ويروس كرونا چقدر مي‌تواند خطرناك‌تر شود؟

گونه دلتاي ويروس كرونا در حال انتشار است. اين گونه ترسناك است و به‌انديشه متخصصين مي‌رسد درمقايسه‌با گونه‌هاي قبلي راحت‌تر منتشر مي‌شود. گونه دلتا به هر جمعيتي كه وارد مي‌شود، به‌سرعت به گونه غالب تبديل مي‌شود و از گونه‌هاي ديگر پيشي مي‌گيرد؛ اما اين گونه شايد آخرين گونه از ويروس كرونا نباشد.

با مشاهده اخبار مرتبط با گونه دلتا، مدام از خود مي‌پرسيم بعد از آن چه مي‌شود؟ ويروس عامل كوويد ۱۹، يعني سارس‌كوويد ۱۹، در‌ادامه به چه شكلي تكامل پيدا مي‌كند؟ هرچه باشد، كار تكامل هرگز پايان نمي‌پذيرد. تغيير پابرجاست و ادامه دارد. آيا ممكن است يك سال بعد گونه امگا ظاهر شده باشد كه قدرت انتقال آن دو برابر گونه دلتا باشد؟ كري دبينك، ويروس‌شناس دانشگاه ايالتي بووي در آمريكا مي‌گويد: «واقعا نمي‌دانيم.»

دبينك، تنها كسي نيست كه چنين فكر مي‌كند. بسياري از ويروس‌شناس و متخصصان بيماري‌هاي عفوني در پاسخ به اين پرسش كه «كوويد ۱۹ در آينده به شكل تكامل پيدا خواهد كرد؟»، مي‌گويند از هيچ روشي نمي‌توان با اطمينان اين مسئله را پيش‌بيني كرد. البته اين بدان‌معنا نيست كه دانشمندان هيچ بينشي در‌اين‌باره ندارند. آنان درس‌هاي جامعي براي آينده ويروس‌هايي مانند SARS-CoV-2 ارائه كرده‌اند و چندين سناريو كلي در اين زمينه مطرح كرده‌اند كه تكامل ويروس كرونا چگونه مي‌تواند ادامه پيدا كند. همچنين، آنان توضيح مي‌دهند كه چرا نمي‌توان روند آينده را با اطمينان پيش‌بيني كرد.

اين عدم قطعيت بايد انگيزه ديگري باشد تا با بيشترين سرعت ممكن، مردم را واكسينه كنيم؛ زيرا گونه بعدي مي‌تواند بدتر باشد. دبينك مي‌گويد: «تصور مي‌كنم مردم به اين فكر افتاده‌اند كه دنياگيري تا حد زيادي به‌پايان رسيده است؛ اما تا اين لحظه، فكر نمي‌كنم چنين باشد.» دانشمندان مي‌دانند چگونه به اين‌جا رسيديم؛ ولي نمي‌دانند به كجا مي‌رويم. با ظهور گونه‌هاي جديد، ويروس‌شناسان و متخصصان بيماري‌هاي عفوني مكررا مي‌گفتند ازآنجاكه ويروس‌ها تكامل پيدا مي‌كنند، پيدايش اين گونه‌ها را انتظار داشتند.

ويروس كرونا در حال تغيير است؛ زيرا هر زمان كه ويروس نسخه‌هايي از خود مي‌سازد (اغلب ميلياردها بار در هر فرد عفوني تكثير مي‌شود)، مي‌تواند تغييرات ژنتيكي كوچكي به‌دست آورد كه ممكن است روي ظاهر و خصوصيات آن اثرگذار باشد. اين خصوصيات به‌نوبه خود مي‌تواند بر نحوه انتشار عفونت و نيز تأثيرش روي بدن انسان اثرگذار باشد. براي مثال، گونه دلتا تا حدي به اين علت نگران‌كننده است كه جهش‌هايي به‌دست آورده و به آن اجازه مي‌دهد تا سريع‌تر درون بدن فرد تكثير شود.

دراين‌ميان، درك اين موضوع اندكي دشوار است كه درحالي‌كه پيدايش گونه‌هاي جديد مورد‌انتظار بود، پيش‌بيني اين امر غيرممكن بود كه آن‌ها چه ويژگي‌هايي خواهند داشت. موضوع مذكور در ابتداي دنياگيري صادق بود و هنوز همين‌طور است.

اين موضوع با اعداد ارتباط دارد. طول ژنوم ويروس كرونا تقريبا سي‌هزار نوكلئوتيد است. اين اندازه بسيار كوچك‌تر از كد ژنتيكي ما است كه طول آن به تقريبا سه‌ميليارد باز مي‌رسد. با‌اين‌حال، ژنوم ويروس مكان‌هاي بسياري دارد كه جهش در آنجا ممكن است اتفاق افتد. مطالعه تك‌تك هريك از جايگاه‌ها و مشاهده اين امر ممكن نيست كه تغيير در هر‌يك از آن مكان‌ها چه تأثيري بر ساختار و رفتار ويروس خواهد گذاشت.

ناگفته نماند وضعيت از اين هم پيچيده‌تر است. استفن گلدشتاين ويروس‌شناس دانشگاه يوتا است كه تكامل ويروس‌هاي كرونا را مطالعه مي‌كند. او مي‌گويد: «جهش‌ها به‌تنهايي رخ نمي‌دهند؛ بلكه در تركيب با يكديگر رخ مي‌دهند.» بنابراين، جهشي واحد در مكاني از ژنوم ممكن است به‌تنهايي قدرت انتقال ويروس را افزايش ندهد؛ اما در‌صورت جفت‌شدن با جهش ديگري مي‌تواند موجب افزايش قدرت انتقال ويروس شود. گلدشتاين مي‌افزايد: «تعداد تركيبات احتمالي بسيار زياد است و آن‌قدر پيچيدگي دارد كه فراتر از ظرفيت درك ما است.»

گلدشتاين درباره گونه آلفا مي‌گويد يك جهش وجود دارد (تغييري در پروتئين اسپايك ويروس) كه احتمالا به ويروس اجازه مي‌دهد محكم‌تر به سلول‌هاي انسان متصل شود. او مي‌گويد: «آيا اين جهش علت واگيردارتربودن گونه آلفا است؟ واقعا نمي‌دانيم؛ زيرا آلفا جهش‌هاي ديگري نيز دارد و نمي‌توانيم درك كنيم كه هريك به‌تنهايي چه كاري انجام مي‌دهند، چه برسد كه بخواهيم آن‌ها را در تركيب با هم مطالعه كنيم.»

اين‌ها پيچيدگي‌هايي هستند كه موجب مي‌شود برخي ويروس‌شناسان دربرابر كارشان احساس ترس كنند. از يك انديشه متخصصين، ويروس به‌قدري ساده است كه براساس برخي تعريف‌ها حتي زنده نيست؛ ولي درواقع، پيچيدگي‌هاي بي‌شماري دارد و به‌قدري پيچيده است كه حتي آنچه درباره يك گونه آموخته‌ايم، ممكن است درباره ديگري صدق نكند. دلتا درمقايسه‌با آلفا انتقال‌‌پذيرتر است؛ اما هيچ‌يك از جهش‌هاي اصلي اين دو با هم يكسان نيست. اين مسئله باعث مي‌شود كه دانشمندان واقعا درك نكنند چرا قدرت انتقال گونه دلتا اين‌قدر زياد است.

ازانديشه متخصصين مسير تكامل ويروس، چند بُعد متفاوت، اما داراي هم‌پوشاني وجود دارد:

• قدرت انتقال ويروس، يعني توانايي ويروس براي اينكه به‌طور متوسط افراد بيشتري را آلوده كند.
• بيماري‌زايي كه به‌شدت علائم ناشي از كوويد ۱۹ اشاره مي‌كند. هنوز مشخص نيست كه آيا گونه دلتا يا گونه‌هاي ديگر درمقايسه‌با سويه‌هاي اوليه قدرت بيماري‌زايي بيشتري داشته باشد.
• فرار از سيستم ايمني است و زماني رخ مي‌دهد كه ويروس شروع به فرار از آنتي‌بادي‌ها و ديگر اجزاي سيستم ايمني مي‌كند كه سعي مي‌كنند آن را خنثي كنند. ويروس‌هايي كه اين خصوصيت را تكامل مي‌دهند، در آلوده‌كردن افرادي تا حدودي مي‌توانند موفق عمل كنند كه درجه‌اي از ايمني دارند.

حتي اگر پيش‌بيني تكامل آينده ويروس در اين زمينه‌ها غيرممكن باشد، دانشمندان براساس دانششان از شيوع‌هاي گذشته و اصول كلي تكامل مي‌توانند حدس‌هايي بزنند. آدام لورينگ، پزشك و ويروس‌شناس دانشكده پزشكي دانشگاه ميشيگان مي‌گويد:

چهارچوبي براي تفكر درباره اين موارد وجود دارد. آنچه نمي‌دانيم، اين است كه آن‌ها چقدر درباره ويروس كروناي جديد صدق مي‌كنند. يكي از چهارچوب‌ها اين است كه احتمالا حد زيادي براي ميزان بد‌شدن ويروس وجود دارد. ويروس احتمالا براي هميشه بدتر و بدتر نمي‌شود.

نش روچمن در مؤسسه ملي سلامت به مطالعه ژنوميك محاسباتي مشغول است. وي نيز مي‌گويد: «اگر قدرت انتقال يا بيماري‌زايي ويروس بسيار زياد شود، احتمالا خودش را از بين مي‌برد.» به‌عبارت‌ديگر، اگر ويروس كرونا هر فردي كه عفوني مي‌كند، بكشد يا اگر تمام انسان‌هاي روي زمين را آلوده كند و سيستم ايمني ما در مبارزه با آن بهتر شود، ميزبان جديدي براي عفونت نخواهد داشت. روچمن مي‌پرسد: «آيا ويروسي مي‌توان داشت كه بسيار بسيار عفوني و بسيار بسيار مرگ‌بار باشد. پاسخ احتمالا منفي است.»

بنابراين، خبر خوش اين است كه كوويد ۱۹ نمي‌تواند به‌طور نامحدود بدتر و بدتر شود؛ اما حد نهايي انتقال‌پذيري يا بيماري‌زايي چقدر است و چقدر با آن فاصله داريم؟ احتمالا حدس زده‌ايد: «كسي نمي‌داند.» در آغاز دنياگيري، هر مورد از كوويد ۱۹ به‌طور متوسط به دو يا سه مورد عفونت ديگر منجر مي‌شد. اين عدد سرايت پايه يا R0 ناميده مي‌شود. لورينگ تخمين مي‌زند كه عدد سرايت پايه گونه‌هاي جديد به چهار نزديك‌تر شده است. آيا كوويد ۱۹ مي‌تواند شبيه سرخك شود كه R0 آن غالب دوازده يا بيشتر تخمين زده مي‌شود؟ لورنيگ مي‌گويد: «عجيب است؛ ولي كسي چه مي‌داند.» اين ويروس احتمالا با بده‌بستان‌هاي تكاملي رو‌به‌رو است.

همچنين در آينده، ويروس مي‌تواند در فرار از دفاع ايمني ما بهتر عمل كند و به سمتي تكامل پيدا كند كه از تشخيص و تخريب سيستم ايمني ما در امان بماند. پژوهشگران مشاهده كرده‌اند كه ويروس‌هاي كروناي ديگر كه موجب سرماخوردگي مي‌شوند، در طول زمان اين كار را انجام مي‌دهند.

برخي از گونه‌ها هم‌اكنون هم تا حدي فرار از ايمني را نشان مي‌دهند. در آينده موارد بيشتري از اين نوع را مي‌توانيم شاهد باشيم؛ البته در پاسخ به فرار ايمني، دانشمندان مي‌توانند واكسن‌ها را به‌روزرساني كنند تا سيستم ايمني ما آماده مبارزه با گونه‌هاي جديد شود. باين‌همه، در اينجا هم مي‌تواند بده‌بستاني وجود داشته باشد. روچمن مي‌گويد اين احتمال وجود دارد جهش‌هايي كه به افزايش قدرت فرار از سيستم ايمني منجر مي‌شوند، موجب شوند از شدت عفوني‌بودن ويروس كم شود.

اين توانايي با پروتئين اسپايك ارتباط دارد كه نه‌تنها به سلول‌هاي انسان متصل مي‌شود؛ بلكه به‌عنوان بخشي از ويروس عمل مي‌كند كه سيستم ايمني ياد مي‌گيرد آن را شناسايي كند. اگر پروتئين اسپايك به‌‌گونه‌اي تغيير كند تا سلول‌هاي ايمني را فريب دهد، ممكن است توانايي اتصال آن به سلول‌ها كمتر شود؛ البته اين مسئله را هم بايد در رويدادهاي آينده ديد و اين پيش‌بيني قطعي نيست.

آيا چيزي وجود دارد كه بتوانيم آن را پيش‌بيني كنيم؟ يكي از جنبه‌هايي كه لورينگ طبق مطالعه دنياگيري‌هاي گذشته به آن اشاره مي‌كند، اين است كه نرخ تغيير ويروس بايد با گذشت زمان كُند شود. او مي‌گويد در ويروس پاندميك جديد در آغاز دستيابي به موفقيت‌هاي بزرگ راحت‌تر است و اين دستاوردها ازانديشه متخصصين تكاملي مواردي هستند كه راحت‌تر به‌دست مي‌آيند؛ اما اين كُندشدن معمولا در بازه چند‌ساله رخ مي‌دهد و نه چند ماه. او مي‌افزايد:

داده‌هايي از دنياگيري آنفلوانزاي H1N1 سال ۲۰۰۹ وجود دارد كه نشان مي‌دهد ويروس در چند سال اول به‌سرعت تكامل پيدا كرد و سپس سرعت تكامل آن درمقايسه‌با ابتداي دنياگيري كم شد. سه سال ديگر، انتظار نمي‌رود كوويد همچنان بتواند پيشرفت‌هاي درخورتوجهي در انتقال‌پذيري به‌دست آورد.

يكي ديگر از پيش‌بيني‌هاي مطمئن‌تر اين است كه نحوه انتقال ويروس سارس‌كوويد ۲ تغيير چشمگيري نخواهد كرد. درحال‌حاضر، اين ويروس نوعي ويروس تنفسي است و وقتي افرادي كه نزديك هم هستند، نفس مي‌كشند، صحبت مي‌كنند، فرياد مي‌زنند، آواز مي‌خوانند و... منتقل مي‌شود. دبينك مي‌گويد: «اگر ويروس سرماخوردگي را در انديشه متخصصين بگيريد، نگران نيستيد كه راه انتقال ويروس تغيير كند و مثلا از راه رابطه جنسي منتقل شود. به‌همين‌ترتيب، ويروس كروناي جديدي نيز از اين انديشه متخصصين دچار تغيير نخواهد شد.» لورينگ هم با اين موضوع موافق است. او مي‌گويد: «فكر نمي‌كنم مسير انتقال آن تغيير كند.»

به‌گفته دانشمندان، تمام تغييرات تكاملي احتمالا مربوط به ميزان خواهند بود و نه نوع؛ بنابراين، قدرت انتقال ويروس مي‌تواند بيشتر يا كمتر شود؛ ولي به ويروس كاملا متفاوتي تبديل نمي‌شود كه روش انتقال جديدي داشته باشد. درحالي‌كه به‌روشني نمي‌دانيم چه گونه‌هاي جديد و نگران‌كننده‌اي از ويروس كرونا مي‌تواند در انتظار ما باشد، مي‌دانيم چگونه از وقوع بدترين رويدادها پيشگيري كنيم.

هرچه دنياگيري بيشتر طول بكشد، احتمال بيشتري براي تكامل ويروس وجود دارد. بايد واكسيناسيون مردم را ادامه دهيم. اين كار نه‌تنها سرعت انتشار را كاهش مي‌دهد؛ بلكه تعداد ميزبان‌هايي را نيز كاهش مي‌دهد كه ويروس مي‌تواند درون آن‌ها تكامل پيدا كند. درحال‌حاضر، واكسن‌هاي موجود در آمريكا دربرابر گونه‌ها مؤثر هستند. اين احتمال وجود دارد كه ويروس كرونا در آينده به‌شكلي تكامل پيدا كند كه واكسن‌ها اثر كمتري روي آن بگذارند. باوجوداين، با واكسيناسيون گسترده مردم در سراسر جهان، احتمال وقوع اين رويدادها را كاهش مي‌دهيم.

درحالي‌كه آگاهي از ناشناخته‌هايي كه درباره ويروس كرونا و پيش‌بيني آينده وجود دارد، تا حدودي نااميدكننده است، خبر خوش ديگري نيز وجود دارد: سارس‌كوويد ۲ ويروسي است كه بيش از هر ويروسي در تاريخ علم روي آن مطالعه شده است؛ به‌گونه‌اي كه دانشمندان از زمان آغاز دنياگيري تمام حركت‌هاي تكاملي آن را دنبال كرده‌اند. لورينگ مي‌گويد:

اين كار در مقياسي بي‌سابقه انجام شده است. با استفاده از اين ميزان اطلاعات، پژوهشگران درك بهتري از نحوه تكامل ويروس به‌دست مي‌آورند؛ ازاين‌رو در آينده، به‌‌دليل كارهايي كه اكنون انجام مي‌شود، ممكن است بتوانيم تكامل ويروس‌ها را كمي بهتر پيش‌بيني كنيم.