او مي‌گويد وسعت اين كار به‌قدري است كه نسل‌ها طول مي‌كشد تا نتيجه‌اي از آن به‌دست بيايد.
السحيباني اعتقاد دارد:
اهميت اين پروژه در صحنه‌‌ي جهاني در آن است كه نه‌تنها شواهدي از مداحين صالح و پترا فراهم مي‌كند؛ بلكه به باستان‌شناسان امكان يافتن تمدن‌هاي كهن‌تري را مي‌دهد كه عمدتا ناشناخته بودند.
يكي از وظايف السحيباني يادگيري دانشجويان دانشگاه ملك‌سعود است كه ايستگاه تحقيقاتي كوچكي در بيابان العلا دارد. السحيباني مي‌گويد:
دانشجويان در خلال يكي از وسيع‌ترين پيمايش‌ها و حفاري‌هاي متعاقب آن بسيار خواهند آموخت. دانشجويان امروز ممكن است اكتشافاتي انجام دهند كه امروز حتي نمي‌توانيم تصورشان را كنيم.
هم انديشي ها