آلودگي هوا و راهكارهاي مقابله با آن
همان‌طور كه زمين گرم‌تر و شلوغ‌تر مي‌شود، كارخانه‌ها و موتورها نيز همچنان آلاينده‌ها را وارد هوا مي‌كنند. نيمي از مردم جهان دسترسي به سوخت‌ها يا تكنولوژي‌هاي پاك (مانند اجاق گاز و لامپ) ندارند. هوايي كه ما تنفس مي‌كنيم به‌طور فزاينده و خطرناكي درحال آلوده شدن است؛ درحال حاضر، از هر ۱۰ نفر در دنيا، ۹ نفر هواي آلوده تنفس مي‌كنند؛ هواي آلوده‌اي كه هرساله جان ۷ ميليون نفر را مي‌گيرد.
منظور از آلودگي هوا، مواد موجود در هوا (طبيعي يا حاصل فعاليت‌هاي بشر) است كه مي‌توانند به سلامت انسان و محيط زيست آسيب برسانند. ذرات ريز حاصل از سوزاندن سوخت‌هاي فسيلي و چوب مي‌توانند به اعماق ريه‌هاي ما وارد شود و حتي ازطريق جريان خون به تمام بدن برسند.
اثرات سلامتي ناشي از آلودگي هوا جدي است. يك‌سوم از مرگ و ميرهاي ناشي از سكته، سرطان ريه و بيماري قلبي ناشي از آلودگي هوا است. آلايندههاي موجود در هوا مي‌توانند موجب تشديد آسم، افزايش سرفه و كاهش عملكرد ريه شوند. اين مواد همچين مي‌توانند خطر بروز برونشيت، سردرد، ضربان نامنظم قلب، حملات قلبي غيركشنده و مرگ زودهنگام را در افرادي كه دچار بيماري‌هاي قلبي يا ريوي هستند، افزايش دهند. آلودگي هوا با زوال عقل و نيز عملكرد شناختي ضعيف‌تر و افزايش شيوع بيماري‌هاي رواني و آسم در كودكان مرتبط است. درحالي‌كه قبلا مشخص شده بود آلودگي هوا مي‌تواند خطر زايمان زودهنگام را افزايش دهد، اخيرا نيز دانشمندان ذرات آلاينده را در جفت مادر كشف كردند و شايد آلودگي به جنين نيز برسد. فرار از آلودگي هوا دشوار است و تقريبا همه‌ي افراد در معرض آلودگي هوا قرار مي‌گيرند. آلايندههاي ميكروسكوپي موجود در هوا مي‌توانند از سد دفاعي بدن ما عبور كنند و به اعماق سيستم تنفسي نفوذ كرده و وارد جريان خون شوند.
آلودگي هوا تأثير بسيار بدي روي كودكان دارد. در سرتاسر جهان، تا ۱۴ درصد از كودكان داراي سن ۵ تا ۱۸ سال مبتلا به آسم ناشي از عوامل محيطي ازجمله آلودگي هوا مي‌شوند. هرساله، ۵۴۳ هزار كودك كمتر از ۵ سال در اثر بيماري تنفسي ناشي از آلودگي هوا از دنيا مي‌روند. آلودگي هوا با بروز سرطان در كودكان نيز وابسته است. مواجهه‌ي زنان باردار در معرض هواي آلوده ممكن است روي رشد و توسعه‌ي مغز جنين تأثيرگذار باشد. آلودگي هوا هچنين با نقص شناختي هم در كودكان و هم در افراد بالغ ارتباط دارد.
آلودگي هوا ارتباط نزديكي با تغييرات اقليمي دارد، عامل اصلي محرك تغييرات اقليمي مصرف سوخت‌هاي فسيلي است كه در آلودگي هوا نيز نقش مهمي دارد و تلاش براي كاهش يك عامل منجر به كاهش عامل ديگر نيز مي‌شود.
نبود دود قابل مشاهده در هوا نشان‌دهنده سالم بودن هوا نيست. در سرتاسر جهان، هم شهرها و هم روستاها شاهد تجاوز سطوح آلايندههاي سمي از ميانگين‌هاي توصيه‌شده‌ي سازمان جهاني بهداشت هستند. دو نوع اصلي از آلودگي هوا وجود دارد: آلودگي هواي بيرون (فضاي باز) و آلودگي هواي خانگي. مورد دوم، آلودگي ناشي از مصرف سوخت در خانه‌ها و عدم تهويه‌ي مناسب است. آلودگي هواي خانگي سالانه جان ۴ ميليون نفر را مي‌گيرد و بيشتر در كشورهاي آفريقايي و آسيايي كه در آن‌ها از سوخت‌ها و تكنولوژي‌هاي آلوده‌كننده براي پخت‌و‌پز، گرمايش و روشنايي در خانه‌ها استفاده مي‌شود، ديده مي‌شود. زنان و كودكان كه زمان بيشتري را در فضاي خانه سپري مي‌كنند، بيشتر تحت‌تأثير اين نوع آلودگي قرار مي‌گيرند.
مناطق روستايي نيز دربرابر آلودگي هوا ايمن نيستند. گرد‌و‌غبار ناشي از تراكتورهايي كه مزارع كشاورزي را شخم مي‌زنند، كاميون‌ها و اتومبيل‌هايي كه در مسيرهاي خاكي حركت مي‌كنند، معادن سنگ و دود ناشي از سوزاندن بقاياي محصولات كشاورزي و چوب همه مي‌توانند موجب آلودگي هوا شوند.
آلايندههاي اصلي موجود در هوا عبارت‌اند از:
۱. ذرات معلق هوا: تركيبي از ذرات جامد و قطرات مايع كه عمدتا ناشي از احتراق سوخت و وسايل نقليه هستند.
۲. نيتروژن‌دي‌اكسيد حاصل از ترافيك جاده‌اي يا اجاق گازهاي درون ساختمان‌ها
۳. سولفوردي‌اكسيد حاصل از مصرف سوخت‌هاي فسيلي
۴. ازن موجود در سطح زمين كه در اثر واكنش نور خورشيد با آلايندههاي حاصل از وسايل نقليه توليد مي‌شود.
آلاينده‌هايي كه بيشترين تأثير را روي انسان دارند، ذرات معلق هوا هستند كه به آن‌ها PM مي‌گويند. اين ذرات به‌عنوان سنجه‌اي از آلودگي هوا در انديشه متخصصين گرفته مي‌شوند. درحالي‌كه ذرات داراي قطر ۱۰ ميكرون يا كمتر مي‌توانند به ريه‌ها نفوذ كنند، ذرات خطرناك‌تر ذرات داراي قطر ۲/۵ ميكرون يا كمتر (PM2.5) هستند. اين ذرات به‌قدري كوچك هستند كه ۶۰ عدد از آن‌ها بايد كنارهم قرار داده شوند تا به ضخامت يك تار موي انسان برسند. ذرات PM2.5 مي‌توانند از سد ريه عبور كرده و وارد جريان خون شوند. اين امر موجب افزايش خطر ابتلا به بيماري‌هاي قلبي و ريوي و نيز سرطان ريه مي‌شود.
ازن عامل موثري در ايجاد آسم (يا تشديد آن) است و نيتروژن‌دي‌اكسيد و سولفوردي‌اكسيد نيز مي‌توانند موجب آسم، علائم برونشيت، التهاب ريه و كاهش عملكرد ريه شوند.
درمورد ذرات PM2.5، سازمان جهاني بهداشت مي‌گويد كه سطح بي‌خطر آن معادل ميانگين غلظت ساليانه‌ي ۱۰ ميكروگرم بر متر مكعب يا كمتر است.
چه كساني تحت‌تأثير آلودگي هوا قرار مي‌گيرند؟
اگرچه تمام افراد تحت‌تأثير آلودگي هوا قرار مي‌گيرند، برخي از گروه‌ها در معرض خطر بيشتري قرار دارند. اين گروه‌ها عبارت‌اند از:
- افراد مبتلا به آسم
- افراد مبتلا به بيماري قلبي
- افراد مبتلا به بيماري‌هاي تنفسي
- كودكان
- افراد بزرگسال فعالي كه در فضاهاي بيرون به ورزش مي‌پردازند
- سالخوردگان
- افراد مبتلا به ديابت
- زنان باردار
سطح آلودگي هوا چگونه اندازه‌گيري مي‌شود؟
شاخص كيفيت هوا (AQI)، روشي ساده براي نشان دادن كيفيت هواي يك منطقه است. اين شاخص داراي دامنه‌اي از صفر تا ۳۰۰ است. هرچه مقدار AQI بالاتر باشد، نگراني‌هاي مرتبط با سلامتي بيشتر مي‌شود. زماني‌كه سطوح AQI به بالاي ۱۰۰ برسد، كيفيت هوا ناسالم است. هنگامي كه سطح اين شاخص به ۱۰۱ تا ۱۵۰ برسد، گروه‌هاي درمعرض خطر بايد زمان ماندن در خارج از فضاي را كاهش دهند و نيز از فعاليت جسمي شديد در فضاي بيرون بپرهيزند چرا كه ورزش موجب مي‌شود هواي بيشتري مصرف شود. وقتي اين شاخص به سطوح ناسالم ۱۵۱ تا ۲۰۰ برسد، تمام افراد بايد از ميزان مواجهه‌ي خود با هواي بيرون كم كنند. هنگامي كه سطح شاخص مذكور به ۲۰۱ تا ۳۰۰ برسد، هوا براي گروه‌هاي حساس، مخصوصا كساني كه دچار بيماري قلبي هستند، خطرناك است. افراد درمعرض خطر بايد از هرگونه فعاليتي در فضاي باز اجتناب كنند.
آلودگي هوا در جريان گرماي روز در بيشترين حد خود است، بنابراين طوري برنامه‌ريزي كنيد كه فعاليت‌هايي كه مربوط به فضاي بيرون مي‌شود را صبح زود يا اواخر عصر انجام دهيد. از پياده‌روي يا دوچرخه‌سواري در خيابان‌هاي شلوغ پرهيز كنيد. اگر در مكاني هستيد كه نمي‌توانيد از آلودگي فرار كنيد، دستمالي را روي دهان و بيني خود قرار دهيد تا به فيلتر كردن گازها و دود كمك كنيد.
راه‌هايي براي كاهش مواجهه با آلودگي هوا
اگرچه راه‌حل اصلي آلودگي هوا، كاهش ميزان توليد اين آلودگي است، رعايت چندين نكته مي‌تواند به ما كمك كند تا از خود دربرابر اثرات مخرب ناشي از آلودگي هوا محافظت كنيم:
۱. از خيابان‌هاي آلوده اجتناب كنيد
آدري دنازل، مدرس مديريت آلودگي هوا در مركز سياست‌هاي زيست‌محيطي كالج سلطنتي لندن مي‌گويد:
تا جايي كه مقدور است، با انتخاب خيابان‌هاي خلوت‌تر، ميزان مواجهه‌ي خود با آلودگي را كاهش دهيد.
نتايج مطالعه‌اي كه سال گذشته منتشر شد، نشان مي‌داد كه فاصله گرفتن از خيابان هنگام عبور مي‌تواند ميزان مواجهه با آلودگي هوا را تا ۵۳ درصد و در مواردي تا ۶۰ درصد كاهش دهد. پراشانت كومار، مدير مركز جهاني پژوهش‌هاي هواي پاك در دانشگاه سوري مي‌گويد:
در چند متري نزديك خيابان، غلظت‌ها واقعا بالا هستند و سپس به‌سرعت رقيق مي‌شوند. در فاصله‌ي ۵۰ تا ۱۰۰ متري، بسته به نوع آلاينده‌ها، غلظت حداقل تا ۵۰ درصد كاهش مي‌يابد.
خيابان‌هايي كه در هر دو طرف خود ساختمان‌هاي بلندي دارند (معروف به دره‌هاي شهري)، ممكن است آلوده‌تر باشند زيرا آلودگي در آن‌ها به دام مي‌افتد. فكر نكنيد درختان به‌طور خودكار فضاي تميزي را ايجاد مي‌كنند؛ درختان بلند كه تاج‌هايشان در كنار هم قرار گرفته است نيز مي‌توانند مانع از پراكنده شدن آلودگي شوند به‌خصوص اگر در مجاورت ساختمان‌هاي بلند قرار گرفته باشند. كومار مي‌گويد چيزي كه طراحان شهري بهتر است انجام دهند، اين است كه گياهان كوتاه‌تري بكارند كه به‌عنوان مانعي بين جاده‌ي آلاينده و عابران پياده عمل كند.
۲. از اپليكشن‌ها استفاده كنيد
استفان هولگيت، استاد ايمونوفارماكولوژي دانشگاه ساوت‌همپتون و متخصص كارشناس آلودگي هوا مي‌گويد:
اپليكشن‌هايي كه وضعيت آلودگي هواي منطقه را نشان مي‌دهند بسيار مفيد بوده و درحال پيشرفت هستند. اپليكيشن‌هايي وجود دارد كه در آن وضعيت آلودگي هواي شهر به‌طور مداوم به‌روزرساني مي‌شود و اين اطلاعات مي‌تواند به شما كمك كند.
۳. از ورزش كردن در ساعات پرازدحام اجتناب كنيد
دنازل معتقد است حتي در شرايط آلودگي هوا، مزاياي ورزش بر خطرات ناشي از مواجهه با آلودگي هوا غلبه مي‌كند. او مي‌گويد:
ازانديشه متخصصين تئوري منطقي است كه فعاليت بدني از شما در برابر آسيب‌هاي ناشي از آلودگي هوا محافظت كند. ورزش كردن مزاياي زيادي دارد اما يكي از مزيت‌هاي آن كاهش التهاب است و يكي از مكانيسم‌هاي مهمي كه آلودگي از آن راه روي سلامت تأثير مي‌گذارد، افزايش التهاب در بدن است. با انجام فعاليت‌هاي بدني، شما با اثرات منفي حاصل از آلودگي هوا مبارزه مي‌كنيد. اثبات اين مسئله در اين مرحله دشوار است اما شواهدي وجود دارد كه نشان مي‌دهد چنين چيزي واقعا مي‌تواند درست باشد.
دنازل درمورد روزهايي كه آلودگي هوا شديد است، مي‌گويد:
دشوار است كه بتوانيم بگوييم آيا دويدن در مسيرهاي پرترافيك منطقي است يا نه. اگر بسيار جوان يا بسيار مسن بوده يا داراي اشكال قلبي يا تنفسي هستيد، بهتر است در روزهايي كه آلودگي هوا بالا است، در خارج از محيط منزل به فعاليت بدني نپردازيد.
دكتر دنازل درمورد بهترين زمان براي ورزش كردن مي‌گويد، از ساعات پرازدحام بپرهيزيد. به‌عقيده‌ي وي، ساعات قبل از شلوغي بهتر از ساعات پس از شلوغي است. كومار صبح زود را بهتر مي‌داند. او در پژوهش‌هاي خود دريافته كه در ساعات شلوغي صبح، سطوح PM2.5 كه مي‌توانند وارد ريه و جريان خون شوند، نسبت‌به ساعات پرازدحام عصر بيشتر است.
۴. ماسك‌ها كاملا محفاظت‌كننده نيستند
هولگيت مي‌گويد بيشتر ماسك‌ها نشتي دارند و به‌خوبي عمل نمي‌كنند. براي مؤثر بودن، آن‌ها بايد بسيار محكم روي صورت قرار گيرند و اين وضعيت چنان رنج‌آور است كه بيشتر مردم قادر به تحمل آن نيستند. مطالعه‌اي كه به‌وسيله‌ي پژوهشگران مؤسسه‌ي پزشكي حرفه‌اي ادينبورگ انجام شد و در آن ۹ ماسك در دسترس مصرف‌كنندگان در پكن كه در آن آلودگي هوا بسيار بالا است، مورد مطالعه قرار گرفت، نشان داد كه در زمان كم‌تحركي، متوسط ميزان نشتي ۳ تا ۶۸ درصد و در زمان فعاليت متوسط ۷ تا ۶۶ درصد است.
۵. مواد غذايي سالم بخوريد
غذاهاي سرشار از آنتي‌اكسيدان مانند ميوه‌ها و سبزي‌ها مي‌توانند از بدن شما دربرابر اثرات مضر ناشي از راديكال‌هاي آزاد حاصل از آلودگي هوا محافظت كنند. شواهد زيادي وجود دارد كه نشان مي‌دهند آنچه ما مي‌خوريم مي‌تواند اثرات مضر ناشي از آلودگي هوا را كاهش دهد. در مطالعه‌اي كه امسال به‌وسيله‌ي پژوهشگران دانشكده‌ي پزشكي دانشگاه نيويورك ارائه شد، اطلاعات بيش از ۵۰۰ هزار نفر درزمينه‌ي پيروي از رژيم غذايي مديترانه‌اي و نيز مواجهه طولاني‌مدت با آلودگي هوا مورد مطالعه قرار گرفت. نتايج نشان مي‌دادند كه با درانديشه متخصصين گرفتن مواجهه با آلودگي، احتمال ابتلاي افرادي كه بيش از ديگران از رژيم غذايي مذكور پيروي مي‌كردند، به بيماري قلبي‌عروقي كمتر بود. هولگيت مي‌گويد:
اين آلاينده‌ها موجب افزايش اكسيداسيون در بدن مي‌شوند و اگر شما آنتي‌اكسيدان مصرف كنيد، اين مواد مي‌توانند به خنثي كردن آلاينده‌ها كمك كنند. بسياري از افراد به‌اندازه‌ي كافي از چنين موادي مصرف نمي‌كنند و اغلب اين افراد در فقيرترين مكان‌ها زندگي كرده و بيشترين مواجهه با آلودگي را نيز دارند.
۶. كالسكه كودك خود را بپوشانيد
مطالعه‌اي كه امسال منتشر شد، نشان مي‌داد ميزان مواجهه‌ي نوزادان و كودكان با آلودگي هوا نسبت‌به افراد بالغ مي‌تواند تا ۶۰ درصد بيشتر باشد. به‌گفته‌ي كومار، مسئله ارتفاعي است كه كودكان در آن قرار مي‌گيرند و به‌علت كم بودن اين ارتفاع آن‌ها بيش از ديگران به اگزوز وسايل نقليه نزديك هستند. او مي‌گويد:
در ارتفاع يك متر بالاتر از سطح زمين، شما بالاترين غلظت از دودها را دريافت مي‌كنيد و با افزايش ارتفاع معمولا از اين غلظت كاسته مي‌شود. علاوه‌بر‌اين، سيستم ايمني كودكان توسعه پيدا نكرده است و به خوبي افراد بزرگسال از آن‌ها محافظت نمي‌كند.
پژوهشگران درحال اجراي آزمايش‌هايي براي مطالعه اين موضوع هستند كه آيا از انديشه متخصصين ميزان مواجهه با آلودگي هوا، انواع مختلف كالسكه يا صندلي چرخ‌دار با هم تفاوتي دارند يا نه. در همين حين، كومار توصيه مي‌كند بايد تا جايي كه ممكن است از خيابان‌هاي شلوغ دور شد و در صورت امكان و مخصوصا در محل‌هاي تجمع آلودگي مانند پشت چراغ‌هاي راهنما، ايستگاه‌هاي اتوبوس و تقاطع‌ها از پوششي براي كودكان استفاده كرد تا ميزان مواجهه آن‌ها كمتر شود. محصولاتي نظير بالش‌هاي مخصوصي كه هواي اطراف ناحيه تنفس نوزاد را فيلتر مي‌كند، درحال عرضه به بازار است اما به‌گفته‌ي كومار راه‌حل دائمي، مقابله با منبع آلودگي يعني وسايل نقليه است.
فراموش نكنيد كه فضاي داخل نيز مي‌تواند آلوده باشد. براي محدود كردن آلودگي در فضاهاي داخلي توصيه‌هاي زير را در انديشه متخصصين بگيريد:
- استفاده از دستگاه تصفيه هواي داخلي
- اجتناب از استفاده از خوشبوكننده‌هاي هوا و شمع
- تميز نگه داشتن فيلترهاي روي دستگاه‌هاي تهويه هوا و گرم‌كننده‌ها
- استفاده‌ي مكرر از جاروبرقي براي تميز كردن فضا
- شستشوي سطوح و اشياء براي زدودن گرد‌و‌غبار و كپك‌ها
- بازكردن در و پنجره‌ها در روزهايي كه كيفيت هوا مناسب است
رژيم غذايي مؤثر در مقابله با آلودگي هوا
پژوهش‌هاي مختلفي نشان داده‌اند كه بين رژيم غذايي و سطح حفاظت ما دربرابر آلودگي هوا ارتباطي وجود دارد. بنابراين براي محافظت از خود در برابر آسيب‌هاي ناشي از آلودگي هوا، مي‌توانيم تغييرات ساده‌اي در رژيم غذايي خود ايجاد كنيم.
عامل كليدي آنتي‌اكسيدان‌ها هستند كه از ما دربرابر راديكال‌هاي آزادي كه درنتيجه‌ي ورود ذرات سمي موجود در هوا در بدن توليد مي‌شوند، محافظت مي‌كنند. راديكال‌هاي آزاد مولكول‌هاي ناپايداري هستند كه موجب التهاب و بروز اشكالات مختلفي از بيماري‌ها گرفته تا پيري زودرس مي‌شوند. آنتي‌اكسيدان‌ها اين راديكال‌هاي آزاد را خنثي كرده و مانع از اين مي‌شوند كه به بدن ما آسيب برسانند. بنابراين، با اطمينان از اين موضوع كه رژيم غذايي شما غني از آنتي‌اكسيدان‌ها است، مي‌توانيد از بدن خود در برابر آلودگي هوا محافظت كنيد.
ويتامين C
ويتامين C يكي از قوي‌ترين آنتي‌اكسيدان‌ها است، بنابراين اگر به‌دنبال مبارزه با اثرات ناشي از آلودگي هوا هستيد، بايد آن را در ابتداي فهرست غذايي خود قرار دهيد. بدن نمي‌تواند اين ويتامين حياتي را توليد يا ذخيره كند. بنابراين مهم است كه اين ويتامين در رژيم غذايي روزانه وجود داشته باشد. ويتامين C در بازيافت ويتامين E نقش دارد و براي ساخت كلاژن نيز ضروري است.
مواد غذايي حاوي ويتامين C: فلفل تند، انگور فرنگي سياه، پرتقال، كلم‌برگ، كيوي، كلم بروكلي
ويتامين E
به‌طور كلي، احتمال بروز كمبود ويتامين E كم است اما اگر به‌دنبال محافظت دربرابر آلودگي هوا هستيد، بهتر است از اهميت آن آگاهي داشته باشيد. ويتامين E محلول در چربي است بنابراين خوردن چربي‌هاي باكيفيت به جذب آن كمك مي‌كند. منابع روغن حاوي ويتامين E همچون روغن زيتون، بهتر است به‌جاي اينكه به‌عنوان روغن پخت‌و‌پز استفاده شود، به‌عنوان روغن سالاد مصرف شود زيرا حرارات دادن روغن در دماي بالا به آن آسيب مي‌رساند.
منابع غذايي حاوي ويتامين E: روغن زيتون، تخمه آفتابگردان، بادام، فندق، آووكادو
امگا 3
در مطالعات مختلف ارتباط بين اسيدهاي چرب امگا۳ و كاهش التهاب و استرس اكسيداتيو ناشي از آلودگي هوا نشان داده شده است. اين اسيدهاي چرب براي سلامت مغز و قلب نيز حياتي هستند اما بسياري از ما به قدر كافي از آن‌ها مصرف نمي‌كنيم زيرا در مواد غذايي محدودي وجود دارند. اگر از غذاهاي غني از امگا۳ مصرف نمي‌كنيد، بهتر است از يك مكمل باكيفيت استفاده كنيد، مخصوصا اگر رژيم غذايي گياه‌خواري يا وگان را در پيش گرفته باشيد.
منابع غذايي حاوي امگا۳: ماهي خال‌خالي، ماهي سالمون، صدف‌ها، ماهي ساردين، بذر كتان، بذر چيا
بتاكاروتن
بتاكاروتن در ميوه‌ها و سبزيجات قرمز و نارنجي وجود دارد. اين ماده در بدن تبديل به ويتامين A مي‌شود كه داراي خاصيت ضدالتهابي است. ويتامين A همچنين براي سلامت سيستم توليدمثل، چشم و عملكرد سيستم ايمني اهميت دارد.
منابع غذايي حاوي بتاكاروتن: هويج، كلم‌برگ، اسفناج، فلفل‌هاي قرمز و زرد، سيب‌زميني شيرين، زردآلو
هم انديشي ها