كشف بزرگترين و قديميترين بناي تاريخي ماياها
قرنهاي متمادي، فرهنگ ماياها دولتشهرهايي در سرتاسر مكزيك و گواتمالا و بليز ايجاد كرد؛ اما ما تازه متوجه اين موضوع شدهايم كه تمدن ماياها چقدر وسيع بوده است و كشاورزان و مهندسان مايا چقدر مناظر آمريكاي ميانه را بازسازي كردهاند. در چند سال گذشته، ليدار (نوعي فناوري سنجش از دور) مانديشه متخصصينهي باستاني پنهان زير پوشش گياهي و ويژگيهايي را نمايان كرده كه براي تشخيص از زمين بسيار بزرگ است. آگوادا متخصصكس يكي از اين آثار تاريخي است. تاكشي اينوماتا، باستانشناس دانشگاه آريزونا و همكارانش در مقالهي خود نوشتند: «تشخيص بناي افقي در اين مقياس، از سطح زمين دشوار است».
سكوي خاكي كشفشده ۱/۴ كيلومتر طول و ۱۰ تا ۱۵ متر ارتفاع دارد و گذرگاههاي خاكي برجسته آن را به سكوهاي كوچكتر مجاور متصل ميكند. براساس كاوشهاي انجامشده در اين محل، اين بنا بهعنوان مركز تشريفاتي استفاده ميشده است. اينوماتا توضيح داد:
اين منطقه منطقهاي توسعهيافته است و جنگل نيست. مردم در اينجا زندگي ميكنند؛ اما اين مكان بهدليل مسطح و بزرگ بودن ناشناخته مانده بود. اين درست مانند مانديشه متخصصينهاي طبيعي بهانديشه متخصصين ميرسد؛ اما با ليدار، با ظاهر كاملا برنامهريزيشدهاي نمايان ميشود.
پژوهشگران ابتدا در مجموعهاي از تصاوير داراي وضوح پايين ليدار كه بهوسيلهي دولت مكزيك جمعآوري شده بود، متوجه سكو شدند و سپس با مطالعههاي با وضوح بالاتر و سپس كاوش در اين محل كار خود را دنبال كردند. درنتيجهي مطالعه با استفاده از ليدار، ۲۱ سكوي تاريخي ديگر نيز پيدا شد كه در گروههايي در اطراف منطقه جمع شده بودند. اما آگوادا متخصصكس از همه بزرگتر است و درواقع بزرگترين سازهي واحد ماياها است كه باستانشناسان تا به حال آن را كشف كردهاند.
براي ساخت سكوي مذكور به حدود ۳/۲ تا ۴/۳ ميليون مترمكعب خشت و خاك نياز بوده است. اين حجمي بزرگتر از حجم اهرام معروفي است كه قرنها بعد در جريان دورهاي معروف به دوران كلاسيك ماياها ساخته شد. همچنين، اين بنا بسيار قديميتر از بناهاي ديگر ماياها و آنقدر قديمي است كه نشان دهد ماياها خيلي زودتر از تصور باستانشناسان، باهم روي پروژههاي بزرگ ساختماني كار ميكردند. براساس تاريخهاي راديوكربنِ قطعات زغال چوبي كه با لايههاي خاك تشكيلدهندهي سكو مخلوط شده است، مردم حدود هزار سال پيشازميلاد شروع به ساخت آگوادا متخصصكس كردند. اگرچه اينوماتا و همكارانش نميتوانند اين ايده را رد كنند كه ممكن است ساخت آن حتي زودتر آغاز شده باشد.
انقلاب نوسنگي در جهان جديد
يافتههاي حاصل از اين كاوشها موجب شگفتي پژوهشگران شد؛ زيرا بيشتر شواهد تا به اينجا ظاهرا نشان ميدادند حدود هزار سال پيشازميلاد، مردم در دشت ماياها تازه شروع به سكونت در دهكدههاي كوچك كردند و در اين سكونتگاهها آنها عمدتا وابسته به ذرت بودند كه اجداد آنها هزاران سال پيشتر آن را اهلي كرده بودند. همچنين، آنها شروع به استفاده از سفالگري كردند. كل فرايند بسيار شبيه چيزي است كه باستانشناساني كه ديگر بخشهاي جهان را مطالعه ميكنند، آن را «انقلاب نوسنگي» مينامند، با اين تفاوت كه ماياها هزار سال قبل از اينكه تصميم بگيرند مستقر شوند و كل سبك زندگي را براساس آن پايهگذاري كنند، بهمدت هزار سال به كشت ذرت مشغول بودند.
طبق آنچه پژوهشگران تعيين كرده بودند، چندين قرن ديگر، يعني تا حدود ۳۵۰ سال پيشازميلاد طول كشيد تا روستاهاي اوليهي ماياها به شكل دولتشهرهاي بزرگ دوران كلاسيك بههم پيوندند. اينها مراكز سياسي و اقتصادي و تشريفاتي بودند كه بر زمينهاي كشاورزي و جوامع كوچكتر اطراف غلبه كردند و زير فرمانروايي طبقات برتر و اهرام بلند قرار داشتند. طبق تصور ما، پيشازآن كسي مجال سازماندهي نيروي كار و منابع كافي را براي آغاز ساخت بناهاي تاريخي در دشتهاي ماياها پيدا نكرده بود.
آگوادا متخصصكس حكايت ديگري ميگويد. مردم قبل از آغاز ساختوساز براي مدتي در آن مكان زندگي ميكردند. اينوماتا و همكارانش آثاري از سفال و استخوان و پوسته را بر بلندي سنگ بستر زير خود سكوي خاكي پيدا كردهاند كه قدمت آنها به ۱،۲۵۰ تا ۱،۰۵۰ سال پيشازميلاد برميگردد. آنها اولين مرحلهي ساخت را حدود هزار سال پيشازميلاد آغاز كردند. باستانشناسان نوشتند: «رس و ديگر خاكهاي داراي رنگهاي مختلف در چندين لايه قرار داده شده بودند و هريك از لايهها الگوهاي افقي همچون تخته شطرنج را تشكيل ميدادند.»
مردم آگوادا متخصصكس براي رساندن سكو به ارتفاع نهايي، اين فرايند را حداقل يكبار در ۲۰۰ سال بعدي تكرار كردند. عمليات ساخت بنا حدود ۸۰۰ سال پيشازميلاد متوقف شد و بهانديشه متخصصين ميرسد كه تا ۷۵۰ سال پيشازميلاد اين مكان متروكه شده باشد. شواهدي وجود دارد كه نشان ميدهد گروههاي كوچكي از مردم چندينبار در چند قرن بعد به اين مكان بازگشتند؛ اما روزهاي اوج اين بنا بازنگشت. بهعبارتديگر، آگوادا متخصصكس مدتها پيش از ساخت اهرام دوران كلاسيك توانسته بود پروژههاي ساختوساز بزرگي را سازماندهي كند. آنها براي انجام اين كار بهوضوح نيروي انساني (براساس برآورد پژوهشگران، حداقل ۱۰ ميليون نفر در روز) سازماندهي و منابع داشتند؛ اما ممكن است سلسلهمراتب اجتماعي و سياسي زمان ساخت اهرام نداشته باشند.
آگوادا متخصصكس در لبهي غربي منطقهاي واقع شده است كه بهعنوان دشت ماياها شناخته ميشود؛ اما همچنين بسيار نزديك به موطن مردمان اولمك است كه سكوهاي خاكي بسيار مشابهي را قرنها پيش از ظهور تمدن ماياها ساختند. براساس تاريخگذاري راديوكربن، قدمت آگوادا متخصصكس تقريبا مانند قدمت چندين محوطهي بزرگ اولمك است؛ اما درحاليكه محوطههاي اولمكها اغلب مجسمههاي سنگي بزرگي از حاكمان دارد، آگوادا متخصصكس چنين سازههايي ندارد. اين امر ممكن است بدانمعنا باشد كه جوامع اولمك درحدود ۱،۰۰۰ تا ۸۰۰ سال پيشازميلاد، درمقايسهبا جوامع مايا ساختار سلسلهمراتبي بسيار بيشتري داشتند.
اگر اينوماتا و همكارانش درست بگويند، اين موضوع ممكن است به اين معنا باشد كه ماياها اولين و بزرگترين پروژههاي بناي خود را بهصورت همگاني ساختهاند. ممكن است اين بناي عظيم راهي براي برخورد با تغييراتي بوده باشد كه با سبك زندگي روستايي همراه بوده است. پژوهشگران نوشتند:
در شرايط اجتماعي بهسرعت در حال تغيير، بسياري از ساكنان منطقه ممكن است بهطور فعالانه و بدون اجبار افراد قدرتمند، براي ساخت مكانهاي جديدي براي اجتماع باهم مشاركت كرده باشند.
اينوماتا و همكارانش آثاري از فضاهاي واقعي زندگي نظير سكوهاي كوچكتر كه در آن مردم خانههاي خود را ساخته باشند، در آگوادا متخصصكس پيدا نكردند. شايد مردماني كه اين بنا را ساختند، درواقع در آن زمان سبك زندگي سيارتري داشتند؛ اما آنها گردهم آمدند تا ميليونها مترمعكب خاك را جابهجا كنند و سكويي بزرگ بسازند.
نتايج اين مطالعه در مجلهي Nature گزارش شده است.
هم انديشي ها