واكسن ويروس كرونا؛ شروع كارآزمايي‌ها و پنج سؤال اساسي
فشار زيادي براي ساخت واكسني عليه ويروس كرونا وجود دارد و مراحل ساخت چنين واكسن‌هايي با سرعت بي‌سابقه‌اي در حال پيشروي است. اين هفته، نخستين گروه از داوطلبان سالم در سياتل در كارآزمايي‌اي مرحله‌ي اول واكسن را دريافت كردند. به‌زودي، كارآزمايي‌هاي مشابه ديگري نيز با هدف مطالعه بي‌خطربودن واكسن‌هاي بالقوه‌ي ديگر آغاز مي‌شود.
درحالي‌كه حتي قبل از تأييد واكسن در آزمايش‌هاي حيواني واكسن وارد كارآزمايي‌هاي انساني شده است، سؤالات مهمي نظير چگونگي مبارزه‌ي سيستم ايمني انسان با ويروس كرونا جديد و چگونگي ايجاد پاسخ ايمني مشابه و بي‌خطري به‌كمك واكسن بي‌پاسخ مانده است. اين پاسخ‌ها ممكن است به‌زودي از مطالعه‌ي افراد آلوده و مدل‌هاي حيواني حاصل شود؛ اما برخي پژوهشگران مي‌گويند فقدان اين اطلاعات نبايد از آغاز كارآزمايي‌هاي باليني در انسان جلوگيري كند. برخي نيز نگران‌اند اگر مشخص شود اين واكسن‌هاي كانديدا كه در قالب برنامه‌ي سريعي به‌كار گرفته شده‌اند، بي‌اثر يا بدتر از آن غيرايمن هستند، اين مسئله مي‌تواند پژوهشگران را به نقطه‌ي اول بازگرداند و درنهايت، ساخت واكسن را به‌تأخير بيندازد. درباره‌ي توليد واكسن سؤالاتي وجود دارد كه بايد پاسخ آن‌ها مشخص شود.
اين هفته، كارآزمايي‌هاي واكسني بالقوه دربرابر ويروس كرونا عامل كوويد ۱۹ آغاز شد.
انسان دربرابر ويروس كرونا جديد مصونيت كسب مي‌كند؟
واكسن به فرد كمك مي‌كند بدون ابتلا به عفونت واقعي، پاسخ ايمني دربرابر عفونت در بدنش ايجاد شود. مطالعات انجام‌شده روي ويروس‌هاي كرونا ديگر مانند چهار ويروس كرونايي كه موجب برخي از سرماخوردگي‌هاي معمولي مي‌شوند، موجب شده است پژوهشگران چنين فرض كنند افرادي كه از عفونت SARS-CoV-2 بهبودي حاصل مي‌كنند، براي دوره‌ي زماني‌اي دربرابر عفونت مجدد محافظت مي‌شوند. البته مايكل دياموند، متخصص ايمني‌شناسي دانشگاه واشنگتن در سنت‌لوئيس مي‌گويد بايد شواهدي براي اين فرض وجود داشته باشد:
درزمينه‌ي مصونيت دربرابر اين ويروس چيز زيادي نمي‌دانيم.
طبق گزارش پيش‌انتشار مقاله‌اي كه چهاردهم مارس گروهي از پژوهشگران مستقر در چين ارسال كردند، پژوهشگران دو ميمون رزوس (Macaca mulatta) را مطالعه كرده بودند كه دچار عفونت SARS-CoV-2 شده و پس از بيماري خفيفي از آن بهبود پيدا كرده بودند. وقتي پژوهشگران آن‌ها را براي بار دوم و چهار هفته پس از مواجهه‌ي ابتدايي درمعرض ويروس قرار دادند، به‌انديشه متخصصين نمي‌رسيد ميمون‌ها دوباره گرفتار عفونت شده باشند. دياموند مي‌گويد پژوهشگران به‌دنبال شواهدي هستند كه نشان دهد واكنش انسان‌ها نيز به همين شكل است. يكي از روش‌ها براي مطالعه‌ي اين مسئله مطالعه افرادي است كه چندين‌بار در مواجهه با ويروس قرار گرفته‌اند.
اگر انسان مصونيت كسب كند، اين مصونيت چه مدت دوام مي‌آورد؟
استنلي پرلمن، از دانشگاه آيووا و متخصص ويروس‌هاي كرونا مي‌گويد اين نيز يكي از مسائل ناشناخته‌ي بزرگ ديگر است. مصونيت حاصل از ابتلا به ويروس‌هاي كرونا عامل سرماخوردگي معمول كوتاه است و حتي افراد داراي سطوح بالايي از آنتيباديهاي اين ويروس‌ها ممكن است آلوده شوند.
شواهد مربوط به دو ويروس كروناي ديگري، يعني ويروس عامل سندرم تنفسي حاد بسيار سخت (سارس) و ويروس عامل سندرم تنفسي خاورميانه (مرس) نامشخص‌تر است؛ ويروس‌هايي كه قبلا موجب همه‌گيري شده بودند. پرلمن مي‌گويد گروه او دريافته است پس از اينكه بيماري مرس در افراد بهبود پيدا مي‌كند، سطح آنتيباديهاي توليدشده در بدن آن‌ها در مقابله با اين ويروس به‌شدت كاهش مي‌يابد. او همچنين مي‌گويد گروهش داده‌هايي جمع‌آوري كرده‌اند (هنوز منتشر نشده است) كه نشان مي‌دهد آنتيباديهاي سارس هنوز ۱۵ سال پس از عفونت در بدن افراد وجود دارند. بااين‌همه، مشخص نيست اين پاسخ ايمني براي پيشگيري از ابتلا به عفونت مجدد كافي است يا نه. پرلمن مي‌افزايد:
درباره‌ي ايمني بلندمدت از شواهد متقني بي‌بهره هستيم؛ اما درعين‌حال، داده‌هاي چنداني از سارس و مرس هم نداريم.
توسعه‌دهندگان واكسن بايد به‌دنبال چه نوع پاسخ ايمني باشند؟
كارآزمايي مرحله‌ي اولي كه اين هفته آغاز شد، روي بي‌خطربودن واكسن شركت آمريكايي مادرنا (Moderna) متمركز است؛ اما پژوهشگران ماهيت پاسخ ايمني حاصل از واكسن را نيز به‌دقت مطالعه مي‌كنند. واكسن شركت مادرنا از مولكول RNA تشكيل مي‌شود. اين واكسن نيز مانند بسياري از واكسن‌هاي در حال ساخت براي SARS-CoV-2 به‌منظور يادگيري سيستم ايمني براي توليد آنتي‌بادي‌هايي طراحي شده است كه پروتئين اسپايك ويروس (پروتئين برجسته‌ي روي سطح ويروس) را شناسايي و مهار كنند. ويروس از پروتئين اسپايك براي ورود به سلول‌هاي انساني استفاده مي‌كند.
دياموند به اين موضوع اشاره مي‌كند چنين طرحي براي توسعه‌ي واكسن پذيرفتني است؛ ولي شايد پاسخ آنتي‌بادي‌ها دربرابر پروتئين اسپايك ويروس كل داستان نباشد. شايد واكسني موفق دربرابر SARS-CoV-2 بايد بتواند موجب شود بدن آنتي‌بادي‌هايي توليد كند كه پروتئين‌هاي ويروسي ديگر را مهار كنند يا براي مثال موجب توليد سلول‌هاي T شود كه بتوانند سلول‌هاي آلوده را شناسايي كنند و آن‌ها را از بين ببرند.
چگونه از كارآيي واكسن مطمئن مي‌شويم؟
معمولا واكسن‌ها پس از گذراندن آزمايش‌هاي بي‌خطربودن و كارآيي در حيوانات وارد كارآزمايي‌هاي انساني مي‌شوند؛ اما واكسن مادرنا و واكسن شركت آمريكايي ديگري به‌نام اينويو هم‌زمان با كارآزمايي‌هاي انساني مرحله‌ي اول، در آزمايش‌هاي حيواني در حال آزمايش هستند. شركت اينويو قصد دارد نخستين كارآزمايي باليني انساني خود را آوريل آغاز كند. بارني گراهام، از مركز پژوهش‌هاي واكسن مؤسسه‌ي ملي بهداشت آمريكا در مريلند و حامي كارآزمايي واكسن شركت مادرنا مي‌گويد:
در وضعيت‌هاي غيراضطراري، ممكن است اين آزمايش‌ها را به‌صورت ترتيبي انجام دهيد؛ اما در اين مورد، كارهاي زيادي به‌موازات هم در حال انجام است.
دوم مارس، پژوهشگران گزارش كردند واكسن اينويو را به موش و خوكچه هندي تزريق كرده‌اند؛ واكسني كه حاوي مولكول DNA حامل دستورالعمل ساخت پروتئين اسپايك است. آن‌ها دريافتند در اين حيوانات، هم آنتي‌بادي و هم سلول T عليه ويروس ساخته مي‌شود.
كيت برودريك، از مقام‌هاي شركت اينويو مي‌گويد گروه او اكنون واكسن‌ها را به ميمون‌ها تزريق كرده است و به‌زودي مطالعاتي آغاز مي‌كند كه در آن‌ها، حيوانات واكسينه‌شده با ويروس آلوده مي‌شوند تا مشخص شود ويروس از آن‌ها محافظت مي‌كند يا خير. گراهام مي‌گويد چنين مطالعه‌اي درباره‌ي واكسن شركت مادرنا نيز در حال انجام است. او مي‌افزايد كارآزمايي‌هايي بزرگ و پرهزينه درباره‌ي اين موضوع كه واكسن مي‌تواند از ابتلا به عفونت كوويد ۱۹ در انسان پيشگيري كند، بدون وجود چنين داده‌هايي روي حيوانات انجام نمي‌شود.
دياموند انتظار دارد با افزايش دانش پژوهشگران درباره‌ي عفونت ازطريق مطالعات انساني و حيواني آن‌ها درباره‌ي اين موضوع بينش بهتري به‌دست آورند كه احتمال تأثير كدام واكسن‌ها بيشتر است. وي مي‌گويد:
اين موضوع ممكن است كارآمدترين راه براي انجام چنين كاري نباشد؛ اما شايد در اين وضعيت مناسب‌ترين راه براي توليد واكسن باشد.
واكسن بي‌خطر خواهد بود؟
ازآنجاكه واكسن‌ها به تعداد زيادي از افراد سالم داده مي‌شود، معمولا استاندارد بي‌خطربودن آن درمقايسه‌با داروهايي بيشتر است كه روي بيماران آزمايش مي‌شود. درباره‌ي واكسن‌هاي SARS-CoV-2 نگراني اصلي پژوهشگران درزمينه‌ي بي‌خطربودن واكسن، پرهيز از پديده‌ي «تقويت بيماري» است. در اين وضعيت، بيماري در افراد واكسينه‌شده درمقايسه‌با افراد واكسينه‌نشده با شدت بيشتري بروز مي‌كند. درباره‌ي واكسن آزمايشي سارس، موش خرماهاي دريافت‌كننده‌ي واكسن پس از آلوده‌شدن به ويروس دچار التهاب آسيب‌زننده‌اي در كبد خود شدند.
پيتر هوتز، دانشمند كالج پزشكي بيلور در هوستون، معتقد است واكسن‌هاي بالقوه ابتدا براي رد احتمال بروز تقويت بيماري بايد قبل از آغاز كارآزمايي‌هاي انساني روي حيوانات آزمايش شوند. او مي‌گويد دليل تعجيل براي ورود واكسن‌هاي SARS-CoV-2 به آزمايش‌هاي انساني را درك مي‌كند؛ اما مي‌افزايد به‌دليل اين احتمال كه واكسن مي‌تواند موجب تقويت بيماري شود، اطمينان ندارد اين واكسني باشد كه بخواهيد اول آن را روي انسان امتحان كنيد.
گراهام درباره‌ي واكسن شركت مادرنا مي‌گويد فقط وقتي در مطالعات انساني و حيواني بي‌خطربودن واكسن تأييد شود، اين واكسن وارد مطالعات بزرگ‌تر انساني مي‌شود. او مي‌گويد خطر بروز اين وضعيت كم است؛ اما خطر پيشرفت‌نكردن سريع و دست‌نيافتن به واكسن آزمايش‌شده‌اي بيشتر است كه تا زمستان سال آينده به‌دست ما برسد.
هم انديشي ها