قدمت عمل ايمن‌سازي به صدها سال پيش بازمي‌گردد. راهبان بودايي براي كسب ايمني دربرابر نيش مار، سم آن را مي‌نوشيدند و چيني‌ها در قرن ۱۷ آبله‌كوبي انجام مي‌دادند؛ يعني براي ايمن شدن دربرابر آبله، اندكي از عفونت آبله گاوي را ازطريق پوست وارد بدن خود مي‌كردند.
ادوارد جنر كه در غرب پايه‌گذار واكسيناسيون شناخته مي‌شود، در سال ۱۷۹۶ يك پسر ۱۳ ساله را با واكسن آبله گاوي مايه‌كوبي كرد و ايمني‌سازي عليه بيماري آبله را به ديگران نشان داد. در سال ۱۷۹۸، نخستين واكسن آبله ساخته شد. در قرن‌هاي ۱۸ و ۱۹، متخصصد سيستماتيك ايمني‌سازي جمعي دربرابر آبله، ميزان ريشه‌كني اين بيماري را در سال ۱۹۷۹ به اوج خود رساند.
آزمايش‌هاي لويي پاستور منجر به توسعه‌ي واكسن زنده ضعيف‌شده‌ي وبا و واكسن غيرفعال سياه‌زخم شد (به‌ترتيب در سال‌هاي ۱۸۹۷ و ۱۹۰۴). واكسن طاعون نيز در اواخر قرن ۱۹ ساخته شد. در فاصله‌ي سال‌هاي ۱۸۹۰ تا ۱۹۵۰، توسعه‌ي واكسنهاي ضد باكتري گسترش پيدا كرد و يكي از واكسن‌هايي كه در آن زمان ساخته شد، واكسن ب‌ث‌ژ (باسيل كالمت گوئرين) بود كه هنوز هم مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
در سال ۱۹۲۳، الكساندر گلني روشي را براي غيرفعال كردن سم كزار با استفاده از فرمالدهيد تكميل كرد. در سال ۱۹۲۶، از همين روش براي توسعه‌ي واكسني عليه اسهال استفاده شد. توسعه‌ي واكسن سياه‌سرفه بيشتر طول كشيد و يك واكسن سلولي كامل براي نخستين بار در آمريكا در سال ۱۹۴۸ مجوز دريافت كرد.
روش‌هاي كشت بافت ويروسي در سال‌هاي ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۵ توسعه پيدا كرد و منجر به ابداع واكسن غيرفعال فلج اطفال (سالك) و واكسن زنده ضعيف‌شده خوراكي فلج اطفال (سابين) شد. ايمني‌سازي گسترده دربرابر فلج اطفال، اين بيماري را از بسياري از كشورهاي جهان ريشه‌كن كرد. در ادامه، از سويه‌هاي ضعيف‌شده‌ي سرخك، اوريون و سرخچه براي توليد واكسن استفاده شد.
با وجود دستاوردهاي عظيم برنامه‌هاي ايمن‌سازي، هميشه برخي از گروه‌ها دربرابر واكسيناسيون مقاومت كرده‌اند. اواخر دهه‌ي ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، افزايش دعاوي قضايي مرتبط با واكسن‌ها موجب كاهش سودآوري توليد واكسن و كاهش شمار شركت‌هاي توليد‌كننده‌ي واكسن شد.
دو دهه‌ي گذشته، عصر متخصصد ژنتيك ملكولي و افزايش دانش در زمينه‌ي ايمونولوژي، ميكروبيولوژي و ژنوميك مورد استفاده در علم توليد واكسن بوده است. موفقيت‌هاي حاضر شامل توسعه‌ي واكسنهاي نوتركيب هپاتيت B، واكسن غيرسلولي سياه‌سرفه (كه به‌جاي كل سلول فقط تركيباتي از آن را دارد و احتمال بروز واكنش‌هاي منفي دربرابر آن بسيار كمتر است) و توسعه‌ي تكنيك‌هاي جديدي براي توليد واكسن آنفلوآنزاي فصلي است.
ژنتيك مولكولي، مسيري روشن بر علم واكسن گشوده است. ازجمله پيشرفت‌هاي مهم در اين زمينه، توسعه‌ي سيستم‌هاي جديد تحويل دارو (مانند واكسنهاي DNA، وكتورهاي ويروسي، واكسنهاي گياهي و فرمولاسيون‌هاي موضعي)، مواد كمكي جديد، توسعه‌ي واكسنهاي اثربخش سل و واكسنهاي محافظت‌كننده دربرابر سيتومگالوويروس (CMV)، ويروس هرپس سيمپلكس (HSV)، ويروس سين‌سيشيال تنفسي (RSV)، بيماري استافيلوكوك، استرپتوكوك، آنفلوآنزاي پاندمي، شيگلا، HIV و شيستوزميازيس بوده است. واكسنهاي درماني نيز ممكن است به‌زودي براي آلرژي‌ها، بيماري‌هاي خودايمني و اعتياد در دسترس قرار گيرد.
سيستم ايمني
سيستم ايمني، شبكه‌اي از سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌هايي است كه با هم كار مي‌كنند تا از بدن دربرابر اجرام مضر دفاع كنند. وقتي باكتري‌ها، ويروس‌ها و ديگر اجرام وارد بدن مي‌شوند، تكثير مي‌يابند و به بدن حمله مي‌كنند. اين تهاجم، عفونت ناميده مي‌شود و عفونت موجب بيماري مي‌شود. سيستم ايمني ازطريق مبارزه با اجرام مهاجم از بدن دربرابر بيماري محافظت مي‌كند.
سيستم ايمني هميشه در بدن درحال گشت‌زني است. وقتي به يك جرم مهاجم برخورد مي‌كند، به آن حمله مي‌كند. اين عمل، پاسخ ايمني نام دارد. در ابتدا سيستم ايمني هشدار مي‌دهد كه در قسمتي از بدن عفونتي رخ داده است. در ادامه، آنتي‌بادي‌هايي براي مقابله با عفونت توليد مي‌شوند. اين فرايند ممكن است چندين روز طول بكشد. آنتي‌بادي‌ها به اجرام حمله مي‌كنند و آن‌ها را از بين مي‌برند. پس از آن، سيستم ايمني، آن جرم را به‌خاطر مي‌سپرد. اگر جرم دوباره به بدن حمله كند، بدن آن را شناسايي مي‌كند و به‌سرعت آنتي‌بادي‌هاي مخصوص به‌سوي او مي‌فرستد؛ بنابراين فرد بيمار نخواهد شد. اين حفاظت عليه يك بيماري خاص، ايمني ناميده مي‌شود. در بسياري از موارد، ايمني به شرح گفته‌شده براي كل زندگي تداوم خواهد داشت.
نحوه‌ي عمل واكسن‌ها به چه صورت است؟
واكسن‌ها به شما كمك مي‌كنند بدون اينكه بيمار شويد، دربرابر آن بيماري مصونيت حاصل كنيد. واكسن‌ها از همان اجرام (يا بخش‌هايي از آن‌ها) ساخته مي‌شوند كه موجب بروز بيماري مي‌شوند. اما اجرام موجود در واكسن‌ها يا كشته مي‌شوند يا اينكه چنان ضعيف هستند كه قادر نيستند فرد را بيمار كنند. واكسنهاي حاوي اين اجرام كشته يا ضعيف‌شده، معمولا ازطريق تزريق وارد بدن مي‌شوند. در اين وضعيت، سيستم ايمني بدن به‌همان حالت مواجهه با خود بيماري، با توليد آنتي‌بادي‌ها درمقابل واكسن واكنش نشان مي‌دهد. اين آنتي‌بادي‌ها نيز مثل حالتي كه اجرام بيماري‌زا را نابود مي‌كنند، اجرام موجود در واكسن را از بين مي‌برند و اين براي آن‌ها يك تمرين يادگيريي است. آن‌ها در جريان خون باقي مي‌مانند و موجب مصونيت مي‌شوند. اگر شما درمعرض بيماري واقعي قرار گرفتيد، از شما محافظت خواهند كرد.
ايمني واكسن
واكسن‌ها بي‌خطر و مؤثر هستند. به‌علت اينكه ميليون‌ها نفر از افراد سالم ازجمله كودكان براي پيشگيري از بيماري‌هاي جدي اين واكسن‌ها را دريافت مي‌كنند، آن‌ها بايد از استانداردهاي ايمني بسيار بالايي برخوردار باشند. قبل از توصيه‌ي يك واكسن، اين واكسن در آزمايشگاه‌هاي مختلفي مورد آزمايش قرار مي‌گيرد. اين فرايند ممكن است سال‌ها طول بكشد. سازمان غذا و دارو از اطلاعات حاصل از اين آزمايش‌ها براي تصميم‌گيري درمورد اينكه آيا واكسن‌ها روي انسان آزمايش شود يا نه، استفاده مي‌كند. در جريان يك آزمايش باليني، واكسن روي افرادي كه داوطلب دريافت واكسن شده‌اند، مورد آزمايش قرار مي‌گيرد. آزمايش‌هاي باليني با ۲۰ تا ۱۰۰ شركت‌كننده آغاز مي‌شوند ولي درنهايت شامل هزاران فرد داوطلب خواهند شد. اين آزمايش‌ها چندين سال زمان مي‌برد و به سوالات مهمي نظير موارد زير پاسخ خواهد داد:
- آيا واكسن بي‌خطر است؟
- بهترين دوز واكسن چقدر است؟
- سيستم ايمني چگونه دربرابر واكسن واكنش نشان مي‌دهد؟
درطول اين روند، سازمان غذا و دارو با شركت توليد‌كننده‌ي واكسن همكاري نزديكي دارد تا بي‌خطر بودن و كارآمدي واكسن را ارزيابي كند. قبل از اينكه سازمان غذا و دارو مجوز استفاده از يك واكسن را صادر كند، بايد به تمام نگراني‌هاي مرتبط با واكسن پرداخته شود. وقتي يك واكسن تأييد شد، آزمايش‌ها همچنان ادامه دارد. شركتي كه آن واكسن‌ها را مي‌سازد، طي هر بار توليد واكسن، آن گروه از واكسنهاي توليدي را ازانديشه متخصصين موارد زير مورد آزمايش قرار مي‌دهد:
قدرت: آيا تأثير واكسن به اندازه‌ي مورد انتظار است؟
خلوص: آيا اجزايي كه درفرايند توليد واكسن مورد استفاده قرار گرفته‌اند، از محصول نهايي حذف شده‌اند؟
استريل بودن: آيا واكسن حاوي هيچ‌گونه جرم خارجي نيست؟
واكسن‌ها پس از اينكه براي عموم توصيه شدند، نيز تحت نظارت قرار مي‌گيرند: وقتي يك واكسن مجوز دريافت كرد و براي استفاده توصيه شد، سازمان‌هاي مختلف پزشكي، همچنان بي‌خطر بودن آن را تحت نظارت قرار مي‌دهند.
اثرات جانبي واكسن‌ها
بيشتر افراد داراي هيچ‌گونه اثر جانبي مرتبط با واكسن نيستند. عمده‌ي اثرات جانبي رايج مانند احساس درد و ناراحتي هنگام تزريق، معمولا خفيف هستند و سريعا ناپديد مي‌شوند. رايج‌ترين عوارض جانبي پس از واكسيناسيون شامل موراد زير مي‌شود:
- درد، تورم يا قرمزي درناحيه‌ي تزريق واكسن
- تب خفيف
- لرز
- احساس خستگي
- سردرد
- احساس درد عضلاني يا درد مفاصل
بيشتر عوارض جانبي شايع، نشانه‌ي اين هستند كه بدن براي ايجاد ايمني دربرابر اين بيماري آغاز به كار كرده است.
اثرات جانبي شديد واكسيناسيون
عوارض جانبي شديد ناشي از واكسن‌ها بسيار نادر هستند. براي مثال اگر يك ميليون دُوز از يك واكسن تزريق شود، فقط ۲-۱ فرد ممكن است دچار واكنش آلرژيك شوند. به‌خاطر داشته باشيد كه واكسينه شدن درمقايسه‌با كسب ايمني از راه ابتلا به بيماري بسيار بي‌خطرتر است.
برخي افراد تصور مي‌كنند درصورت عدم دريافت واكسن، با مصرف آب سالم و رعايت بهداشت مي‌توانند از بروز بيماري پيشگيري كنند، در حالي‌كه چنين موضوعي درست نيست. آب سالم و رعايت بهداشت شخصي و عمومي مي‌تواند از شدت انتشار برخي از ميكروب‌ها كم كند ولي ما كاملا از دست آن‌ها رها نمي‌شويم. برخي از بيماري‌ها به‌خصوص بيماري‌هاي تنفسي ازطريق هوا متتشر مي‌شوند (مانند سرخك) و پيشگيري از آن‌ها بسيار دشوار است. تا زماني‌كه بيماري در محيط پيرامون حضور داشته باشد، افراد بيمار خواهند شد.
واكسن‌ها از جامعه محافظت مي‌كنند
وقتي افراد يك جامعه واكسينه مي‌شوند، درحقيقت علاوه‌بر خود از جامعه‌ي خود نيز محافظت مي‌كنند. اين مفهوم «ايمني جامعه» يا «ايمني گله» ناميده مي‌شود.
جرم‌ها مي‌توانند به‌سرعت در يك جامعه منتشر شوند و افراد زيادي را بيمار كنند. اگر شمار افراد بيمار به‌اندازه‌ي كافي زياد شود، يك همه‌گيري اتفاق خواهد افتاد. اما وقتي تعداد كافي از افراد عليه يك بيماري واكسينه باشند، جرم‌ها نمي‌توانند به‌راحتي از فردي به فرد ديگر انتقال پيدا كنند و احتمال كمتري وجود دارد كه بيماري در جامعه همه‌گير شود. در اين وضعيت، حتي افرادي كه واكسينه نشده‌اند نيز از قدري حفاظت دربرابر اين بيماري برخوردار خواهند شد. در چنين شرايطي، اگر فردي بيمار شود، احتمال كمتري وجود دارد كه اين وضعيت تبديل به همه‌گيري شود زيرا در اين حالت، انتشار بيماري دشوارتر است. سرانجام بيماري كمياب مي‌شود و گاهي به‌كلي از آن جامعه ريشه‌كن مي‌شود.
ايمني جامعه از تمام افراد آن جامعه محافظت مي‌كند. اما دراين‌ميان گروه‌هاي خاصي از افراد مانند كساني كه به‌علت ابتلا به بيماري‌هاي خاص نمي‌توانند واكسينه شوند (مثلا افرادي كه داراي آلرژي‌هاي شديد هستند و نيز كساني كه داراي سيستم ايمني ضعيف هستند نظير مبتلايان به سرطان، عفونت HIV و ايدز و ديابت نوع اول)، ضرر بيشتري خواهند برد. ايمني جامعه براي گروه بسيار كوچك افراد جامعه كه پاسخ ايمني قوي دربرابر واكسن نشان نمي‌دهند، نيز مهم است.
اگرچه ممكن است در كشوري، بسياري از بيماري‌هاي قابل پيشگيري به‌وسيله‌ي واكسن، ديده نشود ولي بايد اين مسئله را در انديشه متخصصين داشت كه اين بيماري‌ها هنوز هم در برخي از كشورها وجود دارد. بر اين اساس، اگر مسافران خارجي آن بيماري را با خود وارد منطقه‌ي عاري از بيماري كنند، يك همه‌گيري اتفاق خواهد افتاد. اگر واكسيناسيون را متوقف كنيم، دربرابر اين بيماري‌ها محافظت نخواهيم شد. ايمني جامعه فقط در صورتي مي‌تواند از ما محافظت كند كه تعداد كافي از افراد جامعه واكسينه شوند. اگر شما قصد مسافرت به خارج از كشور خود را داشته باشيد، ممكن است براي حفظ سلامتي نياز به دريافت واكسن داشته باشيد. بسته به جايي كه مي‌خواهيد مسافرت كنيد، ممكن است با بيماري يا بيماري‌هايي در تماس قرار بگيريد كه در كشور شما نادر باشند. نوع واكسن‌هايي كه قبل از مسافرت به آن‌ها نياز خواهيد داشت، به عوامل زير بستگي دارد:
۱. قرار است به كدام كشور سفر كنيد؟ برخي از كشورها نيازمند تأييد واكسيناسيون عليه بيماري‌هاي خاصي نظير تب زرد يا فلج اطفال هستند.
۲. وضعيت سلامتي: اگر شما باردار هستيد يا يك بيماري پيش‌رونده يا سيستم ايمني ضعيفي داريد، ممكن است به واكسنهاي ديگري نياز داشته باشيد.
۳. واكسن‌هايي كه قبلا دريافت كرده‌ايد: لازم است كه درمورد واكسيناسيون خود آگاه باشيد. برخي بيماري‌ها كه در كشور شما نادر هستند، ممكن است در كشورهاي ديگر شيوع بيشتري داشته باشند.
لازم است حداقل ۴-۶ هفته قبل از مسافرت، واكسن‌ها را دريافت كرد. اين زمان به واكسن فرصتي خواهد داد تا كار خود را آغاز كند. همچنين از آنجايي كه برخي از واكسن‌ها بيش از يك نوبت تزريق مي‌شوند، اين فاصله‌ي زماني به شما اجازه مي‌دهد كه واكسن مورد نياز را به‌طور كامل دريافت كنيد.
انواع واكسن‌ها
دانشمندان از رويكردهاي مختلفي براي ساخت يك واكسن استفاده مي‌كنند. اين انتخاب‌ها معمولا براساس اطلاعات پايه‌اي درمورد ميكروب مانند اينكه ميكروب چگونه سلول‌ها را عفوني مي‌كند و چگونه سيستم ايمني دربرابر آن واكنش نشان مي‌دهد و نيز ملاحظات عملي نظير منطقه‌اي از جهان كه آن واكسن مورد استفاده قرار خواهد گرفت، در ادامه برخي از گزينه‌هايي كه دانشمندان به‌منظور طراحي واكسن ممكن است آن را دنبال كنند، توضيح داده مي‌شود:
- واكسنهاي زنده ضعيف‌شده
- واكسنهاي غيرفعال
- واكسنهاي زيرواحد
- واكسنهاي توكسوئيد
- واكسنهاي كونژوگه
- واكسنهاي DNA
- واكسنهاي وكتور نوتركيب
واكسنهاي زنده ضعيف‌شده
واكسنهاي زنده ضعيف‌شده حاوي نسخه‌اي از ميكروب زنده هستند كه در آزمايشگاه ضعيف شده است و بنابراين موجب بيماري نمي‌شود. به‌علت اينكه واكسن زنده‌ي ضعيف‌شده شباهت زيادي به عفونت طبيعي دارد، اين واكسن‌ها معلم خوبي براي سيستم ايمني هستند: آن‌ها موجب بروز يك پاسخ آنتي‌بادي و سلولي قوي مي‌شوند و تنها با يكي دو بار تزريق موجب ايجاد مصونيت دائمي دربرابر آن بيماري مي‌شوند.
البته واكسنهاي ضعيف‌شده نواقصي هم دارند. طبيعت موجودات زنده اين است كه تغيير يافته يا جهش پيدا مي‌كنند و موجودات استفاده‌شده در واكسنهاي زنده نيز از اين قاعده مستنثي نيستند.
احتمال بسيار كمي وجود دارد كه يك ميكروب ضعيف‌شده در واكسن بتواند به نوع مضري تبديل شده و موجب بيماري شود. همچنين اين نوع واكسن‌ها براي برخي از افراد مانند افراد داراي سيستم ايمني ضعيف (براي مثال افراد مبتلا به HIV يا كساني كه درحال گذراندن دوره شيمي‌درماني هستند) مناسب نيستند. محدوديت ديگر اين است كه بايد واكسنهاي زنده ضعيف‌شده در دماي پاييني نگهداري شوند. اگر لازم باشد واكسن به مناطق دور بُرده شوند يا اينكه در مناطقي استفاده شوند كه يخچالي وجود ندارد، اين نوع واكسن گزينه‌ي خوبي نخواهد بود.
ساخت واكسنهاي زنده ضعيف‌شده نسبتا ساده است. ويروس‌ها، ميكروب‌هاي ساده‌اي هستند كه حاوي تعداد كمي ژن بوده و دانشمندان مي‌توانند به‌آساني ويژگي‌هاي آن‌ها را كنترل كنند. اين ويروس‌ها اغلب طي پرورش نسل‌هايي از آن‌ها در سلول‌هايي كه در آن به‌خوبي تكثير نمي‌شوند، ضعيف مي‌شوند. اين محيط نامناسب عليه ويروس‌ها مبارزه مي‌كند: همان‌طور كه آن‌ها به محيط جديدشان سازگاري پيدا مي‌كنند، نسبت‌به ميزبان طبيعي خود يعني انسان، ضعيف‌تر مي‌شوند.
توليد واكسنهاي زنده ضعيف‌شده از باكتري‌ها بسيار دشوار است. باكتري‌ها داراي هزارن ژن بوده و بنابراين كنترل آن‌ها بسيار سخت‌تر است؛ اگرچه با استفاده از تكنولوژي DNA نوتركيب مي‌توان ژن‌هاي كليدي يك باكتري را حذف كرد. از اين رويكرد براي توليد واكسني عليه باكتري عامل وبا (Vibrio cholerae) استفاده شده است.
برخي از انواع مهم واكسنهاي زنده ضعيف‌شده، واكسن‌هايي هستند كه عليه بيماري‌هاي زير ساخته مي‌شوند:
- سرخك، سرخچه و اوريون ( واكسن تركيبي MMR)
- روتاويروس
- آبله
- آبله‌مرغان
- تب زرد
واكسنهاي غيرفعال
دانشمندان واكسنهاي غيرفعال را ازطريق كشتن ميكروب‌هاي عامل بيماري با استفاده از مواد شيميايي، گرما يا اشعه توليد مي‌كنند. چنين واكسن‌هايي پايدارتر بوده و درمقايسه‌با واكسنهاي زنده بي‌خطرتر هستند. ميكروب‌هاي كشته نمي‌توانند جهش پيدا كنند و به وضعيت بيماري‌زاي خود بازگردند. براي نگهداري اين نوع واكسن‌ها، معمولا نيازي به يخچال نيست و آن‌ها را مي‌توان به‌آساني به مناطق مختلف بُرد و به‌همين خاطر براي استفاده در كشورهاي درحال توسعه بسيار مناسب هستند. بيشتر واكسنهاي غيرفعال نسبت‌به واكسنهاي زنده موجب ايجاد پاسخ ايمني ضعيف‌تري مي‌شوند. به‌خاطر همين موضوع ممكن است براي حفظ تأثير واكسن نياز به تكرار واكيسناسيون باشد. اين موضوع در مناطقي كه مردم به‌طور منظم به مراقبت‌هاي بهداشتي دسترسي ندارند و نمي‌توانند در زمان مناسب واكسن‌ها را دريافت كنند، يك اشكال محسوب مي‌شود. برخي از اين نوع واكسن‌ها عبارت‌اند از:
- هپاتيت A
- آنفلوآنزا (تزريقي)
- فلج اطفال (تزريقي)
- هاري
واكسنهاي زيرواحد، نوتركيب، پلي‌ساكاريدي و كونژوگه
در واكسنهاي زيرواحد، نوتركيب، پلي‌ساكاريدي و كونژوگه از بخش‌هاي خاصي از ميكروب (مانند پروتئين، قند يا كپسيد) استفاده مي‌شود. از آنجايي كه در اين واكسن‌ها تنها از بخشي از ميكروب استفاده مي‌شود، حاصل، ايجاد يك پاسخ ايمني قدرتمند دربرابر بخش‌هاي مهمي است كه واكسن براساس آن‌ها طراحي شده است. اين نوع واكسن را تمام افراد ازجمله كساني كه داراي سيستم ايمني ضعيف و اشكالات سلامتي مزمن هستند، مي‌توانند دريافت كنند. يكي از محدوديت‌هاي واكسنهاي يادشده اين است كه شايد لازم باشد براي كسب مصوينت دربرابر عامل بيماري‌زا، واكسيناسيون چندين‌بار انجام شود.
واكسنهاي توكسوئيد
واكسن توكسوئيد ممكن است براي باكتري‌هايي كه سم يا مواد شيميايي مضر ترشح مي‌كنند، مؤثر باشد. اين واكسن‌ها زماني استفاده مي‌شوند كه علت اصلي بيماري، سم باكتري باشد. دانشمندان دريافته‌اند كه مي‌توان با استفاده از فرمالين (محلولي از فرمالدهيد و آب استريل) سم را غيرفعال كرد. چنين سم‌هاي كه ديگر خاصيت سمي خود را از دست داده‌اند، توكسوئيد ناميده مي‌شوند و براي استفاده در واكسن‌ها بي‌خطر هستند.
وقتي سيستم ايمني، يك واكسن حاوي توكسوئيد بي‌ضرر دريافت مي‌كند، ياد مي‌گيرد كه چگونه دربرابر سم طبيعي واكنش نشان دهد. سيستم ايمني آنتي‌بادي‌هايي توليد خواهد كرد كه آن سم را مهار مي‌كنند. واكسنهاي ديفتري و كزاز نمونه‌هايي از واكسنهاي توكسوئيد هستند.
واكسنهاي زيرواحد
در واكسنهاي زيرواحد، به‌جاي كل ميكروب، تنها از آنتي‌ژن‌هايي كه سيستم ايمني را بيش از همه تحريك مي‌كنند، استفاده مي‌شود. در برخي از موارد در اين واكسن‌ها از اپي‌توپ‌ها (epitopes) (بخش‌هاي بسيار اختصاصي آنتي‌ژن كه آنتي‌بادي‌ها يا سلول‌هاي T آن را شناسايي مي‌كنند و به آن متصل مي‌شوند) استفاده مي‌شود. به‌علت اينكه واكسنهاي زيرواحد تنها حاوي آنتي‌ژن‌هاي ضروري و نه ديگر ملكول‌هاي سازنده‌ي ميكروب هستند، احتمال بروز واكنش‌هاي منفي دربرابر اين نوع واكسن كمتر است. واكسنهاي زيرواحد مي‌توانند حاوي يك تا ۲۰ و حتي تعداد بيشتري آنتي‌ژن باشند. البته شناسايي اينكه كدام آنتي‌ژن‌ها بهتر از همه سيستم ايمني را تحريك مي‌كنند، فرايند دشوار و زمان‌بري است. وقتي دانشمندان اين بخش از كار را انجام دادند، مي‌توانند به يكي از دو روش زير، واكسنهاي زيرواحد را توليد كنند:
۱. پرورش ميكروب در محيط آزمايشگاه، استفاده از مواد شيميايي خاص براي كشتن آن و جمع‌آوري قسمت‌هاي مهم
۲. ساخت مولكول‌هاي آنتي‌ژني ميكروب با استفاده از تكنولوژي DNA نوتركيب، واكسن‌هايي كه براساس اين روش ساخته مي‌شوند، واكسنهاي زيرواحد نوتركيب ناميده مي‌شوند.
واكسنهاي تزريقي پيشگيري از آنفولانزا مثالي از يك واكسن زيرواحد هستند زيرا از بخش‌هايي از ويروس آنفولانزا ساخته مي‌شوند. يك واكسن زيرواحد نوتركيب هم براي ويروس هپاتيت B ساخته شده است. دانشمندان ژن‌هاي كدكننده‌ي آنتي‌ژن‌هاي مهم (ژن‌هاي ويروس) را وارد مخمر نانوايي كردند و سپس آنتي‌ژن‌هاي بيان‌شده در مخمر را جمع‌آوري و تخليص كرده و براي ساخت واكسن مورد استفاده قرار دادند. پژوهش‌هايي براي توليد يك واكسن زيرواحد نوتركيب عليه ويروس هپاتيت C نيز در حال انجام است.
واكسنهاي DNA
دانشمندان با تجزيه‌و‌تحليل ژن‌هاي يك ميكروب مي‌توانند يك واكسن DNA عليه آن طراحي كنند. اين واكسن‌ها كه عمدتا هنوز در مراحل آزمايشي هستند، نتايج اميدواركننده‌اي حاصل كرده‌اند و در حال حاضر چندين نمونه از آن‌ها در حال آزمايش روي انسان است. واكسنهاي DNA ايمني‌سازي را به سطح جديدي از تكنولوژي مي‌برند. اين واكسن‌ها مستقيما با ماده‌ي ژنتيكي ميكروب سر‌و‌كار دارد. واكسنهاي DNA از ژن‌هاي كد كننده‌ي آنتي‌ژن‌هاي مهم استفاده مي‌كنند.
پژوهشگران دريافته‌اند كه وقتي ژن‌هاي سازنده‌ي آنتي‌ژن‌هاي ويروس وارد بدن مي‌شوند، برخي از سلول‌ها آن DNA را برمي‌دارند و با استفاده از آن اطلاعات ژنتيكي، آنتي‌ژن‌هاي مربوطه را توليد مي‌كنند. به‌عبارت ديگر، سلول‌هاي بدن تبديل به كارخانه‌هاي سازنده‌ي واكسن مي‌شوند و آنتي‌ژن‌هاي مورد نياز براي تحريك سيستم ايمني را مي‌سازند.
يك واكسن DNA موجب بروز يك پاسخ آنتي‌بادي قوي دربرابر آنتي‌ژن‌هاي آزاد شناور ترشح‌شده به‌وسيله‌ي سلول‌ها و نيز برانگيختگي يك پاسخ سلولي قدرتمند دربرابر آنتي‌ژن‌هاي موجود روي سطح سلول‌ها مي‌شود. واكسنهاي DNA موجب بيماري نمي‌شوند زيرا حاوي ميكروب نيستند و فقط نسخه‌هايي از چندين ژن آن را دارند. علاوه‌بر‌اين، طراحي و توليد واكسنهاي DNA نسبتا آسان و ارزان است.
واكسن‌هايي كه به واكسنهاي DNA برهنه (naked DNA vaccines) معروف هستند، حاوي نوعي DNA هستند كه مستقيما وارد بدن مي‌شود. اين نوع واكسن‌ها را مي‌توان با استفاده از يك سوزن يا با استفاده از دستگاه بدون سوزني كه از فشار گاز براي پرتاب ذرات ميكروسكوپي طلاي پوشانده‌شده با DNA به درون سلول‌ها استفاده مي‌كند (تفنگ ژني: شكل زير)، وارد بدن كرد.
گاهي نيز DNA با مولكول‌هايي تركيب مي‌شود كه موجب تسهيل جذب آن در سلول شود. نمونه‌هايي از واكسنهاي DNA برهنه براي حفاظت دربرابر آنفولانزا و هرپس در حال آزمايش هستند.
واكسنهاي وكتور نوتركيب
واكسنهاي وكتور نوتركيب، نوعي واكسن آزمايشي هستند كه شبيه واكسنهاي DNA بوده ولي از يك ويروس يا باكتري ضعيف‌شده براي تحويل DNA ميكروبي به سلول‌هاي ميزبان استفاده مي‌كنند. منظور از وكتور، ويروس يا باكتري است كه به‌عنوان حامل استفاده مي‌شود.
در طبيعت، ويروس‌ها به سلول‌ها مي‌چسبند و مواد ژنتيكي خود را به آن‌ها تزريق مي‌كنند. دانشمندان از مزيت اين فرايند استفاده مي‌كنند. آن‌ها دريافته‌اند كه چگونه ژنوم جادار ويروس‌هاي بي‌ضرر يا ضعيف‌شده را بردارند و بخش‌هايي از ماده‌ي ژنتيكي ميكروب ديگري را وارد آن كنند. ويروس‌هاي حامل، DNA ميكروبي را وارد سلول‌هاي فرد دريافت‌كننده‌ي واكسن مي‌كنند. واكسنهاي وكتور نوتركيب به‌طور دقيقي يك عفونت طبيعي را شبيه‌سازي مي‌كنند و به‌خوبي موجب تحريك سيستم ايمني مي‌شوند. باكتري‌هاي ضعيف‌شده نيز مي‌توانند به‌عنوان وكتور مورد استفاده قرار گيرند. در اين موارد، مواد ژنتيكي واردشده موحب مي‌شوند باكتري آنتي‌ژن‌هاي ميكروب ديگر را روي سطح خود نشان دهند. باكتري بدون ضرر كار يك ميكروب مضر را شبيه‌سازي مي‌كند و موجب بروز يك پاسخ ايمني مي‌شود.
يك مثال از واكسنهاي نوتركيب، واكسن‌هايي هستند كه براي پيشگيري از بيماري‌هاي ناشي از ويروس HPV طراحي شده‌اند؛ مثلا واكسن سرطان دهانه رحم. در اين مورد، ژن‌هاي كدكننده‌ي پروتئين‌هاي خاصي از ويروس‌هاي HPV موجود در واكسن، براي توليد مقادير زيادي از آن پروتئين در مخمر بيان مي‌شوند. پروتئيني كه توليد مي‌شود، خالص‌سازي مي‌شود و سپس براي توليد واكسن مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به‌علت اينكه واكسن تنها حاوي يك پروتئين است و نه كل ويروس، نمي‌تواند موجب عفونت HPV شود. پاسخ سيستم ايمني بدن به پروتئين (هاي) نوتركيب، از بدن دربرابر بيماري ناشي از ويروس طبيعي محافظت خواهد كرد.
واكسنهاي گياهي
واكسنهاي مبتني بر گياهان كه واكسنهاي گياهي نيز ناميده مي‌شوند، از نوع واكسنهاي زيرواحد پروتئيني نوتركيب هستند. به‌طور ايده‌آل، انتخاب گونه‌ي گياهي مورد استفاده براي توليد آنتي‌ژن‌هاي انتخابي بايد امكان تحويل خوراكي واكسن مربوط را مهيا كند.
پيشرفته‌ترين پروژه‌هاي اين نوع واكسن انساني تاكنون، توانسته‌اند به‌طور موفقيت‌آميزي آزمايش‌هاي باليني مرحله‌ي اول را بگذرانند و آزمايش اين نوع واكسن‌ها در حيوانات نتايج اميدواركننده‌اي حاصل كرده است. روش توليد واكسن مبتني بر گياهان با جدا كردن پروتئين آنتي‌ژن خاص، يعني پروتئيني كه موجب آغاز پاسخ ايمني دربرابر ويروس هدف مي‌شود، ابتدا ژن كدكننده‌ي اين پروتئين به يك باكتري انتقال داده مي‌شود. در ادامه، اين باكتري براي عفوني كردن سلول‌هاي گياهي مورد استفاده قرار خواهد گرفت. سپس گياهان آغاز به توليد پروتئيني مي‌كنند كه براي تهيه واكسن مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
انعطاف‌پذيري سيستم واكسن مبتني بر گياه همراه‌با هزينه‌ي كم و مقياس‌پذيري آن ممكن است موجب شود اين نوع واكسن در سرتاسر جهان و در مناطقي كه به ديگر واكسن‌ها دسترسي ندارند، مورد استفاده قرار گيرد. يكي از متخصصدهاي موفقيت‌آميز واكسنهاي گياهي، توليد موزهاي خوراكي است كه دربرابر ويروس نورواك حفاظت ايجاد مي‌كند.
واكسنهاي پلي‌ساكاريدي
براي حفاظت دربرابر برخي از باكتري‌هاي بيماري‌زا، آنتي‌ژن‌هاي اصلي موجود در واكسن‌ها مواد قند مانندي هستند كه پلي‌ساكاريد ناميده مي‌شوند. البته واكسن‌هايي كه فقط از پلي‌ساكاريدهاي خالص ساخته مي‌شوند، فقط در كودكان داراي سن بيشتر و افراد بالغ مؤثر هستند. واكسن پنوموواكس ۲۳، واكسن پيشگيري از بيماري پنوموكوك است كه به‌وسيله‌ي ۲۳ سويه‌ي مختلف اين باكتري ايجاد مي‌شود و نمونه‌اي از واكسنهاي پلي‌ساكاريدي محسوب مي‌شود.
واكسنهاي كونژوگه
اگر باكتري حاوي پوشش خارجي پلي‌ساكاريدي باشد، پژوهشگران تلاش مي‌كنند واكسن كونژوگه‌اي براي آن بسازند. پوشش پلي‌ساكاريدي، آنتي‌ژن‌هاي باكتريايي را مخفي مي‌كنند؛ به‌طوري كه سيستم ايمني نابالغ نوزادان و كودكان كم‌سن نمي‌تواند آن را شناسايي كند يا دربرابر آن واكنش نشان دهد. واكسنهاي كونژوگه كه نوع خاصي از واكسنهاي زيرواحد هستند، بر اين اشكال غلبه مي‌كنند.
دانشمندان درهنگام ساخت يك واكسن كونژوگه، آنتي‌ژن‌ها يا توكسوئيدهاي يك ميكروب را كه سيستم ايمني نوزاد قادر به شناسايي آن است، به پلي‌ساكاريدها متصل مي‌كنند. اين ارتباط به سيستم ايمني نابالغ كمك مي‌كند كه دربرابر پوشش پلي‌ساكاريدي واكنش نشان دهد و دربرابر باكتري عامل بيماري مبارزه كند. واكسن بيماري هيب يك واكسن كونژوگه است.
مزايا و معايب واكسن‌ها
واكسن يك دارو است و همچون هر داروي ديگري داراي مزايا و خطراتي است. اگرچه به‌طور كلي واكسن‌ها بسيار مؤثر هستند، ولي هيچ واكسني در پيشگيري از بيماري صددرصد موفق نيست و نيز واكسني وجود ندارد كه صددرصد در تمام افراد بي‌خطر باشد. بيشتر عوارض جانبي واكسن‌ها اغلب خفيف و موقتي هستند. براي مثال فرد ممكن است در محل تزريق احساس درد كند يا اينكه دچار تب خفيفي شود. واكنش‌هاي جدي دربرابر واكسن‌ها بسيار نادر هستند اما امكان اتفاق افتادن آن‌ها وجود دارد. خطر آسيب ناشي از دريافت واكسن بسيار كمتر از خطر ابتلا به بيماري عفوني است. واكسيناسيون گامي مهم براي يك شروع سالم در كودكان است.
راهنماي رايج‌ترين واكسنهاي مورد استفاده
واكسن‌ها موجب كاهش قابل‌توجهي در شيوع بسياري از بيماري‌هاي عفوني مانند ديفتري، سرخك و هيب شده‌اند. در مناطقي از جهان به‌علت واكسيناسيون مؤثر، برخي از اين بيماري‌ها به‌كلي از جامعه ريشه‌كن شده‌اند. به‌خاطر موفقيت بسيار بالاي برنامه‌هاي ايمن‌سازي قرن بيستم، تعداد زيادي از والدين امروزي بسياري از بيماري‌هاي قابل‌پيشگيري به‌وسيله‌ي واكسن را نمي‌بينند و خطر بازگشت اين بيماري‌ها را درك نمي‌كنند. اگر افراد زيادي تصميم بگيرند كودكان خود را واكسينه نكنند، برخي از بيماري‌هايي كه اكنون در جامعه وجود ندارند يا كمياب هستند، ممكن است دوباره به جامعه برگردند.
ويروس‌ها و باكتري‌هايي كه موجب بروز بيماري‌هاي قابل پيشگيري به‌وسيله‌ي واكسن و مرگ مي‌شوند، هنوز هم در محيط وجود دارند و مي‌توانند موجب بيماري افرادي شوند كه واكسينه نشده‌اند. براي مثال با اينكه در كشور آمريكا از سال ۲۰۰۰، بيماري سرخك وجود نداشته است، اما گاه‌گاهي مسافراني كه از كشورهاي ديگر به آنجا آمده‌اند، اين ويروس را با خود وارد كشور كرده‌اند. آمريكا در دسامبر سال ۲۰۱۴، چندين شيوع سرخك را تجربه كرد. افرادي كه به سرخك مبتلا شدند، كساني بودند كه واكسن سرخك را دريافت نكرده بودند. سرخك يكي از بيماري‌هاي بسيار مسري است كه مي‌تواند موجب بروز اشكالات شديدي مانند ذات‌الريه، تورم مغز و مرگ شود. شيوع بيماري‌هاي عفوني نظير سرخك نشان‌دهنده‌ي اين موضوع است كه بهترين راه براي رهايي از اين بيماري، دريافت واكسن است.
رايج‌ترين واكسن‌ها
واكسن DTaP
نام‌هاي تجاري: Daptacel و Infanrix
اين واكسن براي پيشگيري از بيماري‌هاي باكتريايي ديفتري، كزاز و سياه‌سرفه تهيه شده است. باكتري مسبب ديفتري مي‌تواند موجب عفونت گلو و ايجاد پوشش ضخيمي در گلو شود كه منجر به بروز اشكالاتي در زمينه‌ي تنفس، فلج يا نارسايي قلبي خواهد شد. كزاز مي‌تواند موجب اسپاسم‌هاي دردناك عضلاني، تشنج، فلج و مرگ شود. سياه‌سرفه نيز داراي علايم اوليه‌ي آبريزش بيني، عطسه و سرفه‌هاي ملايمي است كه ابتدا مانند يك سرماخوردگي معمولي به‌انديشه متخصصين مي‌رسد. معمولا سرفه‌ها به‌تدريج تشديد مي‌شوند و درنهايت بيمار ممكن است دچار سرفه‌هاي شديدي شود كه همراه صدايي مانند فرياد است. درهمان حين كه سرفه اتفاق مي‌افتد، بيمار ممكن است استفراغ كند يا از شدت كمبود هوا دچار كبودي شود.
واكسن Tdap
نام‌هاي تجاري: Adacel و Boostrix
اين واكسن به‌عنوان يك واكسن تقويت‌كننده‌ي پاسخ ايمني دربرابر عفونت‌هاي باكتريايي ديفتري، كزار و سياه‌سرفه براي كودكان داراي سن بيشتر توصيه مي‌شود. استفاده از آن براي افراد سالخورده نيز تأييد شده است.
واكسن هيب
نام‌هاي تجاري: ActHIB ،Hiberix ،PedvaxHIB
اين واكسن براي پيشگيري از بيماري هموفيلوس آنفلوانزا نوع b طراحي شده است. قبل از در دسترس قرار گرفتن واكسن هيب، اين بيماري، عامل اصلي مننژيت باكتريايي درميان بسياري از كودكان بود. مننژيت، عفونت بافت پوششي مغز و نخاع است كه منجر به وارد شدن آسيب دائمي به مغز و ناشنوايي مي‌شود. بيماري هيب همچنين مي‌تواند موجب ذات‌الريه، تورم شديد گلو، عفونت خون، مفاصل، استخوان‌ها و بافت پوششي قلب و حتي مرگ شود.
واكسن هپاتيت A
نام‌هاي تجاري: Havrix و Vaqta
اين واكسن براي پيشگيري از بيماري ناشي از ويروس هپاتيت A طراحي شده است. افراد آلوده به هپاتيت A ممكن است هيچ نشانه‌اي نداشته باشند يا شايد احساس كنند دچار يك آنفلوآنزاي خفيف شده‌اند يا اينكه ممكن است دچار زردي (پوست يا چشم)، خستگي، دل‌درد، حالت تهوع و اسهال شوند. كودكان كم‌سن مبتلا به هپاتيت A ممكن است هيچ علامتي نداشته باشند؛ بنابراين وقتي فرد مراقبت‌كننده از كودك، دچار بيماري مي‌شود، مشخص مي‌شود كودك عفوني بوده است. هپاتيت A بيشتر ازطريق اشياء آلوده به مدفوع فرد مبتلا به هپاتيت A منتقل مي‌شود.
واكسن هپاتيت B
نام‌هاي تجاري: Engerix و Recombivax HB
هپاتيت B زماني انتشار مي‌يابد كه مايعات بدن فرد آلوده به ويروس هپاتيت B وارد بدن فرد سالم شود. هپاتيت B مي‌تواند موجب التهاب كبد، سرطان كبد و مرگ شود. اين واكسن‌ها براي تمام سنين تأييد شده‌اند.
واكسن ويروس پاپيلوم انساني
نام تجاري: Gardasil 9
واكسن HPV براي هر دو جنس و در سنين ۹ تا ۴۵ سال قابل استفاده است. اين واكسن از سرطان‌هاي دهانه‌ي رحم، واژن و مقعد ناشي از هركدام از انواع HPV نوع ۱۶، ۱۸، ۳۱، ۳۳، ۴۵، ۵۲ و ۵۸ جلوگيري مي‌كند. به‌طور كلي، Gardasil 9 توانايي پيشگيري از حدود ۹۰ درصد از اين نوع سرطان‌ها را دارد.
واكسن آنفلوانزا
نام‌هاي تجاري: Afluria، Afluria Quadrivalent، Fluarix Quadrivalent، Flucelvax Quadrivalent، FluLaval Quadrivalent و Fluzone Quadrivalent
براي پيشگيري از ابتلا به بيماري آنفولانزا، واكسنهاي متعددي براي گروه‌هاي سني مختلف موجود است. ويروس آنفولانزا يك ويروس تنفسي مسري است كه مي‌تواند موجب بيماري خفيف تا شديدي شود. افراد سالخورده، كودكان كم‌سن و افرادي كه داراي بيماري خاص هستند (مانند آسم، ديابت يا بيماري قلبي)، بيشتر تحت‌تأثير اين ويروس قرار مي‌گيرند. اشكالات سلامتي ناشي از ويروس مي‌تواند شامل ذات‌الريه، عفونت گوش، عفونت سينوس، كاهش آب بدن يا بدتر شدن بيماري‌هايي نظير نارسايي احتقاني قلب، آسم يا ديابت باشد.
سويه‌هاي آنفولانزا كه موجب بروز بيماري در انسان مي‌شوند، دائما در حال تغييرند، بنابراين براي ايجاد حفاظت دربرابر ويروس‌هايي كه در هر زمستان موجب بيماري مي‌شوند، بايد واكسيناسيون را هر سال تكرار كرد. درمورد دريافت واكسن آنفولانزا، اگر كودكي داراي سابقه‌ي بيماري سندرم گيلن باره باشد، لازم است با متخصص كارشناس مربوطه درميان گذاشته شود. اين سندرم، يك بيماري عصبي است كه موجب تضعيف عضلات مي‌شود. همچنين دارا بودن هرگونه آلرژي ازجمله آلرژي شديد نسبت‌به تخم‌مرغ نيز بايد تذكر داده شود. علاوه‌بر اين، به‌علت ارتباط بين سندرم ري با آسپرين و عفونت آنفولانزاي نوع وحشي، اگر كودك درحال مصرف آسپرين يا درماني‌هاي حاوي آسپرين باشد، نيز بايد مورد توجه قرار گيرد.
واكسن آنفلوانزا (اسپري بيني)
نام تجاري: FluMist Quadrivalent
استفاده از اين واكسن به‌منظور حفاظت دربرابر سويه‌هاي مختلف ويروس آنفولانزايي كه در واكسن وجود دارد، براي افراد ۲ تا ۴۹ سال توصيه شده است. در مورد اين واكسن نيز اگر فرد داراي سيستم ايمني ضعيف، آسم يا خس‌خس عودكننده يا داراي سابقه‌ي سندرم گيلن‌باره باشد، بايد مورد توجه قرار گيرد. هرگونه آلرژي ازجمله آلرژي شديد نسبت به تخم‌مرغ يا مصرف آسپرين نيز بايد مورد انديشه متخصصين قرار گيرد.
واكسن سه‌گانه‌ي سرخك، اوريون و سرخچه
نام تجاري: M-M-R II
اين واكسن براي پيشگيري از سرخك، اوريون و سرخچه طراحي شده است. سرخك يك بيماري تنفسي است كه موجب ايجاد دانه‌هايي پوستي، تب، سرفه و آبريزش بيني مي‌شود. در موارد شديد، سرخك مي‌تواند موجب عفونت گوش، ذات‌الريه، تشنج و تورم مغز شود.
اوريون موجب تب، سردرد و ازدست‌دادن اشتها مي‌شود و علامت معروف آن، تورم گونه‌ها و آرواره است كه ناشي از تورم غدد بزاقي است. اشكالات نادري نظير ناشنوايي، مننژيت و تورم دردناك بيضه‌ها يا تخمدان‌ها نيز ممكن است بروز كند. سرخچه كه سرخك آلماني نيز ناميده مي‌شود، موجب تب، بثورات جلدي و عمدتا در زنان مي‌تواند موجب آرتريت شود. عفونت سرخچه طي دوران بارداري مي‌تواند منجر به نقايص تولد شود.
واكسن ﻣﻧﻧﮕوﮐوك
نام‌هاي تجاري: Bexsero، Menactra، Menveo و Trumenba
دو نوع مختلف از واكسن ﻣﻧﻧﮕوﮐوك وجود دارد. يك نوع دربرابر چهار گروه از باكتري‌هاي ﻣﻧﻧﮕوﮐوك كه گروه‌هاي A، C، W-135 و Y ناميده مي‌شوند، حفاظت ايجاد مي‌كند. FDA دو واكسن از اين نوع را تأييد كرده است. نوع ديگر واكسني است كه عليه يك باكتري ﻣﻧﻧﮕوﮐوك كه group B ناميده مي‌شود، ايمني ايجاد مي‌كند. FDA اين واكسن‌ها را تنها براي استفاده گروه‌هايي كه در معرض خطر بالا قرار دارند، تأييد كرده است.
بيماري ﻣﻧﻧﮕوﮐوك، بيماري مرگباري است كه به‌وسيله‌ي باكتري نايسريا مننژيتيديس اتفاق مي‌افتد. اين بيماري موجب عفونت خون و پوشش اطراف مغز و نخاع مي‌شود. نايسريا مننژيتيديس يكي از علت‌هاي اصلي مننژيت در كودكان كم‌سن است و حتي با استفاده از آنتي‌بيوتيك‌ها و مراقبت شديد، بين ۱۰ تا ۱۵ درصد از افرادي كه دچار ﻣﻧﻧﮕوﮐوك مي‌شوند، در اثر عفونت از دنيا مي‌روند.
۱۰ تا ۲۰ درصد از افراد هم دچار اشكالاتي مانند آسيب به مغز يا ازدست‌دادن اندام يا قدرت شنوايي مي‌شوند. Bexsero و Trumenba براي پيشگيري از بيماري ناشي از سروتيپ B باكتري نايسريا مننژيتيديس طراحي شده است. Menactra و Menveo از بيماري مننگوكوك ناشي از سروتيپ‌هاي A، C، Y و W-135، جلوگيري مي‌كند.
واكسن كونژوگه پنوموكوك (PCV13)
نام تجاري: Prevnar 13
اين واكسن براي پيشگيري از بيماري مهاجمي است كه ۱۳ نوع مختلف از باكتري استرپتوكوك (استرپتوكوكوس) پنومونيه موجب آن مي‌شوند. در نوزادان و كودكان ۶ هفته تا ۵ سال، اين واكسن براي جلوگيري از عفونت موبايل كه به‌وسيله‌ي ۷ نوع مختلف از اين باكتري ايجاد مي‌شود، تأييد شده است. استرپتوكوك پنومونيه مي‌تواند موجب عفونت خون، گوش مياني و پوشش مغز و نخاع و نيز ذات‌الريه شود.
واكسن فلج اطفال (پوليو)
نام تجاري : Ipol
اين واكسن براي جلوگيري از بروز فلج طفال در نوزدان طراحي شده است. فلج اطفال بيماري است كه مي‌تواند موجب فلج يا مرگ شود. اگر كودك نسبت‌به آنتي‌بيوتيك‌هاي نئومايسين، استرپتومايسين يا پلي ميكسين B آلرژي داشته باشد، لازم است اين موضوع با متخصص كارشناس مربوطه مطرح شود.
واكسن روتاويروس
نام‌هاي تجاري: Rotarix و RotaTeq
اين واكسن براي جلوگيري از گاستروآنتريت ايجادشده به‌وسيله‌ي عفونت روتاويروس در نوزدان طراحي شده است. بيماري روتاويروس عامل اصلي اسهال شديد و كم‌آبي بدن نوزادان سرتاسر جهان است. اگر كودكي كه قرار است واكسن را دريافت كند، داراي سيستم ايمني ضعيف، اختلالات خوني، سرطان، اشكالات گوارشي، سابقه‌ي جراحي معده يا درهم روي روده باشد، لازم است به متخصص كارشناس مربوطه اطلاع داده شود.
واكسن ويروس واريسلا (آبله‌مرغان)
نام تجاري: Varivax
آبله‌مرغان معمولا موجب بثورات جلدي تاول‌مانند، سردرد و تب مي‌شود. اين بيماري مي‌تواند در نوزادان، نوجوانان و افراد بالغ و نيز افرادي كه داراي سيستم ايمني ضعيفي هستند، شديد شود و موجب اشكالات نادري نظير عفونت پوست، زخم‌هاي پوستي، ذات‌الريه، تورم مغز، سندرم ري و مرگ شود.
اجزاي تشكيل‌دهنده واكسن
واكسن از اجزاي مختلفي تشكيل مي‌شود كه درجهت ايمني يا اثربخشي واكسن به آن افزوده مي‌شوند. براي مثال اجزاي واكسن ممكن است:
- به ايمني و ماندگاري واكسن كمك كند
- در مراحل توليد واكسن استفاده شود
- موجب ايجاد مصونيت شود
اجزايي از واكسن كه براي ايجاد پاسخ ايمني و مصونيت در واكسن حضور دارند:
آنتي‌ژن، مقدار بسيار كمي از ميكروب‌هاي ضعيف‌شده يا كشته‌شده‌ي عامل بيماري است. آنتي‌ژن به سيستم ايمني كمك مي‌كند تا ياد بگيرد كه چگونه دربرابر عفونت‌ها سريع‌تر و مؤثرتر واكنش نشان دهند. ويروس آنفلوآنزا مثالي از يك آنتي‌ژن است.
مواد كمكي: اين مواد كه در برخي از واكسن‌ها وجود دارند، موادي هستند كه موجب تقويت پاسخ ايمني مي‌شوند. آلومينيوم مثالي از يك ماده‌ي كمكي است.
اجزايي كه به ايمني و ماندگاري واكسن‌ها كمك مي‌كنند: برخي از اجزاي به‌كاررفته در واكسن، به آن كمك مي‌كند كه عملكرد خود را حفظ كند و هيچ عامل خارجي در آن رشد نكند. نگهدارنده‌هايي مانند تيمروزال از واكسن‌ها دربرابر باكتري‌ها يا قارچ‌هاي خارجي محافظت مي‌كنند. امروزه نگهدارنده‌ها معمولا در ويال‌هاي واكسن‌هايي كه داراي بيش از يك دوز هستند، مورد استفاده قرار مي‌گيرد. علت آن است كه هر زمان يك دوز از ويال مصرف مي‌شود، اين امكان وجود دارد كه ميكروب‌هاي مضر وارد آن شوند. بيشتر واكسن‌ها در دوزهاي تكي در دسترس هستند و در آن‌ها از نگهدارنده استفاده نشده است.
برخي افراد گمان مي‌كنند واكسن حاوي تيمروزال مي‌تواند موجب مسموميت جيوه شود، درحالي‌كه اين طور نيست. تيمروزال داراي فرم متفاوتي از جيوه است (اتيل مركوري) كه برخلاف متيل مركوري موجب مسموميت نمي‌شود. استفاده از اتيل مركوري در واكسن‌ها بي‌خطر است، زيرا احتمال تجمع آن در بدن كم است و در مقاير بسيار كمي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. بااين‌حال، اكثر واكسن‌ها اصلا حاوي اين ماده نيستند.
مواد پايداركننده مانند قند يا ژلاتين به اين امر كمك مي‌كنند كه اجزاي فعال موجود در واكسن طي مراحل توليد، ذخيره‌سازي و جا‌به‌جايي همچنان فعال بمانند. پايداركننده‌ها مانع از تغيير اجزاي فعال واكسن در اثر عواملي مانند دما مي‌شوند. پايداركننده‌هاي افزوده‌شده به واكسن‌ها عبارت‌اند از: قندهايي نظير ساكارز و لاكتوز، اسيد آمينه‌هايي مانند گليسين يا نمك‌هاي گلوتاميك اسيد و پروتئين‌هايي نظير آلبومين سرم انساني يا ژلاتين. قندها، اسيدهاي آمينه و پروتئين‌ها منحصر به واكسن‌ها نيستند و در رژيم غذايي روزمره وجود دارند و نيز جزء موادي هستند كه به‌طور طبيعي در بدن يافت مي‌شوند.
موادي كه در جريان توليد واكسن استفاده مي‌شود:
برخي از مواد تنها در جريان فرايند توليد ضروري هستند و حضور آن‌ها در محصول نهايي لازم نيست. اين مواد پس از توليد واكسن از آن جدا مي‌شوند، بنابراين تنها مقدار ناچيزي از آن‌ها در محصول نهايي باقي مي‌ماند. مقادير بسيار كم اين اجزا كه در محصول نهايي مي‌مانند، مضر نيستند. نمونه‌هايي از مواد مورد استفاده در برخي واكسن‌ها، عبارت‌اند از:
۱. مواد كشت سلولي مانند تخم‌مرغ كه به رشد آنتي‌ژن‌هاي موجود در واكسن كمك مي‌كنند
۲. اجزاي ميكروب‌كش (غيرفعال‌كننده) مانند فرمالدهيد كه براي ضعيف كردن يا كشتن ويروس‌ها، باكتري‌ها يا توكسين‌هاي موجود در واكسن استفاده مي‌شود.
۳. آنتي‌بيوتيك‌ها مانند نئومايسين براي ممانعت از رشد ميكروب‌هاي خارجي در واكسن
برخي از نگراني‌هاي مرتبط با واكسن‌ها
براي جلوگيري از آلودگي باكتريايي در جريان فرايند توليد برخي از واكسن‌ها، ممكن است از آنتي‌بيوتيك‌هاي خاصي استفاده شود. به‌عنوان يك پيامد، مقادير كمي از آنتي‌بيوتيك‌ها ممكن است در برخي از واكسن‌ها ديده شود. به‌علت اينكه برخي از آنتي‌بيوتيك‌ها مي‌توانند در افراد حساس، موجب بروز واكنش‌هاي آلرژيك شديدي شوند، نگراني‌هايي درمورد آنتي‌بيوتيك‌هاي موجود در واكسن‌ها وجود دارد. هرچند، آنتي‌بيوتيك‌هايي كه احتمال بروز واكنش آلرژيك نسبت‌به آن‌ها زياد است (نظير پني‌سيلين، سفالوسپورين‌ها و داروهاي سولفا) در توليد واكسن‌ها مورد استفاده قرار نمي‌گيرند. نمونه‌هايي از آنتي‌بيوتيك‌هايي كه در جريان توليد واكسن‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند، عبارت‌اند از: نئومايسين، پلي‌ميكسين B، استرپتومايسين و جنتامايسين. برخي از آنتي‌بيوتيك‌هاي مورد استفاده در توليد واكسن‌ها، در مقادير بسيار ناچيزي در محصول نهايي حضور دارند. براي مثال آنتي‌بيوتيك‌ها در برخي از روش‌هاي توليد واكسنهاي غيرفعال آنفلوآنزا مورد استفاده قرار مي‌گيرند. از اين آنتي‌بيوتيك‌ها براي كاهش رشد باكتري در تخم‌مرغ مورد استفاده در توليد واكسن استفاده مي‌شود، زيرا تخم‌مرغ استريل نيست. آنتي‌بيوتيك‌هايي كه مورد استفاده قرار مي‌گيرند، طي مراحل خالص‌سازي به مقادير بسيار كمي مي‌رسند و اين مقادير كم ارتباط آشكاري با واكنش‌هاي آلرژيك شديد نداشته است.
همچنين در برخي از واكسن‌ها از تخم‌مرغ استفاده مي‌شود و برخي از افراد نسبت‌به تخم مرغ آلرژي دارند. اگرچه احتمال بروز واكنش شديد دربرابر اين واكسن‌ها كم است اما افرادي كه داراي آلرژي شديد نسبت‌به تخم‌مرغ هستند، لازم است قبل از دريافت واكسن موضوع را با متخصص مربوطه درميان بگذارند و تحت‌انديشه متخصصين متخصص كارشناسي كه قادر به مديريت اشكالات آلرژيك شديد است، واكسن را دريافت كنند. در فرايند توليد واكسن آنفلوآنزا از تخم‌مرغ استفاده مي‌شود.
يكي ديگر از موادي كه در فرايند توليد واكسن استفاده مي‌شود، فرمالدهيد است كه به‌علت ارتباط احتمالي آن با سرطان موجب نگراني‌هايي در افراد مي‌شود. فرمالدهيد مدت‌ها است در توليد واكسنهاي ويروسي و باكتري خاص مورد استفاده قرار مي‌گيرد. از اين ماده براي غيرفعال‌سازي ويروس‌ها استفاده مي‌شود تا ويروس‌ها نتوانند موجب بيماري شوند. فرمالدهيد در جريان فرايند توليد واكسن رقيق مي‌شود اما مقادير ناچيزي از آن ممكن است در محصول نهايي يافت شود. مقدار فرمالدهيد موجود در برخي از واكسن‌ها درمقايسه با مقدار فرمالدهيدي كه به‌طور طبيعي در بدن وجود دارد و موجب نگراني نمي‌شود، كمتر است.
فرمالدهيد در بدن انسان به‌عنوان محصول طبيعي عملكردهاي طبيعي بدن براي توليد انرژي و ساخت مواد مهمي مانند اسيدهاي آمينه توليد مي‌شود. اين ماده در محيط اطراف نيز وجود دارد و در مواد ساختماني، مواد آزمايشگاهي و نيز براي توليد بسياري از محصولات خانگي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
بدن نيز به‌طور پيوسته فرمالدهيد را فرايند مي‌كند و هنگام تجزيه‌ي فرمالدهيد، بين فرمالدهيد واكسن و فرمالدهيدي كه به‌طور طبيعي در بدن توليد مي‌شود، تمايزي قائل نمي‌شود. مقدار فرمالدهيد موجود در بدن يك فرد به وزن او بستگي دارد: ميزان فرمالدهيد در بدن نوزدان كمتر است؛ بااين‌حال اين مقدار ۵۰ تا ۷۰ برابر مقدار كل فرمالدهيدي است كه مي‌تواند ازطريق دريافت واكسن، وارد بدن او شود.
مواجهه‌ي بيش از حد با فرمالدهيد مي‌تواند موجب بروز سرطان شود ولي خطر اصلي ناشي از فرمالدهيد ازطريق استنشاق آن پيش مي‌آيد و افرادي كه به‌طور معمول در محل كار خود با اين ماده مواجه هستند، در معرض اين خطر قرار دارند. ارتباطي بين خطر بروز سرطان و مواجهه با مقادير كم فرمالدهيدي كه در واكسن وجود دارد، ديده نشده است.
واكسن‌هايي نيز كه در آن‌ها از آلومينيوم استفاده مي‌شود، تنها مقادير بسيار كمي از اين عنصر را در خود دارند. براي دهه‌ها، واكسنهاي حاوي آلومينيوم ازانديشه متخصصين بي‌خطر بودن مورد آزمايش قرار گرفته‌اند و نتايج مطالعات نشان داده‌اند كه استفاده از آلومينيوم در واكسن‌ها بي‌خطر است. نمك‌هاي آلومينيومي به‌عنوان ماده‌ي كمكي در برخي از فرمولاسيون‌هاي واكسن‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد. ماده‌ي كمكي، ماده‌اي است كه براي تقويت پاسخ ايمني، به برخي از واكسن‌ها اضافه مي‌شود. آلومينيوم هيدروكسايد، آلومينيوم فسفات، آلوم (پتاسيم آلومينيوم سولفات) يا تركيبي از نمك‌هاي مختلف از اين نوع مواد مورد استفاده در واكسن هستند. مثال: نمك‌هاي آلومينيوم در واكسنهاي DTaP، واكسن كونژوگه پنوموكوك و واكسن هپاتيت B مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
واكسنهاي حاوي ماده‌ي كمكي آلومينيوم به‌ندرت موجب بروز واكنش‌هاي شديد مي‌شوند. معمول‌ترين منبع مواجهه با آلومينيوم، غذا و آب است.
هم انديشي ها