پروژه متن باز ۲۰ ساله شد: تاريخچه‌اي از شكل‌گيري تا تأثير بر دنياي فناوري
حدود ۲۰ سال پيش، نت‌اسكيپ (Netscape) تحت تأثير رساله‌اي در مورد لينوكس و توسعه نرم‌افزار آزاد، كد منبع مرورگر وب خود يعني Netscape Communicator را براي عموم عرضه كرد. اين حركت در نوع خود بي‌سابقه بود. اين شركت سهامي عام كه بر اساس گزارش‌ها، در آن زمان وضع مالي مناسبي نداشت، عنوان كرد كه منبع محصول خود را در اختيار متفكران، متخصصان و همه كنجكاوان سيري‌ناپذير حوزه فناوري قرار خواهد داد. پس از گذشت چندين روز از اين اقدام، گروهي از توسعه‌دهندگان نرم‌افزاري براي پاسخ دادن به سؤالي كليدي گرد هم آمدند. مناسب‌ترين نام براي اين حركت نت‌اسكيپ چيست؟ طي چندين گفت‌وگوي طولاني و تماس‌هاي متعدد با اين شركت، بالاخره جواب اين سؤال مشخص شد.
اين چنين بود كه ۲۰ سال پيش عبارت متن باز (Open Source) متولد شد. كمي پس از آن سازمان پيشگامان متن باز (OSI) تأسيس شد و يكي از مؤسسان آن به نام بروس پرنز، دستورالعمل‌هاي نرم‌افزار آزاد را كه براي توزيعي از لينوكس دبيان نوشته بود، به‌عنوان مرجع رسمي تعريف متن باز قرار داد.
به شكل تدريجي در دهه‌هاي بعد، نرم‌افزار و كدهاي متن باز به‌گونه‌اي جدايي ناپذير در تار و پود زندگي ديجيتال ما تنيده شدند. اين در حالي است كه در بسياري موارد، متخصصان حتي از وجود چنين كدهايي آگاه نيستند؛ البته برنامه‌هاي متن بازي مانند LibreOffice يا GIMP نيز وجود دارند كه به‌عنوان جايگزيني براي نرم‌افزارهاي گران‌ارزش در كانون توجهات قرار دارند. لينوكس هم توانسته است با پيشرفت قابل توجهي، به پلتفرم مورد علاقه بسياري از كسب‌وكارهاي مختلف در جهان تبديل شود. چنين مواردي در كنار ايجاد موقعيت همكاري و همچنين توسعه نرم‌افزارهايي ارزشمند توسط افرادي با سطوح مختلف از مهارت، ارزش متن باز را به‌وضوح نمايان مي‌سازد.
اما بسياري از متخصصاني كه از موبايل‌هاي اندرويد استفاده مي‌كنند، شايد به بنيان متن باز نرم‌افزاري كه هر روز از آن استفاده مي‌كنند، حتي فكر نكنند. اين مورد براي افرادي كه از مرورگرهاي وب مبتني بر WebKit، مانند سافاري استفاده مي‌كنند نيز صادق است. گستره نفوذ متن باز امروزه از حد تصور خارج است؛ اما اكنون كه سازمان پيشگامان متن باز ۲۰ سالگي آن را جشن مي‌گيرد بايد به خاطر داشت كه اوضاع هميشه به اين شكل نبوده است.
نرم‌افزار آزاد شامل مفهوم نرم‌افزار رايگان نمي‌شود و منظور از آزاد در اينجا صرفا محدود به معني كلمه آزادي است
بايد خاطر نشان كرد كه نرم‌افزار آزاد پديده جديدي نيست و چنين موضوعي ريشه در فرهنگ كامپيوتر محور دهه هفتاد ميلادي دارد. نرم‌افزار آزاد به شكل رسمي در دهه هشتاد ميلادي توسط ريچارد استالمن (برنامه‌نويس و هكر معروف) معرفي و بيانيه او در مورد سيستم عامل گنو تدوين شد. قرار بود گنو كاملا با سيستم عامل يونيكس سازگار باشد و براي افرادي كه به آن نياز دارند يا قصد شخصي سازي آن را براي اهداف خاص خود در انديشه متخصصين مي‌گيرند به شكل آزادانه در دسترس باشد. نتايج حركت نرم‌افزار آزاد پاسخ به نيازهاي بازار نبود؛ بلكه بيشتر تلاش‌هايي ايدئولوژيك بود براي تحقق اين طرز فكر كه متخصصان بايد قادر باشند از نرم‌افزاري استفاده كنند يا تغييرات دلخواه خود را در آن ايجاد كنند و هر زمان بخواهند اين نرم‌افزار را به اشتراك بگذارند و چنين حقوقي بايد براي همه متخصصان به شكل يكسان وجود داشته باشد. لازم به ذكر است كه اين تعريف از نرم‌افزار آزاد شامل مفهوم نرم‌افزار رايگان نمي‌شود و منظور از آزاد در اينجا صرفا محدود به معني كلمه آزادي است.
زماني كه اصطلاح متن باز پا به عرصه گذاشت، پروژه‌هاي آزاد مختلفي نظير لينوكس از طرف افراد زيادي مورد پذيرش قرار گرفته بودند. مسئله اينجا است كه زماني كه متن باز پا به عرصه گذاشت، هدف آن كاهش فاصله‌ي نرم‌افزارهاي آزاد و شركت‌هاي جريان اصلي دخيل در كسب‌وكارهاي فناوري بود. اريك ريموند (نويسنده رساله نت‌اسكيپ) در يادداشتي با عنوان «خداحافظ نرم‌افزار آزاد، سلام متن باز» اشاره مي‌كند كه گيج‌كننده بودن عنوان نرم‌افزار آزاد، باعث ايجاد نگراني در ميان شركت‌هاي توليد كننده نرم‌افزار در آن زمان شده بود.
ريموند در ادامه مي‌افزايد: «ما بايد به شكل فعال اقدام به جذب افراد جديد به سمت ايده متن باز كنيم و رويكردي كه باعث فاصله گرفتن متخصصان و شركت‌ها از ما شود به نفعمان نيست. امروزه شانس اين وجود دارد كه بدون كوتاه آمدن از ايده‌ها و تعهدمان به پيشرفت و برتري متخصص، از راه مشاركت با شركت‌هاي جريان اصلي فناوري، دستاوردهاي بزرگي داشته باشيم.»
هنگامي كه سازمان پيشگامان متن باز به‌طور رسمي شكل گرفت، انگيزه اصلي آن ايجاد نرم‌افزارهايي كه آزادانه در دسترس باشند يا نرم‌افزارهاي قابل شخصي‌سازي و تغيير يا نرم‌افزارهايي مورد پسند شركت‌هاي تجاري توسعه‌دهنده‌ي محصولات نرم‌افزاري نبود؛ بلكه انگيزه اصلي مورد پسند بودن نرم‌افزارها براي تمامي متخصصان بود. آن‌ها قصد داشتند ثابت كنند كه چنين نرم‌افزارهايي جايگزيني قابل اعتماد و حتي در مواردي افزونه‌اي ارزشمند براي نرم‌افزارهاي مالكيتي هستند.
طي سال‌هاي اخير، ميان هواداران استالمن و تفكر خاص او در مورد نرم‌افزار آزاد و افرادي مانند اعضاي سازمان پيشگامان متن باز كه تمايل بيشتري به عملكردي بازارمحور دارند، تنش‌هايي به‌وجود آمده است و تا به امروز نيز اين اختلاف انديشه متخصصينها پابرجا هستند. با اين حال كمتر كسي پيدا مي‌شود كه در مقابل تأثيرات گسترده و دست‌آوردهاي ارزشمندي كه نرم‌افزارهاي متن باز براي ما به ارمغان آورده‌اند مخالفتي نشان دهد. امروزه نرم‌افزارهاي متن باز ابزارهايي به وجود آورده‌اند كه قطعا ۲۰ سال پيش تصور آن‌ها را نمي‌كرديم. نرم‌افزارهاي متن باز بنيان بسياري از فناوري‌هاي امروزي را تشكيل داده‌اند و با ورود به دهه سوم عمرشان، مسلما در آينده هم ايده‌ها و نگرش‌هاي جديدي وارد زندگي انسان‌ها خواهند كرد.
هم انديشي ها