تكامل ويروس كرونا مي‌تواند واكسن‌ كوويد ۱۹ را ضعيف كند

اولين داروي ضد HIV، بيماران درحال مرگ را به زندگي بازگرداند؛ اما همان‌طور كه پزشكان هيجان‌زده براي رساندن داروي معجزه‌آسا به بيماران جديد عجله مي‌كردند، اين معجزه ناپديد شد. در تمامي بيماران، اين دارو فقط براي مدتي مؤثر بود و مشخص شد كه دارو در زمينه‌ي از بين ‌بردن ويروس بسيار خوب است؛ اما ويروس در ايجاد مقاومت در برابر آن بهتر عمل مي‌كند. يك جهش در ماده‌ي ژنتيكي ويروس مانع ‌از تأثير دارو مي‌شد و ويروس‌هاي جهش‌يافته مي‌توانستند با وجود دارو، به‌شدت تكثير شوند و بيماران را دوباره بيمار كنند. يك دهه‌ي ديگر طول كشيد تا دانشمندان درمان‌هايي پيدا كردند كه در برابر تكامل ويروس مقاوم بودند.

آيا ممكن است در مورد واكسن كوويد ۱۹ همين اتفاق رخ دهد؟ آيا ممكن است واكسني كه در كارآزمايي‌هاي اوليه ايمن و مؤثر است، به ‌علت اينكه ويروس روشي براي مقابله با آن تكامل مي‌دهد، با شكست رو‌به‌رو شود؟

پژوهشگران متخصص ميكروبيولوژي تكاملي كه نوعي ويروس طيور را مورد مطالعه قرار داده‌اند كه در برابر دو واكسن مختلف مقاومت حاصل كرده، مي‌گويند چنين پيامدي امكان‌پذير است. آن‌ها همچنين مي‌گويند روش‌هايي براي جلوگيري از اين اتفاق وجود دارد. واكسن‌هاي كوويد ۱۹ ممكن است شكست بخورند؛ اما اگر ويژگي‌هاي خاصي داشته باشند، چنين اتفاقي پيش نخواهد آمد.

در بيشتر موارد، انسان خوش‌شانس بوده است: بيشتر واكسن‌هاي انساني بر اثر تكامل ميكروبي تضعيف نشده‌اند. براي مثال، ويروس آبله ريشه‌كن شد؛ زيرا هرگز راهي براي تكامل و غلبه بر واكسن آبله پيدا نكرد و هيچ سويه‌اي از ويروس سرخك تاكنون ظاهر نشده است كه بتواند در برابر ايمني ناشي از واكسن سرخك مقاومت كند. اما يك استثنا وجود دارد. نوعي باكتري‌ كه موجب ذات‌الريه مي‌شود، توانست در برابر واكسن مقاومت كسب كند. ساخت و جايگزيني آن واكسن با واكسن ديگر هزينه‌بر و وقت‌گير بود و از زمان پيدايش سويه‌هاي مقاوم تا صدور مجوز واكسن جديد، ۷ سال طول كشيد.

در مورد واكسن‌هاي انساني تاكنون شكست ديگري پيش نيامده است؛ اما شواهدي وجود دارد كه نشان مي‌دهد ويروس‌ها، باكتري‌ها و انگل‌ها در پاسخ به واكسيناسيون مي‌توانند تكامل پيدا كنند. جهش‌هاي فرار كه مي‌توانند از ايمني حاصل از واكسن فرار كنند، به‌طور منظم در ميكروب‌هاي عامل هپاتيت B و سياه‌سرفه ديده مي‌شوند.

براي برخي بيماري‌هاي انساني مانند مالاريا، تريپانواخبار تخصصيياز، آنفلوانزا و ايدز، ساخت واكسن دشوار يا غير ممكن بوده است؛ زيرا ميكروب‌هايي كه موجب اين بيماري‌ها مي‌شوند، با سرعت تكامل پيدا مي‌كنند. در محيط‌هاي كشاورزي، واكسن‌هاي حيواني غالبا به‌ علت تكامل ويروسي تضعيف مي‌شوند.

اگر SARS-CoV-2 در پاسخ به واكسن كوويد تكامل پيدا كند، در چندين جهت مي‌تواند حركت كند. واضح‌ترين مورد چيزي است كه در مورد ويروس آنفلوانزا رخ مي‌دهد. ايمني زماني عمل مي‌كند كه آنتي‌بادي‌ها يا سلول‌هاي ايمني به مولكول‌هاي روي سطح ويروس متصل مي‌شوند. اگر به‌واسطه‌ي جهش، مولكول‌هاي روي سطح ويروس تغيير كنند، آنتي‌بادي‌ها نمي‌توانند مانند قبل اتصال محكمي با ويروس برقرار كنند و ويروس قادر به فرار است. اين فرايند توضيح مي‌دهد كه چرا بايد هر سال واكسن آنفلوانزا را به‌روزرساني كرد. اگر اين اتفاق بيفتد، واكسن كوويد ۱۹ نيز بايد مرتبا به‌روزرساني شود.

راه خطرناك‌تر آن است كه ويروس در مسيري تكامل پيدا كند كه سرعت تكثير آن بيشتر از ايمني حاصل از واكسن شود. استراتژي ديگر آن است كه ويروس سيستم ايمني را مورد هدف بگيرد و ايمني ناشي ‌از واكسن را كاهش دهد. بسياري از ميكروب‌ها به‌ علت ايجاد اختلال در سيستم ايمني مي‌توانند درون بدن انسان باقي بمانند. اگر SARS-CoV-2 بتواند تاحدي ايمني انسان را از كار بيندازد، واكسن كوويد مي‌تواند به نفع جهش‌هايي عمل كند كه اين كار را بهتر انجام مي‌دهند.

قبل از آمدن كوويد، گروهي از پژوهشگران واكسن‌هايي كه در برابر تكامل عامل بيماري‌زا مقاوم هستند، با واكسن‌هايي كه بر اثر تكامل عامل بيماري‌زا ضعيف شده بودند، مقايسه كردند. مشخص شد واكسن‌هايي كه در برابر تكامل كاملا مقاوم هستند، سه ويژگي دارند. نخست اينكه آن‌ها در سركوب تكثير ويروس بسيار مؤثر هستند. اين امر انتقال بيشتر را متوقف مي‌كند؛ اگر تكثيري در كار نباشد، انتقال و تكاملي در كار نيست.

دوم، واكسن‌هاي مقاوم در برابر تكامل موجب ايجاد پاسخ‌هاي ايمني مي‌شوند كه به‌طور هم‌زمان به قسمت‌هاي مختلف ويروس حمله مي‌كنند. جهش و فرار از مورد هدف قرار گرفتن براي يك قسمت از ويروس آسان است. اما اگر به‌طور هم‌زمان به بخش‌هاي زيادي از ويروس حمله شود، براي فرار از ايمني لازم است جهش‌هاي مختلفي به‌طور هم‌زمان رخ دهد كه تقريبا غير ممكن است. اين مسئله قبلا در آزمايشگاه براي SARS-CoV-2 نشان داده شده است. در آنجا، ويروس سريعا در برابر آنتي‌بادي‌هايي كه يك مكان را هدف قرار مي‌دادند، تكامل پيدا مي‌كرد؛ اما دستيابي به مقاومت در برابر تركيبي از آنتي‌بادي‌ها كه چندين مكان مختلف را هدف قرار مي‌دادند، براي ويروس دشوار بود.

سوم، واكسن‌هاي مقاوم در برابر تكامل، در برابر تمام سويه‌هاي در گردش محافظت مي‌كنند؛ به‌طوري كه با حذف رقبا، هيچ‌يك از سويه‌هاي ديگر نمي‌تواند خلأ را پر كنند.

حدود ۲۰۰ كانديداي واكسن كوويد در مراحل مختلف ساخت قرار دارند. هنوز خيلي زود است كه بدانيم چند مورد از آن‌ها داراي اين ويژگي‌هاي ضد تكامل هستند.

خوشبختانه نيازي نيست منتظر بمانيم تا واكسن تأييدشده‌اي شكست بخورد و متوجه اين مسئله شويم. كمي تلاش اضافه در جريان كارآزمايي‌هاي واكسن مي‌تواند مشخص كند كه آيا واكسن در برابر تكامل مقاوم است يا نه. دانشمندان مي‌توانند با نمونه‌گيري از افرادي كه واكسن آزمايشي را دريافت كرده‌اند، بگويند ويروس تا چه حدي سركوب شده است. ازطريق تجزيه‌و‌تحليل ژنوم هرگونه ويروس در افراد واكسينه‌شده، ممكن است بتوان فرار تكاملي را در عمل مشاهده كرد. همچنين با گرفتن خون از افرادي كه واكسن را دريافت كرده‌اند، مي‌توانيم در آزمايشگاه مطالعه كنيم چه تعداد از مكان‌هاي ويروس يا ايمني حاصل از واكسن مورد حمله قرار مي‌گيرد.

آشكار است كه جهان به واكسن‌ كوويد نياز دارد. متخصص كارشناسان مي‌گويند بايد واكسن‌هايي را دنبال كنيم كه در برابر تكامل ويروس مقاومت داشته باشند. احتمالا بسياري از واكسن‌هاي درحال‌ساخت كوويد ۱۹ داراي اين ويژگي خواهند بود. ما بايد واكسن‌هايي كه در كارآزمايي‌هاي باليني قرار دارند، از اين انديشه متخصصين نيز مطالعه و مواردي را انتخاب كنيم كه عملكرد آن‌ها پايدار است. واكسن‌هايي كه فقط تسكين موقتي حاصل مي‌كنند، مردم را در برابر ويروس آسيب‌پذير مي‌كنند و زمان و هزينه‌ي زيادي هدر مي‌دهند. همچنين اگر ويروس‌هايي تكامل يابند كه به‌طور هم‌زمان در برابر چندين واكسن مقاوم باشند، ممكن است واكسن‌هاي ديگر را نيز بي‌اثر كنند.

امروزه جهان داراي پشه‌ها و آفات زراعي مقاوم در برابر حشره‌كش، علف‌هاي هرز مقاوم در برابر علف‌كش و بحران مقاومت در برابر آنتي‌بيوتيك است و نيازي به تكرار تاريخ نيست.