شيوع ويروس كرونا چه زماني پايان مي‌يابد؟

هنوز مشخص نيست ويروس كرونا چه زماني متوقف مي‌شود. فرمول ساده است اما متغيرها بيش از اندازه پيچيده هستند. با اينكه هنوز بسياري از ابعاد دنياگيري كوويد ۱۹ مبهم است، شايد بتوان گفت اين بيماري چگونه به پايان مي‌رسد: وقتي تعداد زيادي از مردم در برابر بيماري ايمن شوند، سرعت گسترش ويروس كاهش پيدا مي‌كند يا حتي متوقف مي‌شود. در اين مرحله است كه صرف‌انديشه متخصصين از توليد واكسن يا ابتلاي تعداد زيادي از افراد به بيماري، ايمني جمعي حاصل مي‌شود. به گفته‌ي ناتالي دين از دانشگاه فلوريدا:

وقتي سطح ايمني از حد مشخصي بالاتر برود، دنياگيري فروكش مي‌كند زيرا تعداد مبتلايان جديد براي ابتلاي ديگر افراد كافي نيستند.

اندازه‌گيري ايمني جمعي براي كوويد ۱۹ ضروري است اما موانع زيادي در محاسبه‌ي ميزان دقيق ايمني جمعي و محافظت از افراد غير ايمن وجود دارد. شايد در نگاه اول مسئله‌ي ساده‌اي به انديشه متخصصين برسد. تنها چيزي كه بايد بدانيد ميانگين تعداد افرادي است كه از طريق اشخاص ديگر به بيماري مبتلا شده‌اند. به اين متغير R0 گفته مي‌شود. سپس مي‌توان براي محاسبه‌ي ايمني جمعي، اين مقدار را در فرمول ساده‌ي 1-1/R0 قرار داد.

فرض كنيد ميزان R0 براي ويروس جديد كرونا، ۲/۵ نفر است؛ يعني هر فرد مبتلا به طور ميانگين ۲/۵ نفر را مبتلا خواهد كرد. در چنين شرايطي ميزان ايمني جمعي براي كوويد ۱۹ برابر با ۰/۶ يا ۶۰ درصد است؛ يعني ويروس بايد طوري در نقاط مختلف گسترش پيدا كند كه به طور ميانگين ۶۰ درصد از جمعيت ايمن شوند. در اين مرحله ويروس باز هم گسترش پيدا مي‌كند اما اين بار با سرعتي كمتر. سرعت آن به تدريج كاهش مي‌يابد تا جايي كه متوقف شود. همان‌طور كه ماشين بلافاصله پس از برداشتن پا از روي گاز متوقف نمي‌شود ويروس هم تا زمان رسيدن به ايمني جمعي متوقف نخواهد شد. به گفته‌ي جوئل مير از دانشگاه لا تروب استراليا:

در صورتي كه ۶۰ درصد از جمعيت مبتلا شوند تعداد مبتلايان شروع به كاهش مي‌كند؛ اما ممكن است در طول كاهش شيوع بيماري، ۲۰ درصد ديگر هم مبتلا شوند.

با رسيدن به آستانه‌ي ۶۰ درصد ايمني، ميزان مبتلايان جديد هم كاهش خواهد يافت. براي مثال اگر مسافري آلوده از كشتي وارد بندري سالم شود، ويروس به سرعت گسترش نمي‌يابد. به گفته‌ي كيت لانگوينگ از مؤسسه و دانشگاه ايالتي پلي تكنيك ويرجينيا:

البته ايمني جمعي به معني ناپديد شدن كامل ويروس نيست؛ بلكه شيوع گسترده‌ي آن به پايان مي‌رسد.

با اين حال اين روزها تمام معادلات پيچيده‌تر شده‌اند. آستانه‌ي ايمني جمعي به تعداد افرادي وابسته است كه مي‌توانند از طريق يك شخص، مبتلا شوند. اين آمار بر اساس موقعيت مكاني تغيير مي‌كند. براي مثال شخص آلوده در مجتمعي آپارتماني ممكن است تعداد بيشتري را نسبت به شخص مبتلا در محيطي روستايي آلوده كند. بنابراين با اينكه ميزان R0 كوويد ۱۹، معيار معقولي براي كل دنيا است، به شكل قابل توجهي در سطح محلي متفاوت است به طوري كه ميانگين آن در برخي نقاط بالاتر و در برخي كمتر است. در نتيجه حد ايمني جمعي در برخي نقاط بيش از ۶۰ درصد است. به گفته‌ي مارك ليپسيچ از دانشگاه هارواد:

طيف R0 سازگار با داده‌هاي كوويد ۱۹ بسيار بزرگتر از چيزي است كه مردم تصور مي‌كنند.

ليپسيچ معتقد است مقدار R0 در برخي مناطق شهري ايالات‌متحده بيش از دو برابر است. وقتي R0 عددي ايستا نباشد و به يك متغير تبديل شود، محاسبات ايمني جمع هم تغيير خواهند كرد. معمولا پژوهشگرها صرفا ايمني جمعي را در كمپين‌هاي واكسن محاسبه مي‌كنند. بسياري از آن‌ها معتقدند افراد به صورت برابر مي‌تواند بيماري را گسترش دهند؛ اما در واقعيت گسترش عفونت يكسان نيست. تفاوت در رفتارهاي اجتماعي باعث مي‌شود برخي افراد بيش از ديگران در معرض بيماري قرار بگيرند. تفاوت‌هاي بيولوژيكي هم نقش عمده‌اي در نحوه‌ي ابتلاي افراد ايفا مي‌كنند. به گفته‌ي گابريلا گومز از دانشگاه استراتكلايد اسكاتلند:

هر كدام در نقاط متفاوتي متولد شديم و با بالا رفتن سن، تجربيات مختلف زندگي هم به اين تفاوت‌ها اضافه مي‌‌كنند. تمام اين موارد مي‌توانند بر مبارزه‌ي افراد با ويروس تأثير بگذارند.

همه‌گيرشناس‌ها به تغييرات بيولوژيكي و رفتاري اصطلاحا، «ناهمگني آسيب‌پذيري» مي‌گويند. طبق اين اصطلاح تفاوت‌هاي بيولوژيكي و رفتاري مي‌توانند بر احتمال ابتلاي افراد به ويروس تأثير بگذارند. اما معادلات فوق براي واكسيناسيون دشوارتر هستند. به گفته‌ي ويرجينيا پيترز از دانشكده‌ي سلامتي عمومي دانشگاه ييل: «واكسن‌ها معمولا بر اساس تماس يا آسيب‌پذيري افراد توزيع نمي‌شوند؛ زيرا آمار مشخصي وجود ندارد.»

به همين دليل مقام‌هاي بهداشتي رويكردي حداكثري را پيش مي‌گيرند و تمام افراد را واكسينه مي‌كنند. با اين حال در دنياگيري روبه رشدي كه هيچ تضميني براي دسترسي زودهنگام به واكسن وجود ندارد، ناهمگني در آسيب‌پذيري مي‌تواند تأثير عميقي بر آستانه‌ي ايمني جمعي داشته باشد. در برخي نمونه‌ها، آستانه‌ي ايمني جمعي بالا مي‌رود. اين مسئله به‌ويژه براي محيط‌هايي مثل خانه‌ي سالمندان و آسايشگاه صدق مي‌كند در اين مكان‌ها، ميانگين آسيب‌پذيري اشخاص به كوويد ۱۹ بيشتر از احتمال ابتلا براي شخصي عادي است.

اما در مقياس‌ بزرگتر، ناهمگني مي‌تواند منجر به كاهش آستانه‌ي ايمني جمعي شود؛ زيرا در درجه‌ي اول ويروس صرفا افراد آسيب‌پذير را آلوده مي‌كند و به سرعت گسترش مي‌يابد؛ اما به مرور به افراد سالم منتقل مي‌شود كه كمتر آسيب‌پذير هستند. به همين دليل گسترش ويروس دشوارتر مي‌شود و سرعت رشد همه‌گيري نسبت به نرخ اوليه‌ي رشد كاهش مي‌يابد. به گفته‌ي ليپستيچ:

شخص مبتلاي اول معمولا افرادي را آلوده مي‌كند كه آسيب‌پذيرتر هستند و افراد كمتر آسيب‌پذير به نيمه‌ي دوم همه‌‌گيري منتقل مي‌شوند؛ در نتيجه عفونت ويروسي زودتر از حد انتظار ناپديد مي‌شود.

بنابراين آستانه‌ي ايمني جمعي براي ويروسي سركش مانند كرونا چقدر است؟ بر اساس مدل‌هاي استاندارد، تقريبا ۶۰ درصد از جمعيت ايالات متحده بايد واكسينه يا مبتلا شوند تا روند شيوع كوويد ۱۹ آهسته و در نهايت متوقف شود؛ اما بسياري از متخصص كارشناسان معتقدند آستانه‌ي ايمني جمعي براي افرادي كه به شكلي طبيعي ايمن شده‌اند، پائين‌تر از اين آمار است. به گفته پيتز:

طبق حدسيات من آستانه‌ي ايمني جمعي مي‌تواند بين ۴۰ و ۵۰ درصد باشد. ليپستيچ هم با اين فرضيه موافق است و مقدار اين متغير را تقريبا ۵۰ درصد تخمين مي‌زند.

حدسيات فوق دقيق‌ترين تخمين‌هاي به‌دست‌آمده تاكنون هستند؛ زيرا اندازه‌گيري آسيب‌پذيري اشخاص نسبت به يكديگر كار دشواري است. بسياري از معيارها مثل رعايت فاصله‌گذاري اجتماعي در طول هفته‌ها و روزها تغيير مي‌كنند. به گفته‌ي ليپستيچ:

مسئله‌ي ناهمگني كامل تنها زماني نتيجه‌بخش است كه منابع ناهمگني، خصوصيات بلندمدت اشخاص را پوشش دهند. براي مثال صرفا حضور در يك رستوران نمي‌تواند معيار پايداري براي منبع ناهمگني باشد.

تخمين ناهمگني دشوار است اما اين معيار در اندازه‌گيري آستانه‌ي ايمني جمعي اهميت زيادي دارد. به اعتقاد لانگويگ، انجمن همه‌گيرشناسي هنوز اقدامات كافي را در اين جهت انجام نداده است. او مي‌گويد: «درباره‌ي اندازه‌گيري ايمني جمعي عملكرد منظمي نداشته‌ايم. تغييرپذيري ايمني اهميت زيادي دارد و بايد با دقت بيشتري آن را محاسبه كنيم.»

برخي مقاله‌هاي جديد به مطالعه ناهمگني آسيب‌پذيري پرداخته‌اند. در ماه ژوئن مقاله‌اي در مجله‌ي Science منتشر شد كه از متعادل‌ترين درجه‌ي ناهمگني استفاده كرده بود. طبق تخمين‌هاي اين مقاله، آستانه‌ي ايمني جمعي براي كوويد ۱۹ در جمعيت‌هاي بالا، ۴۳ درصد است؛ اما تام بريتون از دانشگاه استكهلم و يكي از مؤلفان اين پژوهش معتقد است منابع بيشتري براي ناهمگني وجود دارند كه در اين مدل درانديشه متخصصين گرفته نشده‌اند. او مي‌گويد:

در صورت وجود منابع، تفاوت‌ها بسيار بالا خواهند رفت؛ بنابراين سطح ايمني جمعي به زير ۴۳ درصد مي‌رسد.

پژوهشي ديگر، رويكرد متفاوتي را در تخمين تفاوت‌هاي آسيب‌پذيري به كوويد ۱۹ در پيش گرفته است و آستانه‌ي ايمني جمعي را حتي پائين‌تر از پژوهش‌هاي ديگر تخمين زده است. ۱۰ مؤلف اين مقاله از جمله گومز و لانگويگ معتقدند آستانه‌ي ايمني جمعي طبيعي كوويد ۱۹ مي‌تواند ۲۰ درصد كل جمعيت باشد. در اين صورت، حتي بدترين مناطق هم به اين سطح رسيده‌اند. به گفته‌ي گومز: «كم‌كم داريم به اين نتيجه مي‌رسيم بدترين مناطق از انديشه متخصصين شيوع كرونا مثل مادريد در حال نزديك شدن به ايمني جمعي هستند.»

 ابهامات زيادي درباره‌ي ابعاد ابتدايي بيماري مثل مقادير R0 يا اندازه‌گيري ميزان رعايت فاصله‌گذاري اجتماعي وجود دارند و به همين دليل به سختي مي‌توان آستانه‌ي ايمني جمعي را تخمين زد.

آستانه‌ي ايمني جمعي به ميزان رعايت پروتكل‌هاي بهداشتي مثل ماسك زدن و اجتناب از گردهمايي‌هاي بزرگ وابسته است؛ اما وقتي مردم گارد خود را پائين بياورند مقدار آن هم تغيير خواهد كرد. همه‌گيرشناس‌هاي ديگر نسبت به ارقام پائين ايمني جمعي مشكوك هستند. جفري شامان از دانشگاه كلمبيا معتقد است ايمني جمعي ۲۰ درصدي با ديگر ويروس‌هاي مسري مثل آنفولانزا هم سازگار نيست؛ بنابراين چرا بايد براي ويروس ديگري رفتار متفاوتي داشته باشد؟ ميلر مي‌افزايد: «آستانه‌ي ايمني جمعي طبيعي كمتر از ۶۰ درصد است اما هيچ‌گونه شواهد واضحي براي اين ادعا وجود ندارد.»

در نتيجه تنها راه فرار از دنياگيري كوويد ۱۹، دستيابي به ايمني جمعي در مقياس بالا در تمام نقاط دنيا است و ممكن است اين اتفاق با كشف واكسن رخ دهد. در حال حاضر براي پيشگيري از گسترش ويروس و كاهش مقدار R0 تا حد ممكن، رعايت فاصله‌گذاري اجتماعي، ماسك زدن، تست و رديابي تماس از نكات مهم هستند؛ حتي اگر اشخاص در نقاطي باشند كه به آستانه‌ي ايمني جمعي رسيده‌اند، رعايت نكات فوق ضروري است.

شامان هم معتقد است ابهامات مربوط به آستانه‌ي ايمني جمعي طبيعي همراه با پيامدهاي آن، تنها يك مسير را پيش رو مي‌گذارد: رعايت حداكثري براي پيشگيري از ابتلا تا زمان توليد واكسن و دستيابي به ايمني جمعي.