چگونه آبله در فتح امپراتوري آزتك به اسپانيايي‌ها كمك كرد؟

شيوع اخير بيماري سرخك در ايالات متحده‌ي آمريكا، خطر شيوع گسترده‌ي اين بيماري را آشكار كرده است. جمهوري دموكراتيك كنگو نيز در‌حال‌مبارزه با شيوع بيماري مرگ‌بار ابولا است كه تاكنون جان صدها نفر را گرفته است. بااين‌حال، شيوع بيماري‌هاي همه‌گير رخدادهاي تازه‌اي نيستند. درواقع، شيوع گسترده‌ي برخي بيماري‌هاي عفوني روند تاريخ بشر را كاملا تغيير داده‌اند.

ارنان كورتس، سردار اسپانيايي، در فوريه‌ي۱۵۱۹، براي اكتشاف و استعمار امپراتوري آزتك از كوبا راهي مكزيك شد. طي تنها دو سال، موكتاخبار تخصصياي دوم، فرمانرواي آزتك‌ها، به‌دست فاتحان اسپانيايي كشته و تنوچتيتلان، پايتخت آزتك‌ فتح شد و كورتس امپراتوري آزتك را به تسخير اسپانيايي‌ها درآورد. در اين پيروزي، سلاح‌ها و تاكتيك‌هاي جنگي فاتحان اسپانيايي نقش مهمي ايفا كردند؛ اما كاري‌ترين ضربه را نوعي بيماري به آزتك‌ها زد.

فتح امپراتوري آزتك

كورتس پس از اينكه به فتح كوبا كمك كرد، مأمور حمله به مكزيك شد. وقتي ناوگان كوچك او به خشكي رسيدند، دستور داد كشتي‌ها را بسوزانند تا هيچ راهي براي بازگشت باقي نماند. به‌عقيده بسياري از مورخان، همين موضوع عزم جزم او براي چيرگي بر آزتك‌ها را نشان مي‌دهد. كورتس به‌همراه ۵۰۰ نيروي خود به‌سوي خاك مكزيك رفت. اين منطقه به تمدن آزتك تعلق داشت كه در آن زمان، جمعيتش بيش از ۱۶ ميليون نفر بود.

طرحي از آزتك‌ها در قرن شانزدهم كه قربانيان آبله را به‌تصوير كشيده است

سلاح مخفي كورتس

اگرچه كورتس رهبري كاركشته بود، نيروهاي او كه شايد به‌همراه متحدان بومي شمارشان به هزار نفر نيز نمي‌رسيد، بدون كمك نمي‌توانستند شهري ۲۰۰,۰۰۰ نفري (در برخي منابع ۳۵۰,۰۰۰ نفري) را تصرف كنند. عفونت واگيردار آبله به او و سپاهيانش كمك كرد؛ عفونتي كه به‌تدريج در مكزيك شيوع پيدا كرد و در سال ۱۵۲۰، وارد شهر پرجمعيت تنوچتيتلان شد و طي فقط يك سال، ۴۰ درصد از جمعيت اين شهر را به كام مرگ كشاند.

آبله ويروس استنشاقي است كه باعث تب و استفراغ و جوش‌هاي چركي مي‌شود و به‌تدريج در تمام نواحي بدن قرباني پراكنده مي‌شوند. اين جوش‌ها به زخم‌هايي تبديل مي‌شوند كه جاي آن روي بدن بيمار باقي مي‌ماند. مرگ‌ومير اين بيماري حدود يك‌سوم است و يك‌سوم ديگر هم معمولا كور مي‌شوند.

صفحه‌ي مسي از شهر تنوچتيتلان، پايتخت امپراتوري آزتك متعلق به قرن هفدهم

در دوران باستان، آبله در فرهنگ‌هاي مصر و هند و چيني وجود داشته است. اين بيماري براي هزاران سال در جمعيت‌هاي انساني باقي ماند و در قرن يازدهم ميلادي، به‌دنبال جنگ‌هاي صليبي وارد اروپا شد. وقتي اروپاييان اكتشاف و استعمار ساير نقاط جهان را شروع كردند، آبله را هم با خود بردند. بوميان آمريكا، ازجمله آزتك‌ها، به‌‌ويژه درمقابل آبله آسيب‌پذير بودند؛ زيرا هرگز به اين ويروس مبتلا نشده بودند. بنابراين، مصونيت طبيعي برابر آن نداشتند و درمان ضدويروسي مؤثري هم وجود نداشت.

يكي از قربانيان درباره‌ي اين همه‌گيري گزارش داد:

بيماري ۷۰ روز طول كشيد و در همه‌جاي شهر شيوع پيدا كرد و شمار زيادي از مردم را كشت. زخم‌هايي روي صورت و سينه و شكم ما به‌وجود آمدند و برخي از آن‌ها سر تا پاي ما را پوشاندند.

جوش‌هاي چرك‌دار روي پاي بيمار مبتلا به آبله

يكي از راهبان فرقه‌ي فرانسيسكن كه به‌همراه سپاهيان كورتس به مكزيك رفته بود، دراين‌باره مي‌گويد:

ازآنجاكه سرخ‌پوست‌ها درمان بيماري را نمي‌دانستند، همچون مور و ملخ، فوج‌فوج هلاك مي‌شدند. در بسياري از مواقع، اتفاق مي‌افتاد كه همه در يك خانه مي‌مُردند و چون شمار مردگان زياد بود و نمي‌شد همه را دفن كرد، خانه را روي سرشان خراب مي‌كردند تا همانجا به گورشان تبديل شود.

آبله به چندين طريق به آزتك‌ها ضربه زد. ابتدا، اين بيماري بسياري از قربانيان را به‌سرعت مي‌كشت، به‌ويژه نوزادان و كودكان. بسياري از بزرگ‌سالان هم با اين بيماري ناتوان مي‌شدند؛ زيرا يا خودشان بيمار مي‌شدند يا اينكه مجبور بودند از بستگان و همسايگان بيمارشان مراقبت كنند يا وقتي مي‌ديدند بيماري چه بر سر اطرافيانشان آورده، اميد خود براي مقابله با اسپانيايي‌ها را از دست مي‌دادند. درنهايت مردم ديگر نمي‌توانستند كشاورزي كنند كه نتيجه‌ي آن، قطحي گسترده‌اي بود كه دستگاه ايمني بازماندگان را به‌شدت تضعيف كرد.

بيماري‌ مي‌تواند تاريخ بشر را دگرگون كند

البته، آزتك‌ها تنها بومياني نبودند كه به بيماري‌هاي اروپاييان مبتلا مي‌شدند. علاوه‌بر بوميان آمريكا در آمريكاي‌شمالي، تمدن‌هاي مايا و اينكا نيز تقريبا با آبله منقرض شدند. همچنين، ساير بيماري‌هاي اروپايي، مانند سرخك و اوريون، تلفات چشمگيري به‌جاي مي‌گذاشتند و از بيش از ۹۰ درصد جمعيت‌هاي بومي دنياي نو كاستند. پژوهش‌هاي اخير نشان داده ديگر عوامل عفوني مانند سالمونلا كه به شيوع در بين حيوانات اهلي شناخته شده‌اند، ممكن است سبب همه‌گيري‌هاي بيشتري شده باشند.

واكسيناسيون گسترده براي آبله تا نيمه‌ي دوم قرن نوزدهم ادامه پيدا كرد. در اين دوران، بيماران با آبله گاوي كه بيماري بسيار خفيف‌تري درمقايسه‌با آبله است، ايمني پيدا مي‌كردند

آبله اكثر ويژگي‌هاي لازم براي همه‌گيري بزرگ را دارد. اين بيماري ناشي از ويروسي است كه به خانواده‌اي تعلق دارد كه مي‌تواند به‌سرعت رشد يابد و به‌راحتي بين گونه‌هاي مختلف حيوانات سرايت كند. مهم‌تر از همه، پاتوژن آبله مي‌تواند ازطريق ذرات معلق در هوا منتقل شود. به‌همين‌دليل، عامل جذابي براي سلاح‌هاي بيولوژيكي بوده است. در قرن هجدهم، بريتانيا تلاش كرد جمعيت بوميان آمريكا را آلوده كند.

يكي از فرماندهان بريتانيايي دراين‌باره گفته است:

ما دو پتو و دستمال از بيمارستان آبله به آن‌ها داديم. اميدوارم كه اين كار اثر مدانديشه متخصصينمان را بگذارد.

در جنگ جهاني دوم، دانشمندان كشورهاي بريتانيا، آمريكا، ژاپن و شوروي توانايي توليد سلاح بيولوژيكي به‌وسيله آبله را مطالعه كردند. خوشبختانه واكسيناسيون جهاني موفق بود و آخرين مورد طبيعي از بيماري آبله در سال ۱۹۷۷ تشخيص داده شد. اگرچه از زمان ريشه‌كن‌شدن اين ويروس هيچ‌گونه عفونت طبيعي گزارش نشده، آبله آخرين قرباني خود را يك سال پس از انقراضش گرفت. سال ۱۹۷۸ بود كه يكي از عكاسان پزشكي در آزمايشگاهي در بيرمنگام به‌اشتباه به اين ويروس آلوده شد و جان خود را از دست داد.

در بسياري از رويدادهاي بزرگ تاريخ جهان، ازجمله درگيري سپاهيان كورتس با امپراتوري آزتك، بيشتر از سلاح‌ها و تاكتيك‌ها و استراتژي‌هاي جنگي، بيماري‌ها تأثيرگذار بودند. بسياري از كشورها تصور مي‌كنند ازطريق سرمايه‌گذاري‌ در بخش نظامي مي‌توانند امنيت لازم را به‌دست آورند؛ اما بايد تاريخ را بخوانند. جريان رويدادهاي تاريخي بارهاوبارها با شيوع بيماري‌ها تغيير كرده‌اند. ميكروب‌ها بسيار كوچك‌تر از آن‌اند كه با چشم غيرمسلح ديده شوند؛ اما مي‌توانند حتي قدرتمندترين سلاح‌هاي جنگي را بي‌اثر كنند.