اختلالاتي كه منجر به خواب‌آلودگي شديد روزانه مي‌شوند
بيخوابي شبانه مي‌تواند منجر به بي‌حالي و خستگي در روز بعد شود. احتمالا براي همه‌ي ما پيش آمده كه در طول يك روز كم‌حوصله و خسته باشيم. اين خستگي مي‌تواند در اثر بيخوابي شب گذشته باشد يا دلايل ديگري نظير تمرينات ورزشي شديد روز قبل داشته باشد يا از علايم ابتلا به سرماخوردگي يا آنفولانزا باشد. اين احساس خستگي معمولا با استراحت در روز بعد يا در نهايت با يك استراحت كامل و خواب كافي در شب بعد رفع مي‌شود.
اما براي بعضي از افراد، خستگي در طول روز و در ساعات بيداري امري هميشگي است. بيخوابي كه عامل ايجاد اين خستگي است، مي‌تواند به‌تدريج تبديل به معضلي شود كه سلامتي اين افراد را تهديد مي‌كند و ممكن است حتي منجر به بروز حوادثي شود و اين افراد را در معرض خطر تصادفات و حتي مرگ در اثر خواب‌آلودگي قرار دهد. اگرچه دلايل متعددي براي علايم خستگي و بي‌حالي در طول روز وجود دارد كه از جمله‌ي آن‌ها مي‌توان به اختلال افسردگي، وجود كمبودهايي در رژيم غذايي، ديابت، كم‌خوني و اشكالات تيروئيد اشاره كرد، بايد گفت خستگي مزمن روزانه مي‌تواند ناشي از اختلالات خواب باشد.
خواب‌آلودگي شديد روزانه چيست؟
خواب‌آلودگي شديد روزانه (EDS)، با احساس دايمي خستگي شديد شناخته مي‌شود كه مهم‌ترين ويژگي آن است. كساني كه از اين اختلال رنج مي‌برند، حتي در روزهايي كه به‌انديشه متخصصين مي‌رسد طي شب گذشته به اندازه‌ي كافي خوابيده‌اند، احساس خستگي مزمن را تجربه مي‌كنند.
علايم خواب‌آلودگي شديد روزانه
- سخت بيدار شدن در صبح
- احساس خواب‌آلودگي شديد و پايين بودن سطح انرژي در طول روز
- چرت زدن و خواب‌هاي مقطعي مكرر در طول روز يا احساس نياز شديد به آن
- فرو رفتن به خواب در زمان‌هاي نامناسب از جمله هنگام صرف وعده‌ي غذايي، هنگام مكالمه با ديگران يا حتي هنگام رانندگي
- احساس خستگي و خواب‌آلودگي به‌طوري‌كه چرت زدن و خواب‌هاي مقطعي مكرر در طول روز براي رفع آن بي‌تأثير هستند.
- احساس تحريك پذيري يا اضطراب
- ناتواني در تمركز
- حواس‌پرتي و اشكال در توجه
- كاهش اشتها
- كاهش سطح عملكرد در محل كار يا مدرسه و دانشگاه
دلايل خواب‌آلودگي شديد روزانه
از آنجايي‌كه دلايل متعددي براي خواب‌آلودگي شديد روزانه وجود دارد، بهتر است اين موضوع را براي ريشه‌يابي دلايل آن با پزشك معالج خود در ميان بگذاريد. البته معمولا اختلالات خواب، منجر به احساس خواب‌آلودگي شديد روزانه در افراد مي‌شوند. اين اختلالات عبارت‌اند از:
اختلال آپنه‌ي خواب (OSA)
آپنه‌ي خواب انسدادي (OSA)، شايع‌ترين اختلال خواب بوده كه فقط در آمريكا بيش از ۲۰ ميليون بزرگسال از آن رنج مي‌برند. آپنه به‌معناي وقفه‌ي تنفسي است؛ يعني فرد مبتلا به آپنه‌ي خواب، حين خواب به‌طور مكرر دچار وقفه‌ي تنفسي مي‌شود. هر وقفه‌ي تنفسي ممكن است ۱۰ تا ۲۰ ثانيه طول بكشد و در طول شب ممكن است فرد صدها بار دچار وقفه‌ي تنفسي شود.
آپنه‌ي خواب در اثر بسته شدن مجاري تنفسي فوقاني ايجاد مي‌شود؛ جايي‌كه هنگام خواب، عضلات گلو منبسط شده و زبان به عقب حركت كرده و در مسير مجاري تنفسي قرار مي‌گيرد و از طرفي، لوزه‌هاي بزرگ و آدنوئيدها هم مانع جريان هوا مي‌شوند.
زماني‌كه وقفه‌ي تنفسي رخ مي‌دهد، مغز چاره‌اي ندارد جز اينكه بيدار شود؛ چراكه بايد سيگنال‌هاي عصبي را به دستگاه تنفسي صادر كند تا اين دستگاه بتواند فعاليت خود را مجددا آغاز كند. اغلب افراد نمي‌دانند كه مبتلا به چنين اختلالي هستند مگر آن‌كه شخص ديگري آن‌ها را از وقفه‌هاي تنفسي شبانه خود آگاه كند.
اگرچه افراد مبتلا به اختلال آپنه‌ي خواب از اين مسئله آگاه نمي‌شوند اما به‌طور مكرر در طول شب بيدار مي‌شوند. در نتيجه، اختلالي در كيفيت خواب آن‌ها ايجاد مي‌شود. اين كاهش چشمگير در كيفيت خواب كه به‌دليل بيداري‌هاي مكرر در طول خواب براي گشايش مجاري تنفسي و نجات از وقفه‌ي تنفسي اتفاق مي‌افتد، باعث ايجاد خواب‌آلودگي شديد روزانه شده كه اصلي‌ترين علامت ابتلا به يك اختلال خواب است.
حمله‌ي خواب (ناركولپسي)
حمله‌ي خواب يا ناركولپسي، همچنين يكي از شايع‌ترين اختلالات خواب است كه تقريباً از هر ۲۰۰۰ نفر يك نفر را مبتلا مي‌كند. حمله‌ي خواب يك بيماري عصبيِ خودايمني است كه با ناتواني مغز در كنترل چرخه‌ي خواب و بيداري شناخته مي‌شود. در بيشتر افراد، خواب مراحل مختلفي دارد كه به‌شكل چرخه‌اي از مرحله‌اي NREM (كه در آن حركت سريع كره‌ي چشم وجود ندارد) آغاز شده و به مرحله‌ي REM (كه با حركات سريع كره‌ي چشم مشخص مي‌شود) ختم مي‌شود. افرادي كه داراي الگوي خواب منظم هستند، حدوداً پنج چرخه ۹۰ دقيقه‌اي خواهند داشت كه بين NREM و REM متناوب بوده و تقريباً ۷۵٪ از خواب خود را در مرحله‌ي NREM صرف مي‌كنند.
در مرحله‌ي NREM، بدن كاملا در حالت استراحت و آرامش قرار مي‌گيرد تا بتواند در اين حالت به ترميم بافت‌ها و استحكام استخوان‌ها و تقويت سيستم ايمني بپردازد. اما در مرحله‌ي REM فعاليت مغز افزايش مي‌يابد و در اين مرحله، افراد رويا ديدن را تجربه مي‌كنند. در افراد مبتلا به ناركولپسي، با فرورفتن به خواب فورا وارد مرحله‌ي REM مي‌شوند و نكته‌ي جالب اينكه مرحله‌ي REM به‌صورت مقطعي، هنگام بيداري هم رخ مي‌دهد.
اگرچه همچنان علت اختلال حمله‌ي خواب مشخص نشده است، دانشمندان كشف كرده‌اند كه ميزان يك انتقال‌دهنده‌ي عصبي به‌نام اوركسين معروف به هيپوكرتين در مبتلايان به اختلال حمله‌ي خواب به‌طور قابل توجهي پايين است. وظيفه‌ي اين انتقال‌دهنده‌ي عصبي القاي بيداري است. سلول‌هاي عصبي يا نورون‌هاي بيماران اختلال حمله‌ي خواب حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد كمتر از سايرين به توليد اين انتقال‌دهنده‌ي عصبي مي‌پردازند. در اين ويدئو تجربه‌اي از اپيزودهاي حمله‌ي خواب در زندگي روزمره‌ي فردي كه به اين بيماري مبتلا است فيلم‌برداري شده است. وي در اين ويدئو در حال مطالعه كردن است كه بارها حملات خواب را تجربه مي‌كند.
مهم‌ترين علامت بيماري حمله‌ي خواب خواب‌آلودگي شديد روزانه است. مبتلايان به اين اختلال علاوه‌بر اينكه نياز شديدي را براي خوابيدن در طول روز تجربه مي‌كنند، دچار حمله‌هاي خواب مي‌شوند؛ زماني‌كه نياز شديد به خواب، اراده‌ي فرد را مغبون كرده و باعث مي‌شود كه وي كنترل خود روي خواب را از دست داده و حتي در زمان‌هاي نامناسب به خواب فرو رود. اين حملات در هر موقعيتي ممكن است روي دهند كه از چند ثانيه تا چند دقيقه به‌طول مي‌انجامند.
سندرم پاي بي‌قرار (RLS)
سندرم پاي بي‌قرار (RLS) نوعي بيماري عصبي است كه با تمايل غيرقابل كنترل براي حركت دادن پاهاي فرد (يا در موارد نادر ساير اندامها يا قسمت‌هاي بدن) مشخص مي‌شود. مبتلايان به اين اختلال از احساس ناراحتي و دردي مبهم در پاها شكايت دارند كه همراه‌با احساس مور مور شدن در پاها است. اين علايم هنگام بيداري بروز پيدا مي‌كنند و زماني‌كه فرد مي‌خوابد تشديد مي‌شوند. شدت احساس ناراحتي ناشي از اين بيماري ممكن است افزايش پيدا كند، طوري‌كه به درد تبديل شود.
بيماري سندروم پاي بي‌قرار باعث ايجاد درد و ناراحتي در پاها شده و فرد مبتلا براي تسكين اين احساس به حركت دادن پاها تمايل پيدا مي‌كند. اين تمايل آن‌قدر شديد است كه فرد براي حركت دادن پاها احساس اجبار مي‌كند. بنابراين، اين بيماري تأثيري منفي روي كيفيت و كميت خواب مي‌گذارد. اغلب بيماران مبتلا به سندروم پاي بي‌قرار در فرو رفتن به خواب اشكال دارند. همچنين اغلب از بيداري‌هاي مكرر شبانه گزارش مي‌دهند. بنابراين اين دسته از بيماران هم از علايم خواب‌آلودگي شديد روزانه در امان نيستند.
تشخيص و درمان خواب‌آلودگي شديد روزانه
رايج ترين ابزاري كه براي تشخيص EDS استفاده مي‌شود مقياس خواب Epworth است. اين مقياس به‌كمك دستگاه غربالگري ساده‌اي بدست مي‌آيد كه پزشك مراقبت هاي اوليه‌ي شما مي‌تواند از آن استفاده كند تا شدت خواب‌آلودگي شما را براساس يك پرسشنامه‌ي كوتاه و مختصر مشخص كند. اين پرسشنامه در مقياس صفر تا ۳ است كه سوالاتي را از بيمار مبني بر ميزان خواب‌آلودگي و احتمال به‌خواب رفتن در فعاليتهاي مختلف مي‌پرسد؛ عدد ۳ نشان‌دهنده‌ي احتمال زياد و عدد صفر نشان‌دهنده‌ي عدم وجود احتمال فرو رفتن به خواب در فعاليتي مشخص است.
پزشك معالج براساس ساير اطلاعات و سوابق پزشكي فرد، قادر خواهد بود تا در راستاي اقدامات لازم بعدي گام بردارد. همان‌طور كه اشاره شد دلايل فراواني براي علايم خواب‌آلودگي شديد روزانه وجود دارد و بر همين اساس، درمان‌ها بسيار متفاوت خواهند بود. اگر پزشك مراقبت‌هاي اوليه، علت زيربنايي علايم خواب‌آلودگي شديد روزانه را به اختلالات خواب نسبت دهد، احتمالا براي قدم بعدي، بيمار را به يك متخصص خواب ارجاع دهد.
درمان اختلال آپنه‌ي خواب (OSA)
با توجه به‌شدت علايم در افراد مبتلا به اختلال آپنه‌ي خواب، اين اختلال مي‌تواند به‌سادگي و با تغيير در شيوه‌ي زندگي مانند انجام ورزش و تغيير در رژيم غذايي درمان شده يا در صورت شديد بودن علايم، براي درمان اين اختلال نياز به انجام روش‌هاي درماني گوناگون و عمل جراحي باشد.
متداول‌ترين روش درماني براي درمان اختلال آپنه‌ي خواب، روش فشار جريان هواي همواره مثبت (PAP) است. اغلب بيماران مبتلا به اختلال آپنه‌ي خواب با استفاده از دستگاه PAP درمان مي‌شوند و علايم آن‌ها بهبود ميابد. اين دستگاه به آهستگي جريان هوا را به داخل مجاري تنفسي فرد هدايت مي‌كند؛ در نتيجه فشار هواي وارده از سوي اين دستگاه مانع از بسته شدن مجاري تنفسي توسط عضلات گلو و زبان مي‌شود و به‌جاي آن‌كه هربار انسداد در مجاري تنفسي سبب بيدار شدن مغز شود، موهبت خواب راحت شبانه را به فرد بازمي‌گرداند. افزايش كيفيت خواب در شب‌هنگام سبب مي‌شود انرژي از دست رفته جبران شده و هوشياري در طول روز را براي فرد به ارمغان مي‌آورد.
درمان حمله‌ي خواب (ناركولپسي)
اگرچه شايع‌ترين علامت اين بيماري خواب‌آلودگي شديد روزانه است، بايد دانست كه اين اختلال علايم ديگري نيز دارد كه عبارت‌اند از: تن‌انداختگي (كاتاپلكسي)، توهم و فلج خواب (بختك). در اغلب مبتلايان به ناركولپسي بيش از يك علامت بروز پيدا مي‌كند و الزاما تمام علايم در فرد بروز پيدا نخواهد كرد. وابسته به نوع و شدت علايم در فرد، درمان‌هاي مختلفي براي درمان اين اختلال تجويز مي‌شود.
- محرك‌ها كه براي تحريك دستگاه عصبي مركزي تجويز شده يا داروهاي شبه‌آمفتامين كه براي بيدار نگه داشتن فرد در طول روز استفاده مي‌شوند.
- ضدافسردگي‌ها مانند مهاركننده‌هاي انتخابي بازجذب سروتونين (SSRI's) و مهاركننده‌هاي بازجذب نوراپي‌نفرين و سروتونين (SNRI's) كه براي سركوب مرحله‌ي REM خواب استاده شده و سعي در كاهش علايمي مانند تن‌انداختگي (كاتاپلكسي)، توهم و فلج خوابي (بختك) دارند.
- سديم اكسي‌بات كه آرام‌بخشي قوي است كه براي بيماران دچار حمله‌ي خواب تجويز شده تا بتوانند شب‌ها بخوابند. البته ممكن است اين امر كه بيماران مبتلا به حمله‌ي خواب، دچار بيخوابي در شب هستند كمي عجيب و متناقض به‌انديشه متخصصين برسد، اما بايد گفت همان‌طور كه بيدار ماندن در طول روز براي اين بيماران دشوار است، خوابيدن در شب هم براي آنان دغدغه‌اي پرمشقت است.
تغيير در شيوه‌ي زندگي مانند داشتن برنامه‌اي براي خواب‌هاي مقطعي يا چرت زدن در طول روز، داشتن برنامه‌ي خواب منظم و مداوم، پرهيز از مصرف الكل و كافئين و نيز ورزش كردن به‌طور منظم و مداوم همگي مي‌توانند علاوه‌بر بهبود علايم بيماران مبتلا به حمله‌ي خواب، نقش مهمي در افزايش كميت و كيفيت خواب اين بيماران ايفا كنند.
درمان سندروم پاي بي‌قرار (RLS)
سندروم پاي بي‌قرار معمولا علامتي از يك بيماري ديگر است. بنابراين، بهتر است نسبت به تشخيص و درمان بيماري ايجاد كننده‌ي اين علامت پرداخته كه به‌دنبال آن، سندروم پاي بي‌قرار برطرف مي‌شود. با برطرف شدن اين علامت، ماشكال خواب‌آلودگي شديد روزانه‌ي بيمار هم رفع خواهد شد.
بيماري‌هايي كه منجر به سندروم پاي بي‌قرار مي‌شوند عبارت‌اند از: بيماري پاركينسون، فقر آهن، نارسايي كليه و ديابت.
همچنين در اثر مصرف داروهاي ضدتهوع، داروهاي ضدروان‌پريشي و داورهاي ضدافسردگي ممكن است عوارضي از جمله سندروم پاي بي‌قرار ايجاد شود. عوامل ديگري كه ممكن است موجب بروز سندروم پاي بي‌قرار شوند عبارت‌اند از:
- سومصرف داروها و مواد مخدر
- مصرف الكل
- بارداري
مواردي كه به آن‌ها اشاره شد ممكن است باعث بروز سندروم پاي بي‌قرار شده يا باعث تشديد آن شوند. براي درمان سندروم پاي بي‌قرار درصورتي كه علايم آن شديد نباشند مي‌توان از درمان‌هاي خانگي بهره جست.
روش‌هاي درمان خانگي و استفاده از داروهاي بدون نسخه
- ورزش منظم
- برنامه‌ي منظم خواب
- كاهش مصرف الكل، كافئين و تنباكو
- ماساژ پا
- استفاده از بسته‌هاي يخ و كيسه‌هاي آب گرم روي پاها به‌طور متناوب
- استفاده از داروهاي ضد درد بدون نسخه مانند استامينوفن
- استفاده از داروهاي ضد التهاب مثل ايبوپروفن و ناپروكسن
- استفاده از ويتامين‌ها و مواد معدني در رژيم غذايي براي درمان سندروم پاي بي‌قرار كه در اثر فقر ويتامين‌ها و مواد معدني از جمله آهن، فوليك‌اسيد، منيزيم و ويتامين B ايجاد شده است.
درمان با دارو
- داروهاي ضد درد قوي براي التيام درد
- داروهاي آرام‌بخش به‌منظور كمك به خواب بيماران مانند بنزوديازپين‌ها
- داروهاي ضدتشنج
داروهاي ديگر براي درمان بيماري‌هايي زيربنايي كه عامل اصلي ايجاد علايم هستند، نظير بيماري‌هايي كه در ايجاد سندروم پاي بي‌قرار نقش داشتند.
در آخر بايد گفت داشتن خوابي كافي و با كيفيت از شاخصه‌هاي مهم يك زندگي سالم است. افرادي كه از بيخوابي رنج مي‌برند بايد تمام تلاش خود را جهت رفع اختلالاتي كه مسبب آن هستند بنيروي سادهفته تا بتوانند زندگي پرنشاطي را تجربه كنند.
آيا تابحال دچار بيخوابي شده‌ايد؟ فكر مي‌كنيد يك بيخوابي شبانه كه همواره در پي خود فردايي همراه با خواب‌آلودگي و خستگي را رقم مي‌زند، در زندگي شما چه تاثيراتي خواهد داشت؟ لطفا انديشه متخصصينات‌هايتان را با اخبار تخصصي، علمي، تكنولوژيكي، فناوري مرجع متخصصين ايران در ميان بگذاريد.
هم انديشي ها